Saf1.pdf

Jan Safarewicz

Ł ACI Ń SKIE IMIONA OSOBOWE NA -IUS W POLSZCZYŹNIE

ę z polskimi rzeczownikami ż e ń skimi jak kałuża, grusza, nic wi ę c

dziwnego, ż e po zwyk ł ych zmianach g ł osowych powsta ł y polskie wyrazy komża, msza (...).

W rzeczownikach rodzaju nijakiego na - um to zako ń czenie pojmowano jako ko ń c ó wk ę

mianownika i biernika (...) i oddawano je polskim - o , charakteryzuj ą cym te przypadki w

odno ś nych rzeczownikach polskich, a wi ę c vinum: pol. wino, jak okno, godło itd. Stosownie do

tego m ę skie rzeczowniki na - us mia ł y odpowiednik polski z ko ń c ó wk

ą tu r ó ż ne nieregularno ś ci

wymagaj ą ce szczeg ó lnych obja ś nie ń , a wi ę c np. zamiast ł aci ń skiego neutrum ukazuje si

ą zero (...) np. decanus:

ę nieraz

polskie masculinum: castellum : kościół, claustrum : klasztor itd.

Trudno ś ci wyst ą pi ł y w wyrazach ł aci ń skich na - ius, -ia, -ium. Wahania istnia ł y tu ju

w samej ł acinie. W p ó ź nym okresie rozwoju j ę zyka ł aci ń skiego w u ż yciu powszechnym by ł y tu

zako ń czenia jednosylabowe, a wi ę c wymawiane w postaci -ius, -ia, -ium; natomiast w ł acinie

szkolnej, nauczanej w ś redniowieczu, czytano je jako dwie sylaby, zgodnie ze stanem j ę zyka

klasycznego, tj. jako -i-us, -i-a, -i-um. I jedna, i druga posta

ć jednosylabowa wywo ł ywa ł a po łą czenia fonem ó w obce j ę zykowi

polskiemu. Po łą czenie: sp ó ł g ł oska + i mo ż liwe by ł o w polszczy ź nie tylko w sandhi, tj. albo

w zetkni ę ciu dw ó ch wyraz ó w (np. w po łą czeniach: w jeziorze, nad jeziorem itd.), albo na granicy

cz ł on ó w wyraz ó w z ł o ż onych ( objazd, odjazd, wjazd, zjazd itd.). Nie by ł o natomiast takich

po łą cze

ć nasuwa ł a trudno ś ci w transpozycji

ń w ś rodku wyrazu. Powstawa ł y st ą d trudno ś ci w takich wyrazach jak procesja,

rezurekcja, czy szałwia, albo w imionach w ł asnych jak Maria, Zofia. Wybrni ę to z tych k ł opot ó w

w spos ó b niejednostajny: 1. S

ć przekazana jest szcz ą tkowo w tekstach staropolskich (...).

2. Przewa ż nie powsta ł y zako ń czenia dwusylabowe, co po polsku wyda ł o - yja, -ija, tj. Maryja,

Zofija itd. Og ó lnie mo ż na powiedzie ć , ż e w okresie staropolskim i a

ć polska ł aci ń skich wyraz ó w na -ia. (...) Dopiero w XIX w. rozpowszechni ł o si ę

zako ń czenie jednozg ł oskowe, dzi

ż do XIX w. jest to regularna

ś powszechne w j ę zyku literackim, w wyrazach pospolitych

(jak bestia, procesja itd.), a bardzo licznie reprezentowane w imionach osobowych, jak Maria,

Zofia, Felicja, Konstancja, Waleria itd. (...) W ten spos ó b j ę zyk ł aci ń ski wywar

ł jeszcze w XIX

wieku wp ł yw na system fonologiczny polski, wprowadzaj ą c w ś rodku wyrazu (nie tylko w

sandhi) po łą czenia z jot

ą typu -bja, -cja, -dja, -fja, -gja itd.

W rzeczownikach rodzaju m ę skiego rozw ó j by

ł bardziej skomplikowany. Poniewa ż

ść morfologiczna w nom. sg.: ł aci ń skie - us - polskie zero, wi ę c

imiona osobowe na - ius sta ł y si

ę w j ę zyku polskim imionami na - i (- y ), upodabniaj ą c si

ę do

przymiotnik ó w i przybieraj ą c odmian

ę przymiotnikow ą , a wi ę c:

Dostosowanie ł aci ń skich rzeczownik ó w, przejmowanych przez j ę zyk polski, do typ ó w

deklinacyjnych polskich w niekt ó rych wypadkach nie nasuwa ł o trudno ś ci. Wyrazy ż e ń skie na - a ,

jak camisia, missa, zgadza ł y si

pol. dziekan dziekan-a, angelus: pol. anioł, anioł-a itd. Oczywi ś cie s

na j ę zyk polski. Posta

ąś lady zako ń czenia jednosylabowego typu Maria , co regularnie

wyda ł o Marza ; taka posta

posta

istnia ł a w deklinacji odpowiednio

ę postaci na - y : Aleksy, Ambroży, Anastazy, Apolinary, Bonifacy,

Cezary, Damazy, Dezydery, Dionizy, Eustachy, Gerwazy, Hilary, Ignacy, January, Jerzy

(z Georgius, z j na miejscu g ), Konstanty itd. w bardzo wielu wypadkach.

Pod ł ug tego systemu utrwali ł y si

ę starsze postaci imion rzymskich os ó b historycznych, jak

Wirgili (z - i - w pierwszej sylabie za zwyczajem ś redniowiecznym: w staro ż ytno ś ci by ł o

Vergilius ), Horacy ( ł ac. Horatius ), Owidy ( Ovidius ) itd. Te postaci utrzyma ł y si

ę d ł ugo:

z Wergilim i Horacym dzi ś jeszcze mo ż na si

ę spotka ć .

ą w tego rodzaju imionach osobowych tak ż e ś lady postaci z kr ó tszym zako ń czeniem

- ius , tj. z zako ń czeniem jednosylabowym: tak jest w imieniu Grzegorz , tj. ł ac. Gregorius;

Wawrzyniec (Laurentius ) (...). Tak te ż by ł o w stpol. postaci Ambroż (dzi ś Ambroży ) (...). Zapewne

te ż dzisiejsze Emil, Kornel : ł ac. Aemilius, Cornelius.

Imiona pospolite na - ius, -ium maj

to mianowicie wyraz ó w na - arius, -arium, kt ó re w polszczy ź nie ko ń cz

ą w odpowiednikach polskich posta

ą si

ę na - arz i s

ć kr ó tsz ą : dotyczy

ą rodzaju

m ę skiego, jak brewiarz, cmentarz, dykcjonarz, elementarz, herbarz ‘ zielnik', inwentarz,

kalendarz, kałamarz, komentarz, wirydarz itd. (...) Ten system uleg

ż w wieku XVI.

Dwa zjawiska tu wyst ą pi ł y. Po pierwsze, pod wp ł ywem pr ą d ó w Odrodzenia

zachodnioeuropejskiego posta

ł zmianie ju

ć mianownika zosta ł a zrekonstruowana na nowo na wz ó r ł aci ń ski

na -us, -as (jak w Lucas, Thomas ). Po wt ó re, obce - s apercepowano w polskim systemie jako - sz ,

sk ą d zako ń czenia ł aci ń skie -us, -as, -is, -os maj

ą po polsku posta

ć -usz, -asz, -isz, -osz. Jest na to

ś u ż ywanych w polszczy ź nie wyraz ó w ł aci ń skich albo greckich

przej ę tych przez po ś rednictwo ł aci ń skie, przytoczymy: animusz, fundusz, plebejusz; mesjasz;

klawisz; kustosz; te

ż cz ęś ciowo -iusz ), przewa ż nie nazwy os ó b, a wi ę c faryzeusz,

koryfeusz, saduceusz, tak ż e Morfeusz, Orfeusz, Perseusz, Prometeusz, Proteusz, Tezeusz; tu si ę

ą osoby: jubileusz, kaduceusz, skarabeusz. Na -jusz (- iusz ):

antykwariusz, archiwariusz, emisariusz, funkcjonariusz, kuracjusz, notariusz, nowicjusz,

nuncjusz, patrycjusz, proletariusz, wikariusz itd.; nie s

ą nazw

ą nazwami os ó b np. diariusz, geniusz,

glosariusz, kwitariusz, paliusz, scenariusz itd. W tym wypadku, jak i w rzeczownikach ż e ń skich,

posta

ć na - jusz (nie za

ś na -ijusz, -yjusz ) uog ó lniono w XIX w. Zako ń czenie -ijusz , potem -jusz ,

ę oczywi ś cie r ó wnie

ż do imion osobowych odpowiadaj ą cych ł aci ń skim na -ius; st ą d

ść imion chrzestnych ma posta

ć na -jusz, -iusz : s

ą to z pewno ś ci

ą imiona

ż stare na -i, -y; jest wi ę c: Eugeniusz, Euzebiusz, Ireneusz, Juliusz,

Klaudiusz, Sergiusz, Tadeusz itd. Obok starszej postaci Maciej pojawi ł a si

ę nowsza Mateusz

ę w stosunku do staro ż ytnych imion historycznych:

obok postaci Wirgili, Horacy stan ęł y Wirgiliusz, Horacjusz. (...)

Odpowiednio

śćł aci ń skiego - s do polskiego - sz straci ł a ż ywotno

ść w XIX w. i wyrazy

ę Pius itd.

Tak ż e na - as : prymas (poprzednio odczuwano ten wyraz jako ł aci ń ski i dlatego nie wprowadzono

zako ń czenia - asz ), rarytas itp.

s.57-61

ą ju

ż - s w postaci polskiej: minus i plus, prymus, spirytus, imi

Jan Safarewicz, Łacińskie imiona osobowe na –ius w polszczyźnie , Język Polski 49, 1969.

Antonius - Antoni-ego (od r. 1360, pod ł ug S ł ownika Taszyckiego),

Basilius - Bazyli-ego (od r. 1490),

Aegidius - Idzi Idziego (...),

itd. Odpowiednio pojawi ł y si

Ale s

mn ó stwo przyk ł ad ó w. Z dzi

ż Annasz i Kaifasz, Judasz, Łukasz, Tomasz; Jowisz (...). Bardzo liczne s ą

wyrazy na - eusz, -jusz (pisane te

ż znalaz

ł ateusz . Nie s

dosta ł o si

pewna ilo

rozpowszechnione p ó ź niej ni

(tak ż e Matiasz ). Ta sama zmiana dokona ł a si

wtedy zapo ż yczone maj

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: