HistoriaPolski_1505_2.pdf

II. RZUT OKA NA ZIEMIE POLSKIE W STAROŻYTNOŚCI

1. Ludy łowiecko-zbierackie

Najstarsze ślady pobytu istot ludzkich na ziemiach dzisiejszej Polski pochodzą z epoki, którą

geologowie nazywają lodowcową. Zaczęła się ona mniej więcej 800 tyś. lat temu, a zakończyła się

około 10 tyś. lat przed n.e. W tym długim okresie czterokrotnie nasuwał się na nasze ziemie od Gór

Skandynawskich lodowiec, którego najdalszy południowy zasięg wyznacza linia Karpat i Sudetów.

Zlodowacenia trwały w sumie ponad 300 tyś. lat, a towarzyszył im klimat polarny z roślinnością i

zwierzostanem tundry. Ziemię porastały mchy i karłowate brzózki, a świat zwierzęcy stanowiły

częściowo wymarłe już gatunki, jak mamut, nosorożec włochaty, niedźwiedź jaskiniowy, a także

renifer, zając bielak, lis polarny. W okresie częściowego cofania się lodowca następowało

ocieplenie, a tundrę wypierał step z właściwą mu florą i fauną. Okresy międzylodowcowe

(interglacjalne) znamionowały się trwałym ociepleniem, bujną roślinnością, z przewagą lasu, oraz

bogatym zwierzostanem leśnym.

W trzecim okresie lodowcowym, kiedy lodowiec sięgnął mniej więcej po Góry Świętokrzyskie,

około 200 tyś. lat przed n.e. pojawiły się na naszych ziemiach gromady pierwotnych ludzi,

zajmujących się łowiectwem i zbieractwem. Nie pozostały po nich żadne szczątki kostne, a

przynajmniej dotąd na nie nie natrafiono, nie umiemy więc określić ich typu antropologicznego.

Domyślamy się tylko, że musiał to być typ pokrewny neandertalczykowi. Siadem ich życia i

działalności są jedynie prymitywne narzędzia kamienne. Jest to zbyt mało, aby mówić o kulturze

tych najstarszych łowców i zbieraczy. Ze względu więc na sposób wytwarzania narzędzi

zwykliśmy w zaraniu ludzkości wyróżniać tylko tzw. przemysły, w których uwidacznia się

zaledwie jeden przejaw pierwotnego ludzkiego bytowania. Jak długo podstawowym tworzywem w

wyrobie narzędzi był kamień, ściślej krzemień, mówimy o epoce kamiennej, którą dzielimy na

starszą czyli paleolit (od greckiego palaios = dawny i litos = kamień), środkową czyli mezolit (od

greckiego mesos = środkowy i litos ) oraz młodszą czyli neolit (od greckiego neos = młody i litos ).

Wskutek ogromnej rozległości czasowej paleolitu zwykliśmy go z kolei dzielić na starszy i

młodszy. Początki istot ludzkich na ziemiach polskich wiążą się ze starszym paleolitem.

Najwcześniejsze ślady paleolitycznego człowieka zachowały się u nas na terenie Górnego

Śląska w Raciborzu-Studziennej i w Bieńkowicach niedaleko Raciborza, a nadto w Piekarach pod

Krakowem i w jaskiniach ojcowskich. Płaskie odłupki krzemienne, których używał do krajania i

skrobania, skłaniały niektórych archeologów do łączenia tych znalezisk z tzw. przemysłem

lewaluaskim (od znalezisk z Levallois we Francji). Z tego samego trzeciego okresu lodowcowego

pochodzą zapewne również narzędzia kamienne, znane z Piekar i z jaskiń ojcowskich, a dające się

łączyć m. in. z przemysłami: aszelskim (od znalezisk w St. Acheul we Francji) i mustierskim (od

Le Mustier we Francji).

W młodszym paleolicie, przypadającym na czwarte zlodowacenie, które zaczęło się około 60

tyś. lat przed n.e., wybijają się; na naszych ziemiach przemysły: oryniacki, magdaleński, szelecki,

jerzmanowicki i in. (nazwy od głównych znalezisk w Aurignac i La Madeleine we Francji, w

jaskini Szelesta na Węgrzech i w Jerzmanowicach niedaleko Olkusza). Ślady tych przemysłów

znamy głównie z Góry Puławskiej nad Wisłą koło Puław (oryniacki), z terenu Górnego Śląska

(szelecki) oraz z jaskiń ojcowskich (magdaleński i jerzmanowicki). W okresie ostatecznego cofania

się lodowca, przypadającym na lata 21 tyś. do 8 tyś. przed n.e., wytworzyły się jak gdyby

przemysły rodzime, które od głównych znalezisk w Świdrach i w Płudach pod Warszawą

zwykliśmy obejmować nazwą kultury mazowszańskiej. Charakterystyczne dla młodszego paleolitu

na ziemiach polskich jest pojawienie się ludzi o wyższym stopniu inteligencji, pod względem

antropologicznym znacznie zbliżonych do dzisiejszych mieszkańców naszego kontynentu. Obróbka

krzemienia wykazuje dużo wyższy poziom techniczny. Umiejętnie odłupywane cienkie płytki

krzemienia nadawały się nie tytko jako noże, skrobaki itp. do oprawiania zwierzyny, czy jako groty

myśliwskie, ale służyły również do obrabiania kości, rogu i drewna (cis), które stały się szeroko

stosowanym tworzywem do wyrobu zwłaszcza sprzętu łowieckiego. Do tego okresu należy

wynalazek wyrzutni oszczepów oraz łuków, a wreszcie malowidła jaskiniowe, których jednak z

ziem polskich dotąd nie znamy.

Na lata 8000 do 4500 przed n.e. przypada mezolit, który był epoką przejściową od paleolitu do

kultur neolitycznych. Znamionował się on daleko idącą zmianą warunków egzystencji ludzkiej,

spowodowaną ostatecznym ustąpieniem lodowca i zniknięciem renifera, który w poprzedzających

kilkunastu tysiącach lat był u nas główną zwierzyną łowną. Polodowcowy krajobraz

charakteryzujący się dużą liczbą rzek, jezior i lasów sprzyjał rozwojowi rybołówstwa, łowiectwa

leśnego oraz bardziej osiadłemu bytowaniu. Wybijają się w tym okresie przemysły komornicki (od

miejscowości Komornica niedaleko Nowego Dworu Gdańskiego) i janisławieki (od Janisławic na

południe od Skierniewic). Dla przemysłów tych charakterystyczne były wyroby z drobnych

odłupków krzemiennych i obsydianowych, czyli tzw. narzędzia mikrolityczne. Z okresu mezolitu

znany jest u nas w Orońsku koło Radomia rodzaj odkrywkowej kopalni krzemienia.

2. Początki rolnictwa i hodowli

Następująca po mezolicie epoka neolityczna ma w dziejach naszych ziem bardzo doniosłe

znaczenie. Nowe fale osadników, które sięgnęły tu wówczas od południa, wschodu i zachodu,

przyczyniły się zarówno do wzrostu zaludnienia, jak i do stabilizacji osadnictwa. Dokonała się w

tym czasie wielka rewolucja gospodarcza, polegająca na znacznym upowszechnieniu się hodowli,

która zaczynała spełniać ważniejszą rolę niż łowiectwo, i upraw rolniczych przeważających nad

zbieractwem. Rewolucji tej towarzyszył poważny rozwój narzędzi pracy. Chociaż tworzywem był

w dalszym ciągu kamień, jednak umiejętność jego szlifowania i wiercenia w nim otworów

pozwalała na wyrób toporów, młotów itp. Umożliwiło to m. in. znaczny postęp w obróbce drewna.

Wzrostowi zapotrzebowania na krzemień odpowiadało sięganie w jego poszukiwaniu pod ziemię.

Wśród typowych neolitycznych kopalń tego surowca na uwagę zasługuje kopalnia w

Krzemionkach Opatowskich o imponującej liczbie kilkuset szybów. Do wielkich osiągnięć ludzi z

tej epoki na naszych ziemiach należy dalej upowszechnienie się umiejętności lepienia i wypalania

garnków, jak również wyrobu tkanin, przy zastosowaniu prymitywnych jeszcze pionowych krosien

tkackich.

Wśród znalezisk neolitycznych, obok typowych dla całej epoki kamiennej wyrabianych z

kamienia narzędzi, pojawia się obficie ceramika. Jej kształty, a zwłaszcza ornamentacja, pozwalają

wyróżnić szereg kultur i śledzić proces ich nawarstwiania się. Z tego okresu znamy już liczne

wyroby, które służą do charakterystyki poszczególnych ludów.

W neolicie zwykliśmy wyróżniać trzy okresy, które datuje się następująco: pierwszy od około

4500 do 2500 r., drugi od 2500 do 2000 r., trzeci od 2000 do 1800 r. W pierwszym okresie od

południa znad Dunaju napłynęły na nasze ziemie, w pierwszej kolejności na lessowe obszary

Małopolski, dwie fale osadnictwa rolników, którzy przynieśli ze sobą znajomość rolnictwa, a

zapewne również hodowli owiec, gdy natomiast hodowla świń i bydła domowego od początku

wykazywała cechy rodzinie. Wcześniejszą falę nazywamy kulturą ceramiki wstęgowej rytej, a

późniejszą – ceramiki wstęgowej kłutej.

W drugim okresie neolitu mamy do odnotowania dwa dalsze ruchy migracyjne o charakterze

rolniczym, które objęły południową Małopolskę, gdzie upowszechniła się kultura kręgu

lendzielskiego (od Lengyel na Węgrzech) z ceramiką malowaną oraz kultura nadcisańska z

ceramiką pozbawioną malowanej ornamentacji. W tym samym mniej więcej czasie na obszarze

Polski środkowej i północnej, a wnet i południowej, pojawiła się tzw. kultura pucharów

lejkowatych, którą cechował znaczny stopień rozwoju hodowli i rolnictwa. Na temat jej

pochodzenia istnieją w nauce opinie rozbieżne. Niektórzy kolebkę tej kultury widzieli w Jutlandii,

inni zaś dostrzegają jej silne związki z kulturą trypolską na Ukrainie i byliby zatem skłonni tam

widzieć jej źródło. Wreszcie od wschodu przez Wołyń uwidoczniły się w tym okresie wpływy tzw.

kultury ceramiki grzebykowej, uważanej dawniej za praugrofińską.

W trzecim okresie neolitu rozwinął się na terenie Polski południowej odłam kultury ceramiki

wstęgowej w postaci tzw. ceramiki promienistej. Rozwijało się, zwłaszcza na południu Polski,

osadnictwo kultury pucharów lejkowa tych, wywierające trwały wpływ na gospodarcze oblicze

naszych ziem, a niosące ze sobą umiejętność posługiwania się radłem; od zachodu

najprawdopodobniej nadciągnęła fala osadnictwa hodowlano-rolniczego, które obejmujemy nazwą

kultury amfor kulistych, a gdzieś od Pirenejów dotarła na ziemie polskie migracja wojowników,

znana pod nazwą kultury pucharów dzwonowatych. Na szczególną jednak uwagę zasługuje tzw. tul

tura ceramiki sznurowej, o charakterze zrazu pasterskim, z czasem hodowlano-rolniczym. Jej

zawdzięczamy prawdopodobnie znajomość hodowli konia. Jest kwestią sporną, czy kolebką tej

kultury były tereny Niemiec, czy stepy Ukrainy, czy też była wytworem rodzimym

środkowoeuropejskim. Objęła ona w każdym razie prawie całość ziem polskich. Jej nosicielami

byli prawdopodobnie praindoeuropejczycy.

W ciągu pierwszych stuleci epoki brązu, którą datuje się na naszych ziemiach na lata 1800-700

p.n.e. Śląsk i część Wielkopolski znalazły się w zasięgu tzw. kultury unietyckiej (od znalezisk w

miejscowości Unétice w Czechach), znamionującej się szerokim stosowaniem brązu, a także

znacznym zróżnicowaniem społecznym widocznym w pochówkach. Kultura ta tworzyła wówczas

dość zwarty kompleks na obszarze Czech, Moraw, południowych i środkowych Niemiec oraz

wspomnianej już części ziem polskich. Obok kultury unietyckiej rozwinęła się niemal

równocześnie w północnej części Wielkopolski, na Pomorzu Gdańskim, Kujawach i Mazowszu

tzw. kultura iwieńska (od znalezisk w Iwnie koło Szubina), której przedstawiciele nie znali

produkcji brązu, a trudnili się głównie hodowlą. We wschodniej części ziem polskich rozwinęła się

niemal równocześnie bardziej prymitywna kultura mierzanowicka (od miejscowości Mierzanowice

niedaleko Opatowa). Około XVI w. p.n.e. na podłożu kultury unietyckiej, a pod wpływem

naddunajskiej tzw. kultury mogiłowej, wykształciła się w Polsce zachodniej kultura nazywana

przedłużycką, a znamionująca się przewagą pasterstwa nad rolnictwem. Równocześnie na podłożu

kultury mierzanowickiej wykształciła się kultura trzciniecka (od znalezisk w Trzcińcu niedaleko

Lublina), która pozostawiła trwałe ślady na terenie Polski wschodniej od Karpat po Wołyń i

Pojezierze Mazurskie. Z kolei około przełomu XIII/XII w. p.n.e. na wymienione tu kultury

przedłużycką i trzciniecką nawarstwiła się kultura łużycka, nazywana tak od pierwszych znalezisk

na terenie Łużyc. Kultura ta odznacza się dobrze rozwiniętym rolnictwem i hodowlą oraz

znajomością metalurgii brązu, a w późniejszym okresie także żelaza. Kultura ta dzieli się na dwie

strefy, w których widoczne jest jej przedłużyckie i trzcinieckie podłoże. Zarazem pas przejściowy

świadczy o wzajemnym przenikaniu się tych stref. Z kulturą łużycką wiążemy zwykle problem

prasłowiański.

3. Prasłowianie

Archeologia, która odkrywa z powodzeniem materialne cechy różnych kultur, a nierzadko rzuca

pewne światło na wyobrażenia religijne i światopogląd ich nosicieli, nie może dać odpowiedzi na

pytanie, jakimi językami posługiwali się ludzie z odległych epok neolitu czy choćby brązu, jeżeli

nie pozostały po nich żadne zabytki pisane. Sprawę komplikuje okoliczność, iż nie da się

identyfikować kultury w sensie archeologicznym ze zwartą grupą etniczną. Ta bowiem mogła

przejmować zdobycze cywilizacyjne swoich poprzedników na danym obszarze, zarzucając

zdobycze własne, a na stykach różnych obszarów etnicznych nieuniknione było obustronne

przenikanie się kultur. Zagadnienie początków każdej grupy etnicznej, a etnogenezy Słowian w

szczególności, wymaga stałego zespalania wyników badań w zakresie różnych dyscyplin

naukowych, takich jak archeologia, antropologia, językoznawstwo, paleobotanika, historia i inne.

Dyskusyjny w nauce jest problem czasu i miejsca wykrystalizowania się szczepu

indoeuropejskiego, którego odroślą byli Słowianie. W aspekcie chronologicznym dokonało się ono

na pewno w dłuższym procesie dziejowym, którego początków dopatrywać się można w mezolicie.

W neolicie natomiast szczep ten musiał ulec znacznym przemieszczeniom, co przyniosło w efekcie

nowy proces powolnego wytwarzania się w jego obrębie osobnych grup językowych. Już w III

tysiącleciu przed naszą erą wyodrębniły się indoeuropejskie języki hetycki i grecki. Istnieje

domysł, że wytworem szczepu indoeuropejskiego była kultura ceramiki sznurowej, która rozwinęła

się na ziemiach polskich w trzecim okresie neolitu (2000-1800 p.n.e.). W sprawie pierwotnych

siedzib indoeuropejczyków przeważa dziś opinia, że znajdowały się one w Azji, która była kolebką

wielu różnych ludów, czy może ściślej w Eurazji, lub nawet w południowej jej części. W różnym

czasie ze szczepu indoeuropejskiego wykształciło się dwanaście grup językowych, które

opanowały rozległy obszar od Półwyspu Indyjskiego po Półwysep Pirenejski i Skandynawski oraz

wyspy brytyjskie, czyli znaczną część Azji południowej, Azję Przednią wraz z Mniejszą oraz całą

niemal Europę. Owe zaś grupy językowe to: indyjska, irańska, hetycka, tocharska, tracko-

ormiańska, grecka, iliro-wenecka, italska, celtycka, germańska, słowiańska i bałtyjska. W tym

rzędzie Słowianie i Bałtowie przedstawiają się jako najmłodsze odrośle szczepu.

Wciąż odradzają się wątpliwości, gdzie dokonał się historyczny proces wyodrębnienia się

naszych praprzodków w słowiańską, czy zrazu w bałto-słowiańską grupę językową. Jedni uczeni (J.

Rozwadowski, K. Moszyński, H. Ułaszyn, H. Łowmiański) dopatrywali się prakolebki Słowian w

Azji lub we wschodniej Europie, inni (J. Kostrzewski, T. Lehr-Spławiński, J. Czekanowski) w

dorzeczu Odry i Wisły, a więc na terenie późniejszej Polski, jeszcze inni (W. Hensel, J. Gąssowski)

– na większym obszarze między Odrą a środkowym Dnieprem. Ten ostatni pogląd reprezentują

również badacze radzieccy.

Najważniejszym argumentem za tezą o zachodnim pochodzeniu Słowian, w jej dwojakim

ujęciu, są ślady kontaktów językowych grupy słowiańskiej z grupami językowymi germańską,

bałtyjską, tliro-wenecką i irańską. Brak natomiast w językach słowiańskich zapożyczeń

ugrofińskich przemawiałby przeciwko wschodniej etnogenezie naszych przodków. Zwolennicy

tezy zachodniej zwracali uwagę na cis i bluszcz, występujące jedynie w dorzeczu Odry i Wisły, gdy

tymczasem nazwy tych roślin są wspólne niemal wszystkim językom słowiańskim, a więc

wywodziłyby się jeszcze z okresu prasłowiańskiego, poprzedzającego rozejście się Słowian z ich

prasiedziby i powstanie w konsekwencji odrębnych języków słowiańskich. Zwolennicy tezy

wschodniej zwracają natomiast uwagę na to, że buk i jawor, rosnące pierwotnie w Europie

zachodniej i środkowej, mają w językach słowiańskich nazwy zapożyczone. Oznaczałoby to, że

Słowianie zrazu drzew tych nie znali, skoro nie mieli własnych określeń na nie, a więc mieszkaliby

pierwotnie poza strefą ich występowania, tj. na wschodzie. Zwraca się również uwagę na to, że

spośród wielkich rzek słowiańskich tylko Wisłę pisarze starożytni określali jej dzisiejszą nazwą,

gdy dla innych mieli nazwy odmienne od obecnych, co mogłoby dowodzić dużej stabilizacji

etnicznej w jej obrębie. Wzmianka greckiego historyka z V w. p.n.e., Herodota, o Neurach

mieszkających na północ od irańskich Scytów, w rejonie – jak się zwykle przyjmuje – górnej

Prypeci czy może Narwi, identyfikowanych dość zgodnie ze Słowianami, świadczy w każdym

wypadku o wczesnym zasiedleniu przez Słowian ziem ruskich czy południoworuskich.

Już w latach przedwojennych, a szczególnie po drugiej wojnie światowej, utrwalił się pod

wpływem Józefa Kostrzewskiego pogląd o ciągłości rozwoju kulturalnego ziem w dorzeczu Odry i

Wisły, od początków kultury łużyckiej aż po wczesne średniowiecze, zakłócanej jedynie w

niektórych rejonach w sposób krótkotrwały nowymi migracjami obcych etnicznie elementów. W

konsekwencji łączono kulturę łużycką z grupą etniczną prasłowiańską, z której wzięła początek

słowiańska rodzina językowa. Ponieważ zaś kultura łużycka wyrosła jak gdyby w sposób

ewolucyjny z kultur przedłużyckiej i trzcinieckiej, wydawało się zatem prawdopodobne, że właśnie

na jej obszarze wykrystalizowała się prasłowiańska czy słowiańska odrośl szczepu

indoueropejskiego. Błędne w tej teorii było stawianie znaku równości między archeologiczną

kulturą i grupą etniczną; W sposób zbyt śmiały postawiono zagadnienie ciągłości kulturalnej w

prahistorii naszych ziem, a wreszcie nie dostrzeżono, że kultura łużycka nie była monolitem, ale

rozpadała się na dwie różne strefy, tj. wschodnią i zachodnią. Dziś z kolei upowszechnia się

pogląd, już niegdyś podnoszony przez Włodzimierza Antoniewicza, że z Prasłowianami wiązać

należy kulturę trzciniecką. W nowym kształcie i w przekonywającym rozwinięciu Witolda Hensla

przedstawia się on następująco: Obszarem, na którym wykrystalizowała się gdzieś u schyłku

neolitu wspólnota bałto-słowiańska, byłby trójkąt między Bałtykiem, Sanem i środkowym

Dnieprem. Przypadająca na epokę brązu kultura trzciniecka (XVI-XIII w. p.n.e.) stanowiłaby

wytwór wyodrębnionych już prawdopodobnie Prasłowian. Sąsiadująca zaś z nią od zachodu kultura

przedłużycka należałaby do grupy językowej weneckiej, uważanej bądź za pokrewną iliryjskiej,

bądź też w stosunku do niej zupełnie odrębną. Zrazu prawdopodobnie następowało wzajemne

przenikanie tych dwu kultur, a następnie, gdzieś na początku I tysiąclecia p.n.e., Wenedowie wyszli

z nadodrzańskićh siedzib, co otwarło Prasłowianom możliwość ekspansji na zachód. Na tym

terenie mieliby przejąć nie tylko liczne zdobycze kulturalne swoich poprzedników, ale także ich

nazwę, pod którą znani byli pisarzom antycznym.

4. Życie pierwotnych Słowian

Jeżeli przyjmiemy, że kultura łużycka w swojej strefie wschodniej była wytworem Słowian, a w

strefie zachodniej przynajmniej od X w. p.n.e.. związana była również z tą grupą etniczną, to o

życiu naszych słowiańskich praprzodków jesteśmy dość dobrze zorientowani na podstawie

stosunkowo licznych znalezisk wykopaliskowych. Byli oni przede wszystkim rolnikami i

hodowcami. Uprawiali proso, pszenicę, jęczmień, soczewicę, groch, wykę, bób, rzepę. Hodowali

owce, krowy, świnie, kozy. Nadto łowili ryby, zwierzynę leśną, zbierali miód z barci, zioła, a w

obrębie domowego gospodarstwa rozwijali niektóre umiejętności typu rzemieślniczego, jak

ciesiołka, kołodziejstwo, tkactwo, kornictwo, oraz garncarstwo, którego rozkwit pod względem

techniki wykonania i ornamentacji przypada zwłaszcza na wieki VII-V p.n.e. Na szczególną uwagę

zasługuje ich metalurgia. Zrazu na wysokim poziomie stanął wyrób sprzętu i ozdób z brązu,

później zaś do znaczenia doszło kuźnictwo żelaza i przetwarzanie tego surowca na narzędzia, oręż,

ozdoby itp. W okresie cesarstwa rzymskiego, a więc w pierwszych wiekach naszej ery, przy

ożywionych kontaktach handlowych z Italią, stosunkowo rzadko wśród importów rzymskich na

naszych ziemiach trafiają się narzędzia i broń. Niemało w tym zakresie zawdzięczali zapewne nasi

przodkowie swoim celtyckim sąsiadom, którzy w V-III w. p.n.e. wykazali się wielką prężnością

militarną i gospodarczą, a wywarli duży wpływ czy to przez bezpośrednie osadnictwo, czy w

drodze kontaktów handlowych, zwłaszcza na Śląsk i Małopolskę. Obok metalurgii, która wcześnie

wyodrębniła się u Słowian w osobną specjalność, podobny charakter miało kamieniarstwo,

dostarczające bardzo poszukiwanych w tym zamierzchłym okresie żarnowców.

Pod względem organizacji społecznej spostrzegamy u Słowian okresu kultury łużyckiej odejście

od wielkich wspólnot rodowych. Podstawową komórką społeczną stała się u nich rodzina, czy tzw.

wielka rodzina, skupiająca oprócz rodziców i dzieci także dziadków i niektórych krewniaków.

Świadczą o tym charakterystyczne dla tego okresu domy mieszkalne, które udało się archeologom

stosunkowo dobrze rozpoznać, a nawet zrekonstruować. Brak również w tym okresie

zaawansowanego rozwarstwienia społecznego, choć jego zawiązki dają się sporadycznie dostrzec

w pochówkach.

Na uwagę zasługuje budownictwo obronne kultury łużyckiej, początkami swymi sięgające IX w.

p.n.e., stosunkowo dobrze znane z wykopalisk w Biskupinie i Sobiejuchach w Wielkopolsce. Na

półwyspie utworzonym przez jezioro, a więc na obszarze o znacznym stopniu obronności

naturalnej, wybudowano palisadę, która wraz z drewnianym wałem otaczała osadę mieszczącą

domy o układzie równoległym dla ponad 1000 osadników. Brama z grodu wychodziła ku wodzie, a

wąskie dojście do niej było tak pomyślane, że napastnik posuwający się po nim w kierunku bramy

miał po prawej stronie wał obronny; przed ciosami z góry musiał się więc osłaniać tarczą przy

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: