HistoriaPolski_1505_4.pdf

IV. WCZESNY FEUDALIZM POLSKI (OD POŁOWY X DO KOŃCA XII

W.)

1. Poglądy historiografii na genezę państwa polskiego

W źródłach pisanych państwo polskie pojawiło się nagle i to od razu jako twór politycznie

dojrzały, jako partner i sprzymierzeniec największej potęgi świata chrześcijańskiego, odnowionego

przez królów niemieckich z dynastii saskiej cesarstwa rzymskiego. Badaczom przeszłości

wydawało się to dziwne, jak długo pod łopatą archeologa nie przemówiła ziemia i dopóki nie

poddano wnikliwej analizie na płaszczyźnie porównawczej rozproszonych okruchów czy

wzmianek historycznych. Szukano długo takiej teorii, która by wyjaśniała zarazem i narodziny

państwa, i genezę rysującego się wyraźnie już u jego początków rozwarstwienia społeczeństwa.

Wraz z odejściem od skonstruowanych przez Kadłubka bajecznych pradziejów Polski powstały w

XVIII w. teorie, według których państwo polskie było efektem najazdu zewnętrznego, co w

najczęstszym ujęciu przedstawiało się w ten sposób, że Słowianie podbili miejscową ludność

sarmacką, tworząc warstwę panującą i aparat państwowy (A. Naruszewicz i inni). W następnym

stuleciu najeźdźców-Lechitów szukano w Dacji (W. A. Maciejowski), w Ilirii (A. Bielowski), a

wreszcie w Skandynawii. Ta ostatnia próba wyjaśnienia początków państwa polskiego, mająca za

przesłanki m. in. domniemane normańskie imię Mieszka I – Dago (z aktu Dagome iudex ) oraz

rzekome znaki runiczne (inskrypcyjne pismo skandynawskie w herbach szlachty polskiej), odegrała

dużą rolę w antypolskiej propagandzie dawnej nauki niemieckiej. Twórcą teorii najazdu

normańskiego był K. Szajnccha (1857). W jego ujęciu podbój naszych ziem przez skandynawskich

Lachów ( lag, lah = towarzysz) został dokonany jeszcze w VI w. Nowy, złagodzony wariant tej

teorii wyszedł spod pióra F. Piekosińskiego (1881). Według tego uczonego podboju

nadwiślańskich Lechitów (VII lub VIII w.) dokonali nie wprost skandynawscy Normanowie, ale

nadłabscy Lechici, którzy wcześniej ulegli wpływom normańskim. Wreszcie spóźnionym echem

teorii najazdu normańskiego był pomysł K. Krotoskiego, że Normanowie przybyli na ziemie

polskie przez Ruś (1925).

Z teoriami podboju zewnętrznego współistniały próby wyjaśnienia początków państwa

polskiego w wyniku długiej wewnętrznej ewolucji. Pierwszą taką oryginalnie pomyślaną naukową

konstrukcję dał J. Lelewel (1846). Punkt ciężkości spoczywał w niej na ewolucji społeczeństwa. W

długim procesie dziejowym autor widział ustawiczne ścieranie się dwu warstw: artystokratycznych

lechitów oraz wieśniaczego gminowładztwa. Efektem tego ścierania się był postępujący wzrost

znaczenia lechitów („z lechów lechcice”, czyli „zlechcice”, to szlachta, szlachcice), przejawiający

się w utrwalaniu rządów autokratycznych (jedynowładczych) kosztem gminowładztwa, którego

wyrazem były wiece. Na gruncie krytyki teorii najazdu K. Szajnochy i F. Piekosińskiego

wykrystalizowała się tzw. polska teoria rodowa (K. Potkański, O. Balzer, Z. Wojciechowski).

Przyjmowała ona, że organizacja państwowa była wynikiem ewolucji ustroju rodowego, dynastia

miała rodową budowę, a monarcha to nikt inny, jak tylko starosta panującego rodu. W drodze

podboju wewnętrznego ród ten miał podporządkować sobie inne rody, z częścią z nich wchodząc w

przymierze i uznając ich lepsze prawa, część zaś obracając w poddanych. Teoria ta okazała się

błędna, gdy dowiedziono, że państwo powstało na gruncie pełnego rozkładu społecznego ustroju

rodowego, co więcej – na gruncie rozkładu również wspólnot terytorialnych.

Nie da się inaczej wyjaśnić genezy naszej państwowości, jak tylko w drodze powolnego

narastania elementów feudalizmu w łonie wspólnoty pierwotnej, aż do ich przejścia w nową

społeczno-ustrojową i gospodarczą jakość, która bez aparatu państwowego obejść się nie mogła.

2. Przełomowe momenty w budowie państwa wczesnofeudalnego w Polsce

Słusznie w historiografii naszej nazwano Mieszka I budowniczym państwa polskiego. Wiele

bowiem wskazuje na to, że dopiero jego geniusz zespolił te elementy, które w budowie trwałego

organizmu politycznego były niezbędne. Badania archeologiczne wykazały, że wielkie grody

państwa Polan, jak zwłaszcza Gniezno i Poznań, wybudowane zostały w połowie X w. Należałoby

więc je łączyć już z państwem Mieszka I. Jaka była ich funkcja? – Nie były to już grody plemienne,

czy tzw. czoła opolne, służące niegdyś bezpieczeństwu najbliższej okolicy, ale siedziby księcia

oraz załóg i funkcjonariuszy książęcych, a zatem podstawa władzy terytorialnej państwa. Tradycja

przechowała długo taką rolę tych i innych grodów, bo jeszcze kronika Galia przekazuje nam

informacje, że za Bolesława Chrobrego Poznań miał 1300 pancernych i 4000 tarczowników (lekka

jazda), Gniezno – 1500 pancernych i 5000 tarczowników, dla Włocławka odnośne liczby wynosiły

800 i 2000, a dla Giecza – 300 i 2000. Należy sobie wyobrażać, że wraz z powiększaniem się

terytorium państwowego grodów tego typu przybywało, a choć ich załogi w stosunku do

pojedynczego grodu były z czasem coraz mniej liczne i coraz bardziej rozproszone, to jednak w

sumie stanowić musiały znaczną siłę. Miały one pierwotnie charakter drużyn monarszych, z

czasem zaś przekształcały się w rycerstwo osiadłe, związane z ziemią i żyjące z renty feudalnej. Za

Mieszka I instytucja drużyny była jeszcze w pełni rozwoju. Informuje o niej Ibrahim ibn Jakub,

pisząc, że Mieszko miał 3000 pancernych o dużych walorach bojowych, których zaopatrywał w

odzież, broń, konie i żywność i którym regularnie wypłacał żołd, a nawet wyposażał ich dzieci.

Liczby podane przez Ibrahima ibn Jakuba oraz Galla wydają się wysoce prawdopodobne, bo jeżeli

Mieszko miał ich 3000, to za Bolesława Chrobrego nie dziwi liczba 3900 (bez tarczowników, o

których podróżnik arabski nie informował). Musiał bowiem Chrobry mieć owego zbrojnego wojska

dużą liczbę, skoro – jak relacjonuje Thietmar – 300 pancernych powierzył cesarzowi Ottonowi III

przy okazji zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 r.

Utrzymanie przez władcę własnym kosztem kilku- czy kilkunastotysięcznej drużyny wymagało

bardzo wysokich dochodów, których nie mogły pokryć łupy wojenne ani pierwotne, dorywcze

świadczenia ludności. Należało stworzyć system skarbowy, który by zabezpieczył funkcjonowanie

rozbudowującego się aparatu państwowego, a także interesy materialne formującej się elity władzy.

Zmian o znaczeniu przełomowym dokonał zapewne w tej dziedzinie Mieszko I. Polegały one na

obciążeniu całej ludności – z wyjątkiem wojów i możnych, którzy bezpośrednio z władcą

współdziałali – stałą rentą gruntową o charakterze publicznym. Należy przypuszczać, że już bardzo

wcześnie możni zdołali związać ze sobą zarówno część wolnych, jak zwłaszcza niewolnych

osadników, i że na własny użytek budowali – na znacznie mniejszą skalę – podobny do monar-

szego system skarbowy. Ale nawet ich ludzie, w szczególności wywodzący się spośród wolnych,

pociągani byli do niektórych przynajmniej świadczeń publicznych. Rentę, aby odpowiadała

potrzebom państwa, należało odpowiednio zróżnicować i ująć w pewne ramy organizacyjne. Ramy

takie mamy poświadczone przez Galia dla czasów Bolesława Chrobrego. Wprawdzie niejeden ich

element przeniósł Gali wstecz ze stosunków sobie współczesnych, to jednak sam system nie był za

jego czasów tworem nowym. Jeżeli tradycja wiązała go z epoką Chrobrego, nie przypisując temu

władcy bynajmniej jego utworzenia, to widocznie wprowadzony został przez Mieszka. I lub może

nawet przez jego poprzedników. W obrębie większych zespołów osadniczych tworzono pewien

system gospodarki zamkniętej, w którym świadczenia ludności były pomyślane tak, aby w sumie

mogły zaspokoić potrzeby podróżującego po kraju monarchy, będących w jego otoczeniu

urzędników i dworzan, a także załóg grodowych. Zapasy przeznaczano z pewnością na

okoliczności szczególne, a zwłaszcza na zaopatrzenie wojska w razie wyprawy wojennej. Jest w

naszej nauce kwestią sporną, czy tak pojęta organizacja gospodarcza stanowiła „system dworski”

czy też „system grodowy”, inaczej mówiąc, czy przedstawione wyżej kompleksy osadnicze

stanowiły rodzaj włości z rezydencją monarszą czyli dworem i osobną administracją gospodarczą,

czy też podlegały grodom i zwierzchniej władzy kasztelanów, w rękach których znajdowały się

agendy policyjno-sądowe i wojskowe, a więc środki pozwalające stosować przymus, niezbędny w

egzekwowaniu świadczeń. Dziś coraz więcej zwolenników zyskuje sobie ta druga wykładnia (A.

Gieysztor, K. Modzelewski), jakkolwiek źródła nasze nie poświadczają gospodarczych funkcji

Wielkie grody epoki wczesnego feudalizmu – w znaczniejszym stopniu niż dawne plemienne –

zaczęły przyciągać osadników stałych. Osiadali oni w ich pobliżu, tworząc charakterystyczne dla

tej epoki podgrodzia. Wpływało na ten proces zarówno poczucie bezpieczeństwa u boku dobrze

obwarowanych i obsadzonych załogami wojskowymi grodów, jak też zapotrzebowanie tych

grodów na różne artykuły rolniczo-hodowlane i rzemieślnicze, nie dające się w pełni pokrywać ze

świadczeń ludności służebnej. Zarówno przez budowę grodów o nowych funkcjach

administracyjno-wojskowych, jak i przez nowy system świadczeń, państwo wczesnofeudalne

przyśpieszyło rozwój społecznego podziału pracy i stworzyło potrzebę stosowania pieniądza, której

już nie mogły sprostać monety obce. Należało więc wprowadzić pieniądz własny. Jeszcze za

Mieszka I moneta wybijana w niewielkiej ilości w Polsce miała znaczenie raczej symboliczne niż

ekonomiczne, ale już za Bolesława Chrobrego emisje stały się liczniejsze, a odpowiadały zapewne

rodzącym się potrzebom państwa i społeczeństwa.

Bardzo istotnym i przełomowym elementem tworzącego się państwa wczesnofeudalnego w

Polsce była również nowa nadbudowa ideologiczna w postaci religii chrześcijańskiej, która ponad

kultami i świadomością plemienną tworzyła świadomość nową, integrującą państwo w duchu

chrześcijańskiego uniwersalizmu, wierności władcy i pokory.

3. Walka o nowy kształt terytorialny państwa

Całe niemal panowanie Mieszka I (ok. połowy X w. – 992 r.) wypełnia walka o rozszerzenie

podstaw terytorialnych państwa. Walka ta miała bardzo doniosłe znaczenie, bo w jej wyniku

zostały zespolone plemiona o bardzo bliskich sobie cechach kulturalno-językowych, osiadłe na

zwartym pod względem geograficznym obszarze. Panowanie Mieszka I jest więc jednym z

najważniejszych w naszych dziejach etapów tworzenia się polskiej wspólnoty polityczno-

kulturalnej.

Jeżeli kolebką państwa Polan była Wielkopolska, lub może tylko jej część z ośrodkiem w

Gnieźnie, to do najwcześniejszych zdobyczy tego państwa musiały należeć pozostałe obszary

Wielkopolski oraz Kujawy. Bawiący w 965/966 r. na dworze praskim Bolesława I Ibrahim ibn

Jakub, o Polsce prawdopodobnie nieźle poinformowany ze względu na żywe wówczas kontakty

Polski z dworem czeskim, napisał o państwie Mieszka I, że jest ono najrozleglejsze z krajów

słowiańskich i graniczy od północy z Prusami, a od wschodu z Rusią. W granicach tego państwa

znajdowało się zatem wówczas Mazowsze. Autor nazwał Mieszka „królem północy” i wspomniał o

jego sąsiedztwie z Wieletami (może przez Lubusz). Podbój Pomorza Zachodniego został przez

Mieszka dokonany w latach 967-972; Pomorze Gdańskie spośród nadmorskich obszarów w

pierwszej kolejności musiało zostać włączone do Polski. Kraków, który był wówczas ważnym

punktem etapowym na drodze handlowej z Rusi Kijowskiej do Pragi, został przez Ibrahima

zaliczony do władztwa księcia Czech Bolesława. Odosobniony pozostał pogląd (J. Dąbrowski), że

Kraków, a także Śląsk, w X w. w skład państwa czeskiego nie wchodziły. W tradycji czeskiej,

utrwalonej w dokumencie biskupstwa praskiego z 1088 r., zwierzchność Kościoła czeskiego

rozciągała się niegdyś na Śląsk i na Małopolskę. Czas tej zwierzchności łączyć należy

najprawdopodobniej z ostatnią ćwiercią X w., bowiem biskupstwa w Pradze i Ołomuńcu zostały

kreowane około 973 r. Próba jej odnoszenia do okresu państwa wielkomorawskiego, które upadło

około 906 r., nie znalazła uznania. W każdym razie biskupstwo praskie pretendowało do

odnowienia tej zwierzchności jeszcze pod koniec XI w. Mamy wreszcie wyraźne wskazówki

źródłowe, że dopiero Mieszko I, i to w schyłkowym okresie swego panowania, zajął na rzecz

Polski obie wspomniane dzielnice. Do Śląska najprawdopodobniej odnosi się wzmianka kroniki

Thietmara pod 990 r. o „królestwie” zabranym przez Mieszka I Czechom, oraz współczesna jej

wiadomość tzw. Mnicha sazawskiego o utracie Niemczy przez Czechy. Nie można zresztą

wykluczyć poglądu, że Małopolska weszła w trwały związek z Polską dopiero pod panowaniem

Bolesława Chrobrego. Kosmas pisze wprawdzie, że zajął ją Mieszko I, ale jako datę tego faktu

podaje rok 999, który odpowiada już Bolesławowi Chrobremu.

Według świadectwa najstarszego ruskiego latopisu, w 981 r. Włodzimierz Wielki zabrał

„Lachom” grody Przemyśl i Czerwień, stanowiące pogranicze między Rusią a Małopolską, o

niejasnej przed tą datą przynależności politycznej.

Pod koniec panowania Mieszka I granice jego „gnieźnieńskiego” państwa zostały opisane w

tzw. akcie Dagome iudex (990-992), który znamy niestety tylko z mocno skażonego streszczenia.

Państwo to opierało się prawdopodobnie od strony północnej o morze, od strony wschodniej

graniczyło z Prusami i Rusią; stąd granica szła do Krakowa, przy czym niektórzy badacze

przyjmują, że jeszcze Krakowa nie obejmowała; dalej biegła ku rzece Odrze i trudnej do

zidentyfikowania miejscowości Alemure (może Ołomuniec), z kolei ku siedzibom Milczan, ale ich

nie obejmowała, i wreszcie – z biegiem Odry, zapewne aż ku morzu.

Jeżeli tak zarysowane terytorium państwowe zostało zespolone pod jedną władzą świadomie i

celowo, to świadczy to o mądrości twórców państwa polskiego i zrozumieniu jego

najżywotniejszych interesów. Jeżeli zaś było efektem zbiegu okoliczności, był to zbieg nadzwyczaj

szczęśliwy. Tworzyły to terytorium w sposób niemal idealny dorzecza Wisły i Odry, wzajemnie na

siebie zachodzące i nie wykazujące nawet w niektórych miejscach wyraźnego działu wodnego.

Obie rzeki wraz z ich dopływami, a także pas jezior na naszej części Niżu Środkowoeuropejskiego,

stanowiły główne szlaki ruchu osadniczego, a nierzadko także ważne arterie komunikacyjne. Sieć

hydrograficzna była tu więc istotnym czynnikiem integrującym te grupy etniczne, które znalazły się

w granicach tworzonego w drugiej połowie X w. organizmu państwowego Polski. Tylko podmokłe

obszary nadnoteckie, osłonięte po obu stronach szerokimi pasami puszczy, w sposób naturalny

separowały Pomorze i utrudniały jego zrośnięcie się z resztą ziem polskich.

To zwarte pod względem geograficznym, etnicznym i osadniczym terytorium Polski ze schyłku

X w. opierało się od południa o naturalną granicę górską Karpat i Sudetów; od zachodu było

osłonięte pasem puszcz, zalegających międzyrzecze Bobru i Nysy (Łużyckiej). Począwszy od

ujścia tej ostatniej rzeki, Odra – pozbawiona dopływów lewobrzeżnych, a mająca całe swoje

zlewisko po stronie wschodniej – stanowiła wyraźną i trudno dostępną bagnistą zaporę od zachodu.

W dwu miejscach jednak idące od strony wschodniej fale osadnicze przekroczyły tę rzekę,

obejmując obydwa jej brzegi: raz w rejonie ujścia Warty, gdzie Odra wygina się ku wschodowi,

teren jest suchszy, a na jej zachodnim przedpolu stanął gród Lubusz, i drugi raz w rejonie

Szczecina, gdzie z kolei brzeg zachodni suchszy jest od wschodniego. Dalej od ujścia Odry i wyspy

Wolin, związanej pod względem osadniczym z pomorską grupą Słowian, granica biegła morzem do

ujścia Wisły. O dolny, podmokły od wschodu bieg tej rzeki oparła się granica między osadnictwem

słowiańskich Pomorzan i litwo-bałtyjskich Prusów. Tylko tutaj, mniej więcej od ujścia Osy, rzeka

ta dzieliła ludzi i kultury, a dalej w górę już tylko łączyła mieszkańców obu jej brzegów. Od ziemi

chełmińskiej ku wschodowi granica między Prusami a kujawsko-mazowieckimi Słowianami była

dość płynna. Stanowił ją pas mokradeł, jezior i puszcz; tu była możliwość wzajemnego przenikania

się obu grup etnicznych, ale w X w. musiały one być jeszcze od siebie odległe. Płynna była na całej

swojej długości granica wschodnia. Dorzecze Wisły splatało się tu niemal z dorzeczami Niemna,

Prypeci i Dniestru. Granicę w pewnym sensie naturalną mógł tu stanowić w swoim środkowym

biegu Bug, ale od strony zachodniej osadnictwo zatrzymywało się na strefie lasów i mokradeł

ciągnących się na wschód ku górnej Prypeci. Dopiero na południe od tej strefy bagnisto-leśnej

znajdowały się tereny zasiedlone z kilkoma znacznymi grodami, o przejściowym polsko-ruskim

etnicznym i kulturalnym charakterze. Od zarania naszej państwowości te tzw. grody czerwieńskie,

wraz z noszącym podobne przejściowe cechy dorzeczem Sanu, były przedmiotem sporów między

Polską a Rusią.

Terytorium państwowe Polski z końca X w. liczyło nie więcej niż 250 tyś. km 2 . Stan jego

zaludnienia szacuje się na około l min mieszkańców. Było więc ono zasiedlone rzadko (około 4

mieszkańców na l km 2 , w sposób bardzo nierównomierny, a krajobraz puszczański dominował jesz-

cze na rozległych obszarach. Natomiast większe skupiska osadnicze musiały się znajdować, idąc od

północy, w rejonie Wolina, Pyrzyc, Kołobrzegu, Sławna, Słupska, Gdańska, Tczewa i Chełmna.

Pas intensywnie zasiedlony ciągnął się od Poznania i Giecza, przez Gniezno, Kruszwicę, Płock

gdzieś po Wyszogród. Bardziej na południe stwierdzić można kilka ośrodków o większym

potencjale demograficznym, jak zwłaszcza w rejonie Kalisza, Łęczycy, Sieradza. Potem znowu

mamy pas gęściej zasiedlony gdzieś od Wolborza po Radom. Na Śląsku jako oś osadnictwa rysuje

się wyraźnie Odra, na co wskazują dobrze udokumentowane terytoria plemienne Dziadoszan,

Ślężan, Opolan i Golęźyców. Już w owych zamierzchłych czasach licznych osadników przyciągały

również dopływy tej rzeki, a zwłaszcza Kaczawa, Bystrzyca, Ślęża, Oława, Nysa Kłodzka i Olza.

Dużym potencjałem ludnościowym odznaczała się również Małopolska, szczególnie lewy brzeg

Wisły na zwartym obszarze od Krakowa po dolinę Nidy, czy jeszcze na wschód od tej rzeki w

rejonie Sandomierza i Zawichostu po Wyżynę Lubelską. Wreszcie znaczna wyspa osadnicza

znajdować się musiała w dolinie Sanu, gdzie na czoło wysunął się gród Przemyśl.

4. Chrzest Polski

Jednym z najdonioślejszych aktów politycznych państwa Mieszka I było przyjęcie

chrześcijaństwa. Sposób, w jaki tego aktu dokonano, dowodzi ogromnej zręczności i przezorności

Mieszka. Właśnie na dworze Ottona I przez wiele lat dojrzewała myśl założenia arcybiskupstwa w

Magdeburgu, które w sferze kościelnej realizowałoby program ekspansji wschodniej cesarstwa.

Arcybiskupstwo to istotnie zostało powołane do życia w 968 r.; miało wytyczone granice od strony

zachodniej, a otwarte było ku wschodowi. Mieszko jednak był szybszy. Pojął w 965 r. za żonę

Dobrawę córkę księcia czeskiego Bolesława I, a w następnym roku przyjął wraz ze swoim dworem

chrzest; z kolei nastąpiła chrystianizacja kraju. Czechy nie miały jeszcze wówczas własnego

biskupstwa, lecz należały do bawarskiej diecezji w Ratyzbonie. Ta zaś wchodziła w skład

kierowanej z odległej Nadrenii archidiecezji mogunckiej, której konkurentem na wschodzie miał

się stać Magdeburg. Wygrał tu więc Mieszko konflikt kościoła niemieckiego i w ten sposób

zapewnił chrystianizowanej Polsce status misyjnego terytorium, podległego bezpośrednio

Rzymowi. Pierwszym biskupem misyjnym Polski był Jordan, który pochodził zapewne z kręgu

kultury romańskiej, może z Włoch, a może z Lotaryngii. Jego następcą był Niemiec Unger.

Biskupstwo misyjne miało charakter przejściowy i musiało z czasem przybrać diecezjalną formę

organizacyjną. Mieszko pokonał z pewnością rozliczne trudności, aby nie dopuścić do

podporządkowania Polski pod względem kościelnym archidiecezji magdeburskiej, nie cofającej się

nawet przed stwarzaniem fałszywych podstaw prawnych (czego dowiodła zresztą nauka

niemiecka). Właśnie cytowany już akt Dagome iudex, w którym Mieszko poddał swoje państwo

pod protekcję Stolicy Apostolskiej, miał na celu w pierwszym rzędzie wyjednanie dla Polski

statusu odrębnej prowincji kościelnej. Udało się dopiąć tego celu dopiero Bolesławowi Chrobremu,

ale był to i tak sukces olbrzymi, skoro wcześniej schrystianizowane Czechy uzyskały własne

arcybiskupstwo dopiero około połowy XIV w.

5. Stosunek Mieszka I do cesarstwa

Król niemiecki z dynastii saskiej Otto I odnowił w 962 r. godność cesarza rzymskiego i związał

ją trwale z królestwem niemieckim. Zatem królowie niemieccy zyskali nie tylko najwybitniejszą

pozycję wśród władców zachodniej i środkowej Europy, ale podjęli plan rozciągnięcia swojej

zwierzchności, w zakresie władzy świeckiej, nad całym światem zachodniochrześcijańskim.

Mieszko wcześnie zrozumiał tę ideę, bo już wkrótce po koronacji cesarskiej Ottona I nazwany

zostaje przez kronikarza niemieckiego Widukinda „przyjacielem cesarza”, co potwierdza nadto

Thietmar, nazywając go pod 972 r. „wiernym cesarzowi”. Owa przyjaźń i wierność okupywana

była przez Mieszka trybutem z terytorium „aż do rzeki Warty”, a więc terytorialnego nabytku

Polski na południe od rzeki Warty. Traktował Mieszko tę przyjaźń jako zło konieczne, mające go

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: