Pojęcie prawa:
· Ius – prawo ludzkie; fas – prawo boskie
· Prawo przedmiotowe, a podmiotowe
· Intuicyjne pojmowanie – sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne
· Kazuistyka – przyczyny (indywidualne sytuacje konfliktowe), skutki (ustawodawstwo Justyniana), próby przezwyciężenia – usiłowania systematyzacyjne
Podziały prawa:
· Prawo publiczne – dotyczy społeczeństwa
· Prawo prywatne – interesów klasy panującej:
o Wszelkie prawo, którym się posługujemy dotyczy albo rzeczy, albo osób, albo powództw – Gaius.
o System pandektowy - prawo prywatne materialne (rodzinne i majątkowe – rzeczowe, zobowiązania, spadkowe) i część ogólna (podmioty stosunków prawnych, pojęcie rzeczy, czynności prawne).
Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego:
· Państwo typu niewolniczego. Formy państwa:
o Królestwo (753 – 509 p.n.e.)
o Republika (509 – 27 p.n.e.)
o Pryncypat (27 p.n.e. – 284 n.e.)
o Dominat (284 – 476 na zachodzie, 565 na wschodzie)
· Etapy rozwoju prawa prywatnego – wpływ rozwoju sił wytwórczych:
o Okres prawa starorzymskiego (archaicznego) – od założenia Rzymu do połowy III w. p.n.e. (początek wojen punickich – 264 – 146 p.n.e.)
o Okres rozwoju i prawa klasycznego – od połowy III w. p.n.e. do końca dynastii Sewerów (235 n.e.)
§ Prawa przedklasycznego (do schyłku republiki)
§ Prawa klasycznego (pryncypat)
o Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) – 235 – do śmierci Justyniana
§ Prawa justyniańskiego (527 – 565)
Źródła prawa rzymskiego:
· Źródła powstania prawa – czynniki prawotwórcze
· Źródła poznania prawa – efekty ich działania
· Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych.
Ustawa XII tablic:
· Lex duocendim tabularum – 451 – 450 p.n.e. – uściślenie prawa zwyczajowego w interesie plebejuszy. Dwie dziesięcioosobowe komisje, każda powołana na rok.
· Prawo prywatne, proces, postępowanie egzekucyjne – społeczno –ekonomiczne stosunki drobnych rolników.
· Brak systematyki, nigdy formalnie nie uchylono
Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych:
· Komicja pod przewodnictwem magistratur (dyktatorów, konsulów, pretorów): contiones à rogatio à leges rogatae
· Plebiscitia – uchwały plebsu, obowiązywały ogól obywateli od 286 p.n.e. (lex Hortensia de plebiscitis)
· Prawo prywatne, ostatnia za Nerwy, nazwisko wnioskodawcy
Uchwały senatu:
· Senatus consulta – moc ustawy
· Republika (300, od I w. p.n.e. – 600) – konserwatywny wykładnik interesów możnowładztwa, pośredni wpływ na ustawodawstwo
· Pryncypat – II w. n.e. – przejęcie funkcji ustawodawczych. Uchwały na wniosek cesarski (oratio principis)
Konstytucje cesarskie:
· Dekret, edykt, lub list mający moc ustawy
· Dekrety – rozstrzygnięcia spraw spornych – cechy rozstrzygnięć wzorcowych
· Edykty – normy obowiązujące za życia, czasem po śmierci autorów
· Reskrypty – odpowiedzi, wyjaśnienia wątpliwych kwestii prawnych à proces reskryptowi
· Mandaty – pisemne instrukcje dla urzędników, namiestników prowincji – sprawy administracyjne
· Cechy charakterystyczne:
o Bezpośrednia działalność prawotwórcza (szczególnie prawo publiczne)
o Prawo prywatne – wyzyskanie tradycyjnych czynników prawotwórczych
o Indywidualne, doraźne rozstrzygnięcia konkretne, lecz stosowane analogicznie
Pretor i jego edykt:
· Wymiar sprawiedliwości – iurisdictio częścią najwyższej władzy państwowej – imperium
· Najpierw konsulowie, od 367 p.n.e. – pretorowie. Jurysdykcja karna – edylowie kurulni (targi niewolników, bydło), na prowincjach – namiestnicy, odpowiednikiem edylów – kwestorowi.
o Pretor miejski – praetor urbanus
o Pretor peregrynów – praetor peregrinus (od 242 p.n.e.)
· Ius edicendi – prawo ogłaszania zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z władzy (ochrona w procesie i poza nim, formularze)
· Ustawa roczna, następca mógł przejąć treść edyktu – edictum translaticium + edicta nova
· Ok. 130 Hadrian polecił Julianowi ujednolicenie edyktów à edictum perpetuum (edykt wieczysty)
· Ius honorarium
Jurysprudencja okresu przedklasycznego:
· Odpowiedzi uczonych prawników, zgodne – moc ustawy. Interpretacja prawa zwyczajowego, doradcy magistratur, współpracownicy cesarzy.
· Republika – monopol kapłanów – układanie formularzy. Kolegium pontyfików (6,9,15) – pontifex maximus. Patrycjusze – narzędzie władzy
· 300 p.n.e. – ujawnienie kalendarza sądowego i zbioru formuł prawniczych. Plebejski pontifex maximus – Tiberius Coruncanius – nauczanie prawa
· Opiniowanie w konkretnych przypadkach, układanie formularzy aktów prawnych
· Pod wpływem nauki greckiej – próby definicyjne. Veteres – dawni:
o Quintus Mucius Scaevola – podręcznik prawa cywilnego
o Servius Sulpicius Rufus – komentator edyktu pretorskiego
Jurysprudencja okresu klasycznego:
· August, lub Tyberiusz – przywilej do udzielania opinii prawnych „pod autorytetem cesarza”
· Ścisłość sformułowań, jasność konstrukcji, obróbka szczegółów, oszczędność środków wyrazu
· Formy literackie:
o Zbiory rozstrzygnięć: responsa, quaestiones, disputationes, epistulae, digesta
o Komentarze do ustaw, edyktów, dzieł dawniejszych jurystów
o Podręczniki i zbiory zwięzłych zasad: sententiae, regulae, definitiones, differentiae
o Opracowania monograficzne
· Autorytatywny, dogmatyczny charakter wypowiedzi, brak zainteresowania nauką, nieprzejrzystość systematyki, osłabienie rozmachu twórczego
· 30 – ius publice respondendi, 33 – włączenie do Digestów
· Prywatne szkoły prawa – stationes, zakłady nauczania – Sabinianie i Prokulianie
· Przedstawiciele z I i II w. n.e.:
o Marcus Antistius Labeo - założyciel Prokulianów, zwolennik republiki
o Massarius Sabinus – ius publice respondendi jako pierwszy ekwita
o Publius Iuventius Celsus, filius – Prokulianin, doradca Hadriana
o Julian (Salvus Iulianus) – wygaśniecie sporów między szkołami, Digesta
· Przedstawiciele późnego klasycyzmu:
o Papinian (Aemilius Papinianus) – książe jurystów rzymskich, w 212 stracony na rozkaz Karakalli, po zabójstwie Gety, oszczędność słowa
o Iulius Paulus – zbiory przypadków praktycznych
o Ulpian (Domitius Ulpianus) – rywal Paulusa, zginął w 223 jako dowódca gwardii pretoriańskiej.
o Gaius – II w. n.e., zajmował się nauczaniem prawa, Instytucje – ok. 160 r. – wykład prawa prywatnego w 4 księgach: 1816 – palimpsest w Weronie, 1927 i 1933 – Egipt
Charakterystyka prawa okresu klasycznego:
· Tendencja do redukcji wielości czynników prawotwórczych à cesarz
· Efekty działania dawnych czynników trwały nadal
· Jurysprudencja – pośrednik pomiędzy systemem prawnym, a potrzebami obywateli
Systemy prawa rzymskiego:
· Ius civile:
o Na początku jedyny, później zasadniczy zespół norm prawnych, obowiązujących w państwie rzymskim
o Formowało się jako prawo zwyczajowe, rozwijało się poprzez ustawodawstwa i działalność jurysprudencji
o Obowiązywało obywateli rzymskich (wyjątki)
o Od II w. p.n.e. - prywatne
· Ius honorarium:
o Działalność prawotwórcza magistratury, ius praetorium - pretorowie
· Ius civile – ius honorarium:
o Te same sytuacje uregulowane podwójnie
o Nowości ius honorarium przechodziły do ius civile
o Prawo pretorskie – wspomaga, uzupełnia, lub poprawia prawo cywilne (przepisy zdezaktualizowane, niesłuszne – desuetudo)
· Ius gentium:
o Prawo własne każdego narodu – ius civile, prawo wspólne – ius gentium (wszyscy mieszkańcy państwa)
o Kolizje – ludy podbite – własne prawo prywatne, zasada personalności prawa – częstsze w miarę rozwoju gospodarki
o Prawa lokalne – brak równości, jedynie tolerowane
o Przydatne w nieformalnym obrocie gospodarczym, opartym na zaufaniu
o Zespół norm formowanych i stosowanych w praktyce pretora peregrynów
· Ius gentium – ius civile
o Ius gentium – nawarstwienie historyczne – świeckie, swobodniejsze w formie, ograniczone do stosunków majątkowych, dostępnym nie tylko dla obywateli.
o Ius civile – surowość i rygoryzm (ius strictum), ius gentium – prawo słuszne (ius aequum)
· Ius gentium – ius honorarium
o Część ius gentium formowała się poprzez ius honorarium
· Ius gentium – ius naturale
Ustawodawstwo cesarskie i jego opracowania:
· W dominacie – nieomal jedyne źródło prawa, najważniejsze – edicta: leges edictales, leges generales – rozpowszechniane niedbale.
· Codex Gregorianus – uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana do 291 r.
· Codex Hermogenianus – uzupełnienie poprzedniego (Dioklecjan do 295, Konstantyn do 314)
· Codex Theodosianus – projekt Teodozjusz II – prace przygotowawcze (429 – 437) – 16 osobowa komisja – konstytucje cesarskie od Konstantyna – podzielone na księgi i tytuły w porządku chronologicznym. Prawo publiczne, zbiór oficjalny. Zachodniorzymskie konstytucje – nowele poteodozjańskie.
Prawo rzymskie okresu poklasycznego:
· Jurysprudencja:
o Dostosowanie prawa do sytuacji po wielkim kryzysie III w.
o Okres biurokratyczny – autorytet cesarza, literatura prawnicza
o Uproszczenie spuścizny historycznej, formułowanie ogólnych zasad, opracowania anonimowe
· Nauczanie prawa:
o Szkoły prawnicze: Rzym, Bejrut, Konstantynopol
o Programy nauczania:
Rok:
...
dawid1051