do 1505.pdf

V. PEŁNE ROZBICIE DZIELNICOWE. TWORZENIE SIĘ

SPOŁECZEŃSTWA STANOWEGO (1202-1300)

1. Granica etniczna i polityczna Polski XIII w.

Strukturalnym przemianom Polski XIII w. towarzyszył proces lania się granic zewnętrznych

państwa. Aż do tego czasu bowiem na wielu odcinkach były płynne i wahały się na krawędziach

idących od strony Polski w różnych kierunkach fal osadniczych. Postępy tego osadnictwa,

nasilające się zwłaszcza w XIII w., natrafiały często na osadnictwo idące z zewnątrz ku Polsce.

Zmuszało to do przejrzystego wytyczania granic , zarówno ze względów skarbowo-

jurysdykcyjnych, jak też administracyjno-kościelnych. Proces ten dokonywał się w stosunkowo

korzystnych warunkach politycznych zewnętrznych. W pierwszej połowie stulecia cesarstwo

ciążyło bowiem wyraźnie ku sprawom włoskim, a w drugiej pogrążyło się w „wielkim

bezkrólewiu”. Czechy i Węgry zaabsorbowane były przez wiele lat walką o spadek po austriackich

Babenbergach. Ruś rozbita politycznie, ą wreszcie ujarzmiona przez Tatarów, nie przedstawiała

większego zagrożenia. Zakon Krzyżacki do końca stulecia utrwalał swoje władztwo w Prusach.

Jedynie Brandenburgia od połowy XIII w. odznaczała się większą siłą ekspansywną w kierunku

Polski. Najazdy pruskie ustały wnet po przybyciu Krzyżaków. Niebezpieczeństwo zaś jaćwięskie i

tatarskie tylko w sposób pośredni utrudniało stabilizację granicy etnicznej na wschodzie. Jeżeli

Polska nie wykorzystała należycie wymienionych warunków zewnętrznych dla utrwalenia swoich

granic z czasów Chrobrego i Krzywoustego, to wskutek własnego rozbicia dzielnicowego,

dezorientacji i zatraty horyzontów politycznych u wielu jej książąt, a wreszcie z powodu

marnotrawstwa sił na jałowych konfliktach wewnętrznych.

Na południu państwa osadnictwo postępowało bardzo żywo w górę prawobrzeżnych dopływów

Wisły oraz lewobrzeżnych dopływów Odry, ale Karpaty i Sudety pozostały mocną barierą,

przekraczaną przez osadników zaledwie w paru punktach. W szczególności osadnictwo polskie

weszło w omawianym okresie na Spisz, ale granica państwowa Polski za nim nie nadążyła; polscy

osadnicy znaleźli się w obrębie państwa węgierskiego. Podobnie ludność polska przesuwająca się

ku południowi od strony Cieszyna i Raciborza (ku Opawie) znalazła się w obrębie państwa

czeskiego. Na zachodzie Śląska granica ustabilizowała się w XIII w. Wzdłuż rzeki Bóbr i jej

dopływu Kwisy, w paru tylko miejscach, jak zwłaszcza w rejonie Żagania, przekraczając te rzeki.

Parę mniejszych enklaw polskiego osadnictwa w pasie puszcz ciągnących się w kierunku Nysy

Łużyckiej pozostało poza granicą polityczną Polski. Bardzo daleko idące skutki miało przekazanie

w połowie stulecia przez Bolesława Rogatkę Ziemi Lubuskiej na rzecz arcybiskupa

magdeburskiego i Marchii Brandenburskiej. Ten wyłom w granicy państwowej polskiej był

punktem wyjścia dla utworzonej w ciągu paru następnych dziesiątków lat Nowej Marchii, która

wdarła się głębokim klinem między Wielkopolskę i Pomorze Zachodnie. Drogi do kolebki państwa

polskiego strzegły odtąd nadnoteckie grody Drezdenko i Santok.

Pomorze Zachodnie zerwało związek polityczny z Polską Jeszcze w drugiej połowie XII w. Stan

polityczny zależności Pomorza Zachodniego od Marchii Brandenburskiej utrwalił się w XIII w.

Ziemie sławieńska i słupska w trzecim lub czwartym dziesiątku tego stulecia dostały się pod

zwierzchność władców Pomorza Gdańskiego. Dopiero „zdrada Swięców” (1307) przesądziła o

przejściu tych ziem pod panowanie brandenburskie. Na wschodzie Pomorza Gdańskiego

osadnictwo polskie przekroczyło Wisłę w kierunku Prus, ale granica polityczna utrzymywała się

prawdopodobnie wciąż jeszcze na tej rzece. Na Żuławach i w ziemi chełmińskiej fale osadnicze

polskie i pruskie wzajemnie na siebie zachodziły, a ustalenie się ściślejszej granicy w tym rejonie

przypada właśnie na czasy krzyżackie. Od strony Mazowsza, w pasie Pojezierza Mazurskiego i

Puszczy Galindzkiej, płynność granicy trwała jeszcze w głąb XIII w.

Najazdy jaćwięskie, nękające Polskę zwłaszcza od lat trzydziestych XIII w., nie sprzyjały

stabilizacji granicy na północnym wschodzie. Mamy jednak ślady osadnictwa polskiego o

charakterze rycerskim na terenie Jaćwieży (Rajgród), mamy próby ze strony Polski chrystianizacji

tego kraju. Największą ekspansywnością odznaczało się osadnictwo polskie XIII w. na wschodzie.

Kierowało się ono na teren Podlasia, środkowego Bugu, a na południu w dorzecze Wisłoka i

górnego Sanu. Miało niekiedy charakter rycerski, a zatem samo przez się jak gdyby wytyczało

granicę państwową Polski. Żywo rozwijana natomiast ekspansja polityczna Polski w kierunku

wschodnim nie dała większych efektów. Wiadomo, że w pierwszej połowie stulecia w rękach

Konrada mazowieckiego znajdował się Drohiczyn. W tym ważnym nadbużańskim grodzie

handlowym osadził książę w 1237 r. braci dobrzyńskich, którzy nie połączyli się z Zakonem

Krzyżackim. Oczekiwał po nich być może działalności misyjnej na terenie Jaćwieży. Wnet potem

Drohiczyn wrócił. jednak pod panowanie ruskie. Leszek Biały usiłował utrwalić zwierzchność

Polski na Rusi Halicko-Włodzimierskiej, ale nie wytrzymał konkurencji węgierskiej i nie zdołał

nawet związać ze swoim księstwem pogranicznego terytorium przemysko-sanockiego. Wschodnim

planom książąt polskich towarzyszyły inne jeszcze przedsięwzięcia chrystianizacyjne, jak misja

cysterska (Opatów), misja ruska biskupstwa lubuskiego oraz organizowane przez dominikanów w

połowie stulecia biskupstwa misyjne dla Jaćwieży i Litwy, a wreszcie planowane przez

franciszkanów dla misji na wschodzie biskupstwo łukowskie. Nie osiągnięto jednak na tej drodze

żdnych rezultatów.

2. Rozwój wielkiej własności ziemskiej

Rozbicie dzielnicowe sprzyjało wzrostowi politycznej roli feudałów świeckich i duchownych, a

zarazem powiększaniu się ich posiadłości. W coraz większym stopniu podstawą ich społecznej

pozycji i politycznego znaczenia stawała się ziemia. Uzyskiwali oni nadania ziemskie od

monarchów, ale i na obszarach już wcześniej posiadanych zajmowali pod uprawę coraz więcej

gruntów. Biskupstwa, które pierwotnie miały określony udział w dochodach monarszych, już w XII

w. stanęły w rzędzie największych właścicieli ziemskich. Klasztory niemal od początku opierały

swoją egzystencję przede wszystkim na dochodach z rolnictwa i hodowli. Włości klasztorne

powstawały często z nadań monarszych, ale w wielu wypadkach z pojedynczych fundacji

prywatnych, lub ze składkowych niemal drobnych zapisów rycerskich. Rycerstwo bowiem

zaliczało się również do właścicieli ziemskich.

Z rozwojem wielkiej własności ziemskiej wiązało się zapotrzebowanie na ręce robocze. We

włościach monarszych starano się w możliwie największej skali wykorzystywać pracę jeńców

wojennych, niewolników pochodzących z kupna lub ludzi, którzy utracili wolność osobistą w

wyniku zadłużenia czy wyroku sądowego. Wprowadzono tu nawet setniczą i dziesiętniczą

organizację ludności niewolnej. Starano się jednak przede wszystkim asymiłować jeńców z

ludnością miejscową i przekształcać niewolę w inne formy zależności feudalnej. Niewolnikami

posługiwały się również posiadłości prywatne, zwłaszcza świeckie, bo Kościół miał mniejsze

szansę uzyskiwania jeńców. W dalszym ciągu przestrzegano zasady, że cała ludność wolna,

wywodząca się z dawnych wspólnot terytorialnych, pod względem świadczeń feudalnych i

wymiaru sprawiedliwości podlegała monarsze. Ten zaś mógł tą ludnością rozporządzać, oddając ją

np. do dyspozycji Kościoła. Zwłaszcza Kościół był zainteresowany w pozyskiwaniu ludności

wolnej do własnej akcji osadniczej. W niektórych przypadkach człowiek wolny przechodził w stan

przypisaństwa. Z początkami tej kategorii społecznej mamy do czynienia bodaj już za czasów

Bolesława Chrobrego, jak zdaje się o tym świadczyć żywot pięciu braci męczenników; z czasem

zaś tej ludności przybywało, a zasilali ją z całą pewnością także jeńcy i niewolnicy.

Z tymi przemianami wiązała się dążność do intensyfikacji rolnictwa. Zamiast ugorowania roli

sporadycznie zaczęto wprowadzać trójpolówkę, w której ugorem leżała każdorazowo, tylko trzecia

część gruntów. Pług z żelaznym krojem wypierał prymitywniejsze narzędzia rolnicze.

Upowszechniało się nawożenie, które związane było z hodowlą. Z kolei większa wydajność

rolnictwa wpływała na wzrost znaczenia hodowli. Postęp w rolnictwie dokonywał się z reguły

samorzutnie jako główna droga ówczesnego rozwoju ekonomicznego. Nie należy przeceniać

wpływu klasztorów w tym zakresie. Wprawdzie stosunkowo liczne już u nas w drugiej połowie XII

w. klasztory cysterskie poczytywały za swoją ważną rolę uprawę ziemi, a dzięki stałej łączności z

ich francuską macierzą nie brakło wymiany doświadczeń i wiedzy rolniczej, jednak działały one w

izolacji, odcięte od świata zewnętrznego i w małym tylko stopniu mogły wpływać na ogólny

poziom kultury rolnej. Rola osadników obcych, którzy zaczynali się pojawiać już w XII w. (np.

Wallonowie na Śląsku), była większa, ale postępu w rolnictwie polskim tej epoki nie można

sprowadzać do zwykłego naśladownictwa. Był on istotnym elementem przebudowy całej struktury

społeczno-gospodarczej naszego kraju w XIII w.

3. Walka o immunitet

Naturalną konsekwencją rozwoju wielkiej własności feudalnej była walka o immunitet, tj. o

wyłączenie tej własności z systemu świadczeń na rzecz władzy publicznej, a w drugiej kolejności

spod władzy sądowej panującego. Immunitet był najistotniejszym przejawem rozkładu wczesno-

feudalnej państwowości, której fundamentem był zespół zwierzchnich, monopolowych praw

panującego, nie ograniczających się bynajmniej do dziedziny skarbowości. Kulminacja rozwoju

immunitetu w Polsce przypada na wiek XIII, głównie na jego połowę, początki zaś dają się

dowodnie stwierdzić dla stulecia XII czy nawet XI. Nie da się obronić poglądu, jakoby pierwszych

koncesji immunitetowych dokonano w Polsce dopiero na zjeździe łęczyckim 1180 r., czy w

przywileju na rzecz Kościoła w Polsce, ogłoszonym w 1215 r. przez Leszka Białego, Konrada

mazowieckiego, Kazimierza opolskiego i Władysława Odonica. W swojej najwcześniejszej fazie

immunitet objął tylko niektóre posiadłości, a w ich obrębie wyłączył spod władzy publicznej tylko

ludność niewolną i przypisaną.

Walka o immunitet rozpoczęła się w dobrach kościelnych. Dotyczyła zrazu świadczeń

skarbowych, a dopiero w drugiej niejako kolejności podległości sądowej. Już jednak w XII w.

można śledzić początki immunitetu w dobrach świeckich. W przywileju borzykowskim z 1210 r.

Leszka Białego, Konrada mazowieckiego i Kazimierza opolskiego, jak też we wspomnianym już

przywileju czterech książąt z 1215 r., gwarancje immunitetowe obejmowały wszystkie posiadłości

kościelne znajdujące się pod władzą wspomnianych książąt, ale w zakresie, w jakim wcześniej

zostały im nadane. Nie były to więc immunitety pełne, dlatego nie zamykają one procesu

immunizacji wielkiej własności kościelnej, ale otwierają nowy etap, w którym chodziło o objęcie

immunitetem coraz szerszego zakresu świadczeń, a pod względem sądowym – także ludności

swobodnej, która ciągle jeszcze podlegała osobiście władzy panującego. Władcy szli tu jednak na

ustępstwa niechętnie, widząc w tym słusznie uszczuplanie własnych agend publicznych. Stosowali

więc ograniczenia, uzależniając np. liczbę ludzi wolnych w immunizowanych beneficjach od

godności beneficjata. Kiedy indziej zrównywali pod względem kondycji społecznej wolnych

osadników z przypisańcami wtedy, gdy jedni i drudzy siedzieli w jakiejś wsi obok siebie, a wolni

nie przekraczali liczby trzech. Ponieważ immunitet przynosił z reguły ulgi czy swobody podatkowe

właścicielom ziemskim, a nie poprawiał położenia materialnego osadników, ci ostatni bronili

niekiedy w sposób rozpaczliwy wobec monarchy swojego statusu ludzi wolnych.

Na większą skalę immunitet rozwinął się w dobrach biskupich. Wykorzystując różne okazje

polityczne lub trudności władców dzielnicowych, uzyskali duchowni około połowy XIII w. wiele

rozległych przywilejów immunitetowych. Ani dobra klasztorne, ani możnych świeckich, ani tym

bardziej rycerskie, nie zdołały im nigdy dorównać.

Dalszy rozwój immunitetu związany był z osadnictwem na prawie niemieckim. Tu jednak

immunitet nie stanowił celu sam w sobie, nie prowadził do likwidacji świadczeń skarbowych, ale

świadczenia starego typu pozwalał zamieniać na nowe. W sferze sądownictwa kasował wprawdzie

agendy sądowe panującego, ale niezupełnie, bo prowincjonalne sądy wyższe prawa niemieckiego

nie były pozbawione charakteru publicznej władzy sądowej.

W sumie immunitet odegrał bardzo doniosłą rolę dziejową. Ograniczał poważnie władzę

monarszą, redukując ją niekiedy do minimum na zwartych obszarach. Za skrajny przykład posłużyć

może nadanie przez księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa w 1290 r. biskupstwu

wrocławskiemu „pełnego prawa książęcego” dla rozległego kompleksu dóbr nysko-

otmuchowskich. W rękach książęcych pozostawały tu tylko zwierzchnie prawa publiczne.

Równocześnie immunitet wzmacniał pozycję feudałów, uniezależniając ich zwłaszcza pod

względem ekonomicznym. Przyczynił się też do niwelacji różnic w kondycji społeczno-prawnej

ludności wieśniaczej.

4. Rozwój osadnictwa wiejskiego na prawie czynszowym

Proces tworzenia się wielkiej własności ziemskiej i dążność do intensyfikacji produkcji rolnej

nie mogły się obejść bez wewnętrznej przebudowy tej własności, bez nowocześniejszych form

osadnictwa. Już w XII w. wykształcił się „obyczaj wolnych gości”, który był wczesną postacią

dzierżawy. Gwarantował on panu stały, zgodny z umową dochód, osadnikowi zaś dawał możliwość

odejścia, gdy wywiązał się ze swych powinności, a nadto uiścił specjalną opłatę z tytułu

rozwiązania umowy. W czasach późniejszych nazwano ten „obyczaj”, charakterystyczny dla

pewnej fazy rozwoju feudalizmu, prawem polskim, w odróżnieniu od przyjętego już szeroko prawa

niemieckiego. Zdarzało się w XII w., że na prawie wolnych gości osadzano nawet, niewolników,

ale odmawiano im swobodnego wychodu. U tej kategorii osadników bardzo wcześnie zaczął się

pojawiać czynsz jako częściowa renta feudalna. Poświadczają go dokumenty trzebnickie z samego

początku XIII w., zanim jeszcze do włości trzebnickiej dotarło prawo niemieckie. Wykształcił się

nadto już w XII w. „obyczaj ratajów”, czyli osadników, którzy – nie mając własnego inwentarza

ani ziemi do własnego użytku – w formie najmu uprawiali tzw. rezerwę pańską, t j. rodzaj

folwarku.

Przy powszechnym zatem zapotrzebowaniu wielkiej własności na ręce robocze pojawiać się

zaczęli osadnicy niemieccy, których ucisk feudalny i względne przeludnienie wsi

zachodnioeuropejskiej skłaniały do poszukiwania nowych terenów osadniczych. Nieśli oni ze sobą

nową postać czynszowego prawa osadniczego, które – chociaż narodziło się na Zachodzie, poza

właściwymi Niemcami – przyjęło się u nas szeroko pod nazwą prawa niemieckiego. Osadzano na

nim pierwotnie Niemców, ale wnet także ludność rodzimą, tak że osadnictwo niemieckie

przekształciło się w osadnictwo na prawie niemieckim. O pierwszych Niemcach jako potencjalnych

osadnikach słyszymy na Śląsku pod 1175 r., a o faktycznie osadzonych – w 1202 r. Z kolei

wzmianek o nich przybywa coraz więcej. Niesłuszny jest zatem pogląd łączący kolonizację na

prawie niemieckim dopiero z domniemanym spustoszeniem Polski w wyniku pierwszego najazdu

tatarskiego (1241).

Osadnictwo czynszowe na prawie niemieckim przyniosło dość daleko idące przeobrażenia życia

wiejskiego. W celu tworzenia nowych terenów osadniczych łączono niekiedy w jedną całość dwie

lub więcej osad starego typu, a kiedy indziej na większym obszarze o osadnictwie rozrzuconym

tworzono jedną lub więcej nowych wsi. Przeprowadzano reformę gruntową, polegającą na

wymierzaniu jednostek roli czyli łanów o powierzchni około 30 lub 43 morgów, które stanowiły

podstawę pojedynczego gospodarstwa o znacznym potencjale produkcyjnym. Charakterystyczna

dla tej reformy szachownica gruntów gwarantowała wszystkim osadnikom przydział roli tej samej

przeciętnie klasy. Osadnictwu na prawie niemieckim towarzyszył okres wolny od świadczeń od 8

do 24 lat, w zależności od tego, czy przy osadzaniu wsi wchodził w grę karczunek lasu lub inne

okoliczności nadzwyczajne, utrudniające lokację. Ta tzw. wolnizna była praktykowana również

przy osadnictwie na prawie polskim, ale na dużą skalę stosowało ją dopiero prawo niemieckie,

przez co było dla osadników bardzo atrakcyjne. Do roli świadczenia podstawowego na rzecz pana

wsi dochodził czynsz czyli renta pieniężna. Renta produktowa świadczona w zbożu schodziła na

plan drugi, niekiedy przybierając charakter symboliczny. Nieduża była również z reguły renta

odrobkowa (dwa dni w roku lub uprawa na rzecz pana dwu morgów gruntu). Jako wyraz czci dla

właściciela gruntu zbiorowo świadczono zwykle w okresach świątecznych daninę w mięsie

(szynka). Obok tego obowiązywało tzw. obiedne, świadczone właścicielowi przez wieś trzy razy do

roku, gdy zjeżdżał na sądy. Prawo niemieckie sprzyjało wprowadzaniu pieniężnej lub przynajmniej

zbożowej dziesięciny w miejsce bardziej uciążliwej – snopowej. W zbożu świadczono zwykle tzw.

meszne, tj. daninę kościelną, wprowadzoną w związku z rozwojem sieci parafialnej, na rzecz

plebana wsi; dziesięcina bowiem z reguły należała do biskupa diecezji, a dopiero z jego nadania

mogła przysługiwać innej instytucji kościelnej. W formie podatku, czyli świadczenia na rzecz

władzy publicznej, płaciły wsie na prawie niemieckim tzw. kolektę (lub „berna”), która miała

charakter nadzwyczajny: na potrzeby obronne kraju, uroczystości rodzinne panującego i wykup

rycerzy lub terytorium państwowego spod obcej władzy.

Wieś na prawie niemieckim miała sołtysa, który był najpierw organizatorem osady nowego

typu, a z kolei stawał się wasalem jej właściciela. Otrzymywał kilkułanowy dział ziemi wolnej od

czynszów, a partycypował w czynszach i dochodach sądowych właściciela. Z tego tytułu

obowiązany był do służby wojskowej. W stosunku do osadników pełnił namiestniczą władzę z

ramienia pana wsi, a więc przede wszystkim był sędzią pierwszej instancji. Jego władzę sądową

ograniczał organ samorządowy, czyli ława złożona z chłopów, która wzorem ustroju miejskiego

przyjęła się w Polsce we wsiach na prawie niemieckim.

Osadnictwo na prawie niemieckim pojawiło się najwcześniej na Pomorzu Zachodnim, które

jednak związek państwowy z Polską utraciło już w drugiej połowie XII w., oraz na Śląsku, gdzie

żywo rozwijało się przez całe XIII stulecie. Do tych dzielnic napłynęło też najwięcej osadników

niemieckich. Już do Wielkopolski, gdzie również wcześnie rozpoczęto ten proces osadniczy,

Niemców przybyło niewielu, choć prawo niemieckie przyjmowało się szeroko. W Małopolsce

początki osadnictwa na prawie niemieckim dają się stwierdzić w latach dwudziestych XIII w., na

Kujawach w połowie tego wieku, a na Mazowszu dopiero w stuleciu następnym. Osadnicy

niemieccy przybywali na nasze ziemie w większej liczbie na początku XIII w., potem byli coraz

mniej liczni, a w zakładaniu lub reorganizacji naszych wsi w ogóle odegrali dość skromną rolę.

Równocześnie prawo niemieckie zataczało coraz szersze kręgi, przynosząc właścicielom ziemskim

zwiększone dochody, nierzadko z terenów zajętych świeżo pod uprawę; chłopom dawało w

zasadzie osobistą wolność, jeżeli tylko wywiązywali się ze swoich kontraktów dzierżawnych, a

władcom przyczyniało wojowników o dobrym wyposażeniu bojowym.

5. Rozwój miast

Okres intensywnego rozwoju w osadnictwie wiejskim znamionuje się postępem społecznego

podziału pracy. Upowszechnianie się czynszów podnosiło znaczenie pieniądza, a zatem i produkcji

rzemieślniczej, i wymiany. Mieszkańcy podgrodzi w coraz większym stopniu stawali się

zawodowymi rzemieślnikami, osady targowe, które tylko sporadycznie, w okresach targów,

przyciągały pierwotnie większą liczbę ludności, stawały się coraz bardziej ludne na co dzień.

Osiadali w nich rzemieślnicy, a niekiedy również kupcy. Z XII i XIII w. osad takich doliczyć się

można na naszych ziemiach około 100. Wraz z licznymi podgrodziami stanowiły one wielką liczbę

ośrodków, które pod względem funkcji gospodarczych mogą uchodzić za miasta, choć brakowało

im jeszcze miejskiej samorządowej formy ustrojowej. Osadami takimi zarządzał niekiedy włodarz

książęcy. W okresie targów, na których obowiązywał tzw. „mir” czyli pokój monarszy,

sądownictwo w osadach targowych sprawowali funkcjonariusze kasztelańscy, karząc osobno, obok

samego przestępstwa czy wykroczenia, także naruszenie owego miru. W Płocku rozciągnięto w

1237 r. na osadników miejskich prawo własności gruntowej, jakie przysługiwało rycerstwu. W

ogóle do kupców próbowano odnosić właściwą dla rycerstwa karę za zabicie i zranienie, co miało

im gwarantować bezpieczeństwo. Mir monarszy rozciągano także na drogi publiczne.

Tymczasem na zachodzie Europy, osobno na południu w Italii, a osobno w północnej Francji i

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: