1.     MAŁŻEŃSTWO A KONKUBINAT

2.     WARUNEK A TERMIN

3.     POGLĄDY SABINIANÓW I PROKULEJANÓW

HISTORYCZNY ROZWÓJ ZWROTU POSAGU

·         Z uwagi na to, że posag przypadał mężowi na własność („dotis causa perpetua est” – „podstawa posagu jest trwała”) miał on tylko moralny obowiązek zwrócić go w razie rozwiązania małżeństwa.

·         Z prawa własności na przedmiotach posagowych, jakie przysługiwało mężowi, wynikało, że także po rozwiązaniu małżeństwa przez śmierć lub rozwód pozostawał on nadal w posiadaniu dobra posagowego. Istniała, więc możliwość, że mąż szczególnie przy małżeństwie „cum manu”, wyzwalał żonę na podstawie swego prawa spod władzy („manus”) lub ją porzucał, a przedmioty posagu zatrzymywał dla siebie. Zwyczaj wymagał, by mąż w tym wypadku uciekał się do pomocy „iudicium, domesticum”, którego opinią nie był jednak związany.

·         Z biegiem czasu ustalił się zwyczaj zabezpieczania zwrotu posagu w drodze stypulacji (tzw. ”cautio rei uxoriae”) na wypadek rozwiązania małżeństwa w drodze rozwodu. Sankcją zwrotu była „actio ex stipulatu”. Ten sposób zabezpieczenia zwrotu posagu był jednak niewiarygodny, gdyż powództwo ze stypulacji, jako „stricti iuris” przysługiwało tylko temu, komu mąż zobowiązywał się zwrócić stypulacyjnie posag zwrócić, musiał on świadczyć posag w całości, nie mogąc podnieść roszczeń wzajemnych o nakłady na posag i winien był zwrócić go natychmiast po rozwiązaniu małżeństwa.

·         Modyfikacja na przełomie republiki i pryncypatu. Okazało się, że zabezpieczenie dotychczasowe (cautiones) nie były  wystarczające. Dlatego najprawdopodobniej pretor stworzył specjalne powództwo o zwrot posagu („actio rei uxoriae”). Zasada, iż mąż nabywa własność na przedmiotach posagowych, przejawiała się w praktyce najsilniej wówczas, gdy rozwiązanie małżeństwa następowało na skutek śmierci żony. W tym wypadku „dos adventicia” pozostawała nadal w majątku męża, a również i „dos profecticia” , a jeśli już zmarła osoba ustanawiająca posag. Spadkobiercom jej nie przysługiwała „actio rei uxoriae”. Jeżeli zaś osoba ustanawiająca posag „dos profecticia” jeszcze żyła, to w zasadzie mąż musiał zwrócić jej posag, ale mógł zatrzymać dla każdego dziecka pochodzącego z małżeństwa jedną szóstą dobra posagowego.

·         Chociaż właścicielem posagu był mąż już juryści klasyczni, a z całym naciskiem Justynian, podkreślali, że posag jest właściwie ekonomicznie dobrem żony, jakkolwiek prawnie stanowi własność męża.

·         W prawie klasycznym, więc „actio rei uxoriae”, wprowadzona ze względów słuszności, należała do powództw dobrej wiary i przysługiwała żonie w razie śmierci męża lub rozwodu- jeżeli zaś żona w chwili rozwiązania małżeństwa była pod władzą ojca, powództwo mógł wnieść ojciec lub ojczysty ascendent za zgodą żony („pater adiuncta persona filiae”). Pozwany mąż miał prawo do tzw. „beneficium competentiae”, tzn. powód otrzymał tylko tyle, ile zostawało po potrąceniu środków potrzebnych mężowi do życia. Przysługiwały mu też tzw. „retentiones”, czyli uprawnienie do zatrzymania posagu z powodu wierzytelności, jakie miał wobec żony, a których dochodzić oddzielnymi skargami („actio rerum amotarum, iudicium de moribus, condicio”). Odnośne kwoty miał prawo potrącić z majątku posagowego.

·         Prawo zatrzymania posagu następowało z powodu: rzeczy zabranych („propter res amotas”), rzeczy darowanych („propter res donatas”), złego prowadzenia się żony („propter mores”), wydatków na utrzymanie dzieci („propter liberos”), wreszcie z powodu nakładów na utrzymanie majątku posagowego w należytym stanie („propter impensans”)

·         Potrącenie nakładów koniecznych („impensae”) następowało z mocy samego prawa, natomiast zwrotu nakładów pożytecznych („impensae utiles”) tj. takich, które podnosiły wartość ekonomiczną przedmiotu, mógł żądać mąż tylko wówczas, gdy poczynił je za zezwoleniem żony. Wreszcie nakłady zbytkowne („impensae voluptuariae”) mógł mąż zabrać, o ile można to było zrealizować bez uszkodzenia substancji posagu. Ogólna suma potrąceń nie mogła przekraczać połowy posagu. Obowiązek zwrotu posagu na podstawie „actio rei uxoriae” obejmował tylko sam kapitał posagowy, a nie owoce, które pozostawały do dyspozycji męża. Jeśli przedmiotem posagu na podstawie były rzeczy niezamienne, jak grunty, to musiały być zwrócone natychmiast po rozwiązaniu małżeństwa, rzeczy zamienne należało zwrócić takiego samego rodzaju i jakości w trzech ratach rocznych („annua, bima, trima”).

·         W prawie justyniańskim posag musiał być zwrócony zawsze przez męża lub jego dziedzica w przypadku rozwiązania małżeństwa, chyba, że rozwód nastąpił z winy żony. Nieruchomości miały być natychmiast zwrócone, rzeczy ruchome natomiast w ciągu jednego roku po rozwiązaniu małżeństwa. Justynian połączył oba wymienione poprzednio powództwa w jedną „actio tacita ex stipulatu”, która była pojmowana jako powództwo dobrej wiary z fikcją, iż zwrot posagu milcząco stypulowano. Przy tym powództwie zniesiono całkowicie retencje. Utrzymano jednak „beneficium competentiae” na rzecz męża.

·         W szczególności w razie rozwiązania małżeństwa przez śmierć żony powracała „dos profecticia” do osoby, która ją ustanowiła, jeśli jeszcze żyła. Jeśli zaś umarła ona przed żoną, przechodziła „dos profecticia”, jak i „dos adventicia” na dziedziców żony.

·         W razie rozwiązania małżeństwa przez śmierć męża lub przez rozwód pozostawały w mocy przepisy stosowane w prawie klasycznym z wyjątkiem tego, że roszczenie żony było dziedziczne zawsze, a nie tylko w razie zwłoki męża. Zmiana, więc w prawie justyniańskim polegała na tym, że w wypadkach, w których wedle prawa klasycznego mąż zatrzymywał posag, uzyskiwali spadkobiercy żony roszczenie o wydanie dobra posagowego.