artykul modul 4c.indd.pdf

PROFESJONALNY WARSZTAT

SPECJALISTY TERAPII PEDAGOGICZNEJ

Moduł 4

Udzielanie pomocy uczniom

z dysleksją – doniesienia

z Polski i ze świata

Autorzy:

dr Alicja Giermakowska, dr Maria Foryś, dr Olga Pelc-Pękala

Autor: dr Alicja Giermakowska

Praktyka szkolna pokazuje, że zjawisko dysortografii u uczniów na każdym poziomie edukacyjnym

jest powszechne i sporo błędów ortograficznych wynika z trudności w stosowaniu zasady mor-

fologicznej . Szybkie i poprawne posługiwanie się tą zasadą uzależnione jest od wiedzy i umie-

jętności uczniów z zakresu słowotwórstwa i fleksji (subpoziomów morfologii 1 ) oraz umiejętności

rozpoznawania części mowy i ich form, także umiejętności wnioskowania o poprawności zapisu na

podstawie znajomości reguł wymiany głosek w wyrazach.

DOWIEDZ SIĘ

Co to jest ortografia alfabetyczna i jakie zasady ortograficzne ustalone

są dla pisowni polskiej? Skorzystaj z książek: E. Polański, Dydaktyka

ortografii i interpunkcji , Kraków 1995 lub/i E. Polański, A. Jakubowicz,

F. Dyka, Ortografia i interpunkcja nauczaniu początkowym. Przewodnik

metodyczny dla nauczyciela , Łódź 1996.

Tr u dn o ś ć o r t o g r a f i c z na

Opanowanie systemu ortograficznego następuje równocześnie z rozpoczęciem nauki pisania.

W początkowej fazie nauka poprawnego zapisu słów oparta jest głównie na ortograficznej

zasadzie fonetycznej jako podstawowej i najłatwiejszej do przyswojenia: wyrazy wypowiadany

i słyszany zachowują odpowiedniość głoska-litera , co oznacza, że każdej głosce odpowiada

jeden, zawsze ten sam znak graficzny, na przykład dom, koza, malowany . Jednakże już w klasie

pierwszej pojawiają się wyrazy, których zapis wiąże się z trudnością ortograficzną. Do tej grupy

należą między innymi wyrazy:

w których zachodzi zjawisko ubezdźwięcznienia/udźwięcznienia (spółgłoska dźwięczna/

bezdźwięczna traci swoją pierwotną cechę) i redukcji spółgłosek , na przykład: śnieg

(wymawiamy śniek ), słodki (wymawiamy słotki ), prośba (wymawiamy proźba ), jabłko

(wymawiamy japko );

1 Morfologia (nazywana gramatyką wyrazu) to inaczej opis wewnętrznej struktury wyrazu, obejmującej z jednej strony bu-

dowę form odmiany wyrazu ( ﬂ eksja ), z drugiej budowę wyrazu rozumianego jako jednostka słownictwa – słowotwórstwo

(R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego jezyka polskiego. Morfologia , Warszawa

1998).

Moduł 4

Udzielanie pomocy uczniom z dysleksją – doniesienia z Polski i ze świata

zawierające głoskę reprezentowaną w ortografii przez dwa różne oznaczenia graficzne : u–ó ,

rz–ż , h–ch ; historyczny zapis danego słowa nie daje możliwości wariantowego użycia (tego lub

drugiego) znaku literowego;

nazywane homonimami , to znaczy identyczne pod względem fonetycznym, ale o różnym

znaczeniu, na przykład Bug–Bóg–buk, morze–może ; gdy wyraz występuje w mianowniku

liczby pojedynczej, na przykład Czy to stuk? Czy to stóg? odwołanie się do budowy fonetycznej,

a nawet do znaczenia leksykalnego nie niesie szybkiej informacji ortograficznej.

DOWIEDZ SIĘ

Co to są językowe kody morfologiczne i jakie mają znaczenie w nabywa-

niu języka mówionego i pisanego? Skorzystaj z Biuletynu PTD „Dysleksja”

2012, nr 1(12) [w załączniku].

Morfologiczna zasada ortograficzna

Aby uczeń prawidłowo zapisał wyżej omawiane wyrazy, musi przypomnieć sobie jedną lub

kilka słowoform powstałych od wyrazu podstawowego zgromadzonych w pamięci (na przykład

śnie g –śnie g owa, śnie ż ek–śnie ż yca; sło d ki–sło d kości–sło d ycz–sło d ycze–sło d zony ) lub wprawnie

posłużyć się regułą morfologiczną : fleksyjną lub słowotwórczą. Wprawne użycie tej reguły

w mówieniu , a w ortografii zasady wymaga dostatecznego poziomu rozwoju zdolności, którą

nazwiemy sprawnością językową. Jej składnikiem jest właśnie sprawność morfologiczna , która

stanowi złożony całokształt umiejętności i nawyków, schematów i strategii działań, wyobrażeń

o jednostkach i regułach morfologicznych. Sprawność morfologiczna w dalszym etapie rozwoju

dziecka nabierze charakteru operacji metalingwistycznej (świadomości morfologicznej) i będzie

wyrażać się między innymi następującymi umiejętnościami:

różnicowaniem znaczenia wyrazów pokrewnych, na przykład: żółty–żółtawy–żółciutki ; list–liścik

(nie: listek ); liść–listek ; owoc–zaowocować–owocowy–owocny ;

rozróżnianiem znaczenia homonimów , na przykład: może–morze (mogę–morski), buk–Bug–Bóg

(Ms. buku, Bugu, Bogu ) i zdolnością ich zapisu;

dostrzeganiem wymiany fonetycznej głosek , na przykład: r ó g–r o gi (operacja fleksyjna),

r óg –r oż ek (operacja słowotwórcza) i wykorzystanie jej przy pisowni zgodnie z zasadą

morfologiczną;

rozumieniem i tworzeniem kategorii gramatycznych ; morfemy fleksyjne (wraz z kodami

syntaktycznymi) modyfikują słowa za względu na takie kategorie gramatyczne jak: przypadek

( buku, stołom ), czas ( możemy, mogliśmy ), aspekt ( pomagał, pomógł ), tryb ( mógłbym, mogłem ),

liczbę ( bóg, bogowie ), rodzaj ( mógł, mogła, mogło );

wprawnym posługiwaniem się ortograficzną zasadą morfologiczną 2 .

2 M. Volf, F. Vallutino, J. Berko Gleason, Psychlingwistyczna analiza czynności czytania, w: Psycholingwistyka ,

pod red. J. Berko Gleason, N.Bernstein Ratler, Gdańsk 2005.

R. Łałajewa, A. Giermakowska, Dysortograﬁ a – jako zaburzenie językowe: problem mechanizmów i korekcji , w: B. Witkowska,

K. Bidziński, P. Kurtek (red.), Dzieci i młodzież ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w realizacji zadań rozwojowych,

Kielce 2010.

Moduł 4

Udzielanie pomocy uczniom z dysleksją – doniesienia z Polski i ze świata

DOWIEDZ SIĘ

Pisownia jakich wyrazów wymaga posłużenia się morfologiczną zasadą

ortograficzną?

Kształtowanie postawy metajęzykowej

W przypadku dzieci z rozwojowymi poznawczymi deficytami wywołującymi dysleksję i dysor-

tografię, w dojściu do postawy metajęzykowej (w tym morfologicznej i leksykalnej świadomości

językowej) potrzebna jest trwająca dłużej, bardziej przemyślana i uporządkowana praca o charak-

terze terapeutycznym, ukierunkowana na kształtowanie niejęzykowych i językowych procesów

analityczno-syntetycznych. W pracy należy kierować się wiedzą o tych zjawiskach oraz podsta-

wowymi i znanymi zasadami pedagogicznymi. Zajęcia powinny mieć charakter gier i zabaw języ-

kowych, z wykorzystaniem pomocy dydaktycznych, takich jak ilustracje, plansze, rebusy. Nale-

ży podkreślić, że stosowanie zabaw językowych z zakresu morfologii (słowotwórstwa i fleksji)

w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej pełni funkcję profilaktyczną, dynamizuje rozwój świa-

domości językowej dziecka i w ten sposób pełni kluczową rolę w przygotowaniu dziecka do orto-

graficznego pisania.

Dziecko nie uczy się reguł gramatycznych, lecz uczy się tworzyć słowa,

odmienia je, łączy w związki i zdania, co w końcu prowadzi do ogólnego

pojęcia reguły morfologicznej.

Należy zwrócić uwagę, że w procesie poprawnego ortograficznego pisania splatają się operacje

morfologiczne z operacjami leksykalnymi. Aby dziecko mogło określić morfemową strukturę

wyrazów, powinno mieć ukształtowane wyobrażenie o ich semantycznej strukturze (zarówno

wyrazów podstawowych, jak i pochodnych) i umiejętność różnicowania leksykalnego.

Przykłady językowych ćwiczeń morfologicznych

Budowanie słowotwórczych modeli/typów wyrazów pochodnych, w tym tworzenie:

zdrobnień: łóżko–łóżeczko, kółko–kółeczko, róg–rożek ;

zgrubień: łyżka–łycha, pies–psisko ;

nazw wykonawców czynności: biega–biegacz, śpiewa–śpiewak ;

przymiotników od rzeczowników: zupa z grzybów – grzybowa, zupa z selerów – selerowa ;

nazw potomstwa zwierząt: kocięta, niedźwiedzięta, wiewiórczęta, jeżęta ;

Moduł 4

Udzielanie pomocy uczniom z dysleksją – doniesienia z Polski i ze świata

a także:

różnicowanie znaczenia afiksów słowotwórczych (przedrostków, przyrostków) różnych

części mowy: prze jechał, prze szył, prze malował; do jechał, do szył, do malował (uwaga: należy

wyjaśniać znaczenie leksykalne i gramatyczne wyrazów).

Różnicowanie wyrazów pokrewnych:

określanie ogólnego leksykalnego znaczenia wyrazów pochodnych, na przykład nazwy

żeńskie (tworzone od nazw męskich): malarka, piosenkarka, biegaczka, nauczycielka ;

określanie różnic w znaczeniu wyrazów pokrewnych, na przykład: niebieściutki–niebieskawy,

owocny–owocowy, listek–liścik ;

określanie podobieństw i różnic w dźwiękowej strukturze wyrazów pochodnych, na przykład:

róg–rożek; wóz [słychać s ] – wozi ;

porównywanie znaczenia i brzmienia wyrazów pokrewnych.

Rozwijanie morfemowej i morfologicznej analizy:

wyodrębnianie rdzenia (części wyrazu nadającej znaczenie leksykalne) w szeregu wyrazów

pokrewnych;

wyodrębnianie jednakowych przyrostków w szeregu wyrazów;

wyodrębnianie jednakowych przedrostków w szeregu wyrazów;

określanie morfemowej struktury wyrazu.

ZAPLANUJ

Wykorzystaj na lekcjach ortografii ćwiczenia rozwijające świadomość mor-

fologiczną. Zastosuj zasadę stopniowania trudności.

Moduł 4

Udzielanie pomocy uczniom z dysleksją – doniesienia z Polski i ze świata

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: