Abram Deborin – O etyce Mandeville’a i „socjalizmie” Kanta (1906 rok).pdf - Abram Deborin - Symulator_Farmy

Abram Deborin

O etyce Mandeville’a

i „socjalizmie” Kanta

Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

WARSZAWA 2008

Abram Deborin – O etyce Mandeville’a i „socjalizmie” Kanta (1906 rok)

Artykuł Abrama Deborina „O etyce Mandeville’a i

«socjalizmie» Kanta” ukazał się po raz pierwszy w

1906 r. w czasopiśmie teoretycznym niemieckiej

socjaldemokracji „Die Neue Zeit”.

Podstawa niniejszego wydania: Abram Deborin,

„Filozofia i polityka”, wyd. Książka i Wiedza,

Warszawa 1969.

Tłumaczenie z języka rosyjskiego: W. Jankowski.

– 2 –

www.skfm.w.pl

Abram Deborin – O etyce Mandeville’a i „socjalizmie” Kanta (1906 rok)

Proletariat prowadzi walkę nie tylko polityczną i ekonomiczną, lecz również walkę teoretyczną.

Współczesnemu społeczeństwu i odpowiadającym temu społeczeństwu teoriom przeciwstawia on nowy

ustrój społeczny i nowy światopogląd. Dobra książka, która może skutecznie bronić światopoglądu klasy

robotniczej, jest potężnym orężem w jego rękach. Niedawno wydana Etika i matierialisticzeskoje

ponimanije istorii K. Kautskiego, gdzie etykę proletariacką przeciwstawiono panującym systemom

moralności, służy właśnie temu celowi. W związku z tą książką chcielibyśmy w krótkich słowach

porozmawiać o Bajce o pszczołach Mandeville’a i o Kancie, który zasłynął jako poprzednik socjalizmu.

Mandeville jest w etyce typowym przedstawicielem burżuazji; jego ideologia to ideologia klas

panujących. Na przykładzie jego etyki można dość ciekawie przedstawić „wyższą” moralność burżuazji.

Zobaczymy również, że etyka Kanta jest logicznym następstwem moralnej filozofii angielskiej w ogóle i

nauki Mandeville’a w szczególności.

K. Kautsky analizuje naukę Mandeville’a w rozdziale „Etika wieka proswieszczenija”. Całkiem

trafnie charakteryzuje Kautsky ten okres w sposób następujący: „Szybki rozwój kapitalizmu w XVIII

wieku stworzył dla Europy zachodniej sytuację analogiczną do tej, która wytworzyła się w starożytnej

Grecji w wyniku rozkwitu ekonomicznego po wojnach perskich: szybkiego zniszczenia starego ustroju, a

jednocześnie rozkładu tradycyjnych stosunków społecznych i poglądów moralnych. Rozpoczęło się,

mówiąc językiem współczesnym, przewartościowanie wszystkich wartości i jednocześnie intensywna

praca myśli, skierowana do zbadania zagadnienia istoty i podstaw moralności. Nowy, kapitalistyczny,

sposób wytwarzania przeobraził organizm społeczeństwa feudalnego, łącznie z jego pionowym i

poziomym systemem współzależności, w zwykłe zgromadzenie indywiduów, rozłożył on społeczeństwo

na atomy, wyzwolił osobowość z pęt feudalizmu. Jako następstwo takiego przewrotu w stosunkach

społecznych rozpoczęło się przewartościowywanie wszystkich wartości. Zadanie tego okresu polegało na

tym, aby zburzyć tradycyjny światopogląd łącznie z jego świątyniami, tj. zlikwidować podstawy

ideologiczne społeczeństwa feudalnego. Ideologowie nowego ustroju społecznego niczego nie chcieli

wiedzieć o boskiej przyrodzie (bowiem bóg został zdetronizowany – albo, jak kto woli, podniesiony do

rangi przyrody); uznawali oni prawo państwa i króla nie jako uosobienie woli boga, lecz wyłącznie jako

uosobienie suwerennej woli ludu; dlatego wszystkie te wartości podlegały przewartościowaniu.

Moralność więc nie jest nakazem boga lub jego przykazaniem ani przejawem boskości w człowieku, lecz

«produktem naturalnym»”.

Krótko mówiąc, stare autorytety, które odpowiadały feudalnemu ustrojowi społecznemu, powinny

były ustąpić miejsce nowym: zamiast teologicznego punktu widzenia (któremu odpowiadała władza

królewska „z łaski Boga”), winna była powstać humanistyczna, ludzka filozofia. Poprzednio wszystko

sprowadzało się do boga, obecnie wszystko pochodzi od indywiduum. Człowiek jest podmiotem, a jego

rozum jest punktem wyjściowym myślenia. Za ludzki, rozumny punkt widzenia uważano jedynie to, co

odpowiadało celom rozwijającej się klasy, tj. burżuazji. W ten sposób utożsamiały się interesy jednostki,

należącej do klasy rozwijającej się i panującej, z interesami społeczeństwa. Mówiąc krótko, tworzyło to

podstawę, na której spoczywała cała klasyczna ekonomia polityczna (późniejsza szkoła manchesterska)

oraz filozofia moralna XVIII i XIX wieku.

Mandeville to Nietzsche wieku oświecenia. Tak jak Nietzsche, próbuje on poddać moralność

analizie i podobnie jak on, wysławia występność w imię kultury. Zadaje pytanie: w jakim stosunku

– 3 –

www.skfm.w.pl

Abram Deborin – O etyce Mandeville’a i „socjalizmie” Kanta (1906 rok)

znajduje się moralność do społecznego szczęścia? Jeżeli pod pojęciem moralności rozumie się

podporządkowanie popędów zmysłowych obowiązkowi, to całe moralne zachowanie się klas panujących

jest oczywiście szkodliwe dla społeczeństwa i prowadzi je do zguby.

Według Shaftesbury’ego istnieje określona harmonia pomiędzy instynktami indywiduów,

interesami społeczeństwa i cnotą. Według Mandeville’a na odwrót, wszystko to, co pcha społeczeństwo

na drogę rozwoju, nie odpowiada ogólnie przyjętej etyce. Shaftesbury wychodzi z założenia, że człowiek

posiada szczególny instynkt współżycia, że z natury jest dobry. Mandeville utrzymuje pogląd przeciwny:

zgadza się on z Shaftesbury’m co do tego, że naturalne skłonności człowieka służą ogólnemu szczęściu,

lecz jednocześnie, gdy Shaftesbury uważa, że wszystkie skłonności same w sobie są dobre, Mandeville

odrzuca przyrodzoną cnotliwość natury ludzkiej i jej instynkt współżycia. Na odwrót, Mandeville uważa,

że ludzkie namiętności same w sobie są egoistyczne, sobkowskie i dlatego właśnie są one pożyteczne dla

społeczeństwa. Kryteriami moralności postępowania ludzkiego nie są motywy ani wypełnianie

obowiązków, lecz wyłącznie wyniki tego postępowania. Doświadczenie wykazuje, że występność

bardziej sprzyja rozwojowi społeczności (tj. klasy panującej) niż altruistyczna cnota. A zatem

sformułowanie Mandeville’a brzmi: wady jednostki (tj. klasy panującej) składają się na szczęście

społeczeństwa (wciąż utożsamianego z klasą panującą) i dlatego są moralne. Jak widać, Mandeville ma

stale na uwadze interes klas panujących: zachęca ich do występności, podczas gdy klasie robotniczej

proponuje podporządkowanie jej naturalnych skłonności interesom wyzyskiwaczy. A zatem, tak zwana

moralność istnieje tylko dla klas pracujących. Bogaczewyzyskiwacze powinni pobłażać swojemu

egoizmowi, robotnicy natomiast winni wypełniać swoje obowiązki, tj. dużo pracować i mało

rozkoszować się szczęściem życia. Ażeby zmusić klasę pracującą do takiej samoofiary i samowyrzeczenia

się, w imię tak zwanego „powszechnego szczęścia”, klasy panujące wynalazły moralność. Według

mniemania Mandeville’a ignorancja i bieda klasy robotniczej są najlepszym środkiem do panowania nad

nią, a moralność jest narzędziem panującego dla utrzymania ludu pracującego w stanie ujarzmienia.

Mandeville przeniósł do dziedziny teorii to, co klasy panujące zrealizowały w praktyce.

Mandeville był śmiałym myślicielem, który bez bojaźni i zawstydzenia głosił to, co uważał za

prawdę. Jeżeli pomiędzy teorią a praktyką istniała u niego określona harmonia, to następni ideologowie

burżuazji wprowadzili doń dualizm: sami oni oddają się występności głosząc jednocześnie cnotę i

obowiązek. Nauka i życie stają się w stosunku do siebie „odwrotnie proporcjonalne”; im ordynarniejsza

jest praktyka burżuazji, tym bardziej moralna staje się jej teoria.

Tu znajduje się źródło tego, co Kautsky nazywa w swej Etyce obłudą. Obłuda była jednym z wielu

warunków socjalnych towarzyszących powstaniu nauki Hegla. Filozofia kantowska jest istotnie głęboko

dualistyczna: zawiera ona w sobie głęboką sprzeczność, która staje się zrozumiała jedynie podczas

studiowania jego filozofii w perspektywie historycznej.

Mandeville, właściwie mówiąc, wypowiedział prawdę o istniejącym ustroju społecznym; uczciwy

Mandeville, z szorstką szczerością, broniąc swej moralności klasowej, podbudował ją teoretycznym

fundamentem i sprowadził do systemu. W ten sposób doszedł Mandeville do negowania wszelkiej

moralności, przecież determinatio est negatio , wystarczy dać trafny i prawdziwy obraz burżuazyjnej

moralności, ażeby dojść do negowania moralności w ogóle.

– 4 –

www.skfm.w.pl

Abram Deborin – O etyce Mandeville’a i „socjalizmie” Kanta (1906 rok)

W dziedzinie moralności klas panujących Kant oparł swoją etykę na dualizmie teorii i praktyki.

Przyznawał on wspólnie z Mandeville’em, że skłonności zmysłowe są egoistyczne i dlatego nie mogą one

służyć za podstawę etyki 1 .

Pomiędzy absolutnym egoizmem i moralnymi czynami człowieka Kant nie mógł znaleźć żadnego

przejścia, żadnych łączących ogniw, i dlatego czyny moralne, według jego poglądu, są przejawami czysto

moralnej woli. Filozof, którego celem było zniszczenie metafizyki, zmuszony był w zagadnieniach etyki

myśleć jak prawdziwy metafizyk: alboalbo. Albo egoistyczne skłonności, albo czysta wola. Nie ma

niczego pośredniego między nimi. Dlatego Kant rozdzielił właściwości umysłu człowieka na dwie części;

stanowią je z jednej strony, rządzący człowiekiem świat zmysłów (mamy tu do czynienia z bytem, tj. z

praktyką), z drugiej zaś, świat intelektu, który człowiek winien podporządkować moralnej woli (mamy tu

do czynienia z powinnością). Dzięki skłonnościom zmysłowym należymy do świata zmysłów (mundus

sensibilis), jednak jako nosiciele kategorycznego imperatywu, należymy do świata istot rozumnych

(mundus intellegibilis). Mandeville ma rację: ponieważ pozostajemy w sferze świata zmysłowego, świata

bytu, nie ma tu miejsca dla moralności. Podczas gdy angielski ideolog klas panujących byt zamienia na

powinność (istniejący ustrój powinien istnieć), Kant wypowiedział skromne życzenie, ażeby powinność

stała się bytem (jeszcze nie zrealizowane żądania winny się stopniowo realizować). To, co być powinno,

jest oczywiście regulatywną zasadą i nigdy nie może odpowiadać temu, co jest; tym niemniej winniśmy

dążyć do urzeczywistnienia ideału.

Naszym celem jest właściwie powiedzieć tu kilka słów o „socjalizmie” kantowskim. Nie jest

przypadkiem, że rewizjoniści są zwolennikami kantyzmu. Nauka Kanta jest kompromisem pomiędzy

różnorodnymi kierunkami w filozofii. We wszystkich zagadnieniach zajmował Kant pozycję środkową.

Materialiści i sceptycy zburzyli wiarę w osobowość boga, w nieśmiertelność duszy itp. Kant wprawdzie

wyszedł na spotkanie tego kierunku, lecz jednocześnie pragnął ratować dostojeństwo autorytetów, tj. stary

porządek. Podobnie jak nasi rewizjoniści również Kant chciał być tryteistycznym sędzią, pośrednikiem

między reakcją i rewolucją, tj. stanął po stronie nurtu reformatorskiego. Zmiana (niewłaściwej)

konstytucji państwowej, która czasami staje się konieczna, może być dokonana jedynie przez samego

suwerena w drodze reformy, lecz nie przez naród – drogą rewolucji 2 . Sądzimy, że spośród wszystkich

interpretatorów Kanta on sam winien być wciąż jednak uważany za najlepszego. Nauka o prawie jest

częścią składową jego nauki o moralności. W Krytyce praktycznego rozumu pozostajemy na wyżynach

czystej abstrakcji, gdzie nie istnieją cechy odróżniające, gdzie wszystkie koty są jednakowo czarne,

można zatem bez trudu zaliczyć Kanta do „socjalistów”, „anarchistów” itd., lecz gdy tylko teorię jego

przełożymy na język praktyki i zapytamy, jak sam Kant rozumiał swoją teorię i w jaki sposób stosował

swoje prawo moralne w praktyce, ujrzymy wówczas „socjalizm” kantowski w pełnej wyrazistości.

Stosownie do wymagań swego okresu, jest Kant rzecznikiem przedstawicielstwa ludowego i tak zwanych

1 W ten sposób staje się zrozumiały logiczny związek pomiędzy takimi dwoma, zdawałoby się wzajemnie sprzecznymi

naukami, jak nauka o absolutnym egoizmie Mandeville’a i nauka o czystej moralności rozumu (tj. nauka o absolutnej

niezależności moralnego postępowania od naturalnych popędów i impulsów). Jodl w swojej Istorii etiki (t. I, 1882, s. 407,

uwaga 6) mówi, że Mandeville, odwołując się do tego, co powinno uchodzić za moralne, widocznie całkowicie stoi na

stanowisku bezwzględnej moralności rozumu, która za moralnie pełnowartościowe uznaje tylko takie postępowanie, które

wypływa z pełnej świadomości jego powinności.

2 I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności , Warszawa 1953, ss. 6061.

– 5 –

www.skfm.w.pl

Abram Deborin – O etyce Mandeville’a i „socjalizmie” Kanta (1906 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: