Fryderyk Engels – Bruno Bauer a wczesne chrześcijaństwo (1882 rok)(1).pdf - Fryderyk Engels - Symulator_Farmy

Fryderyk Engels

Bruno Bauer a wczesne

chrześcijaństwo

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Fryderyk Engels – Bruno Bauer a wczesne chrześcijaństwo (1882 rok)

Artykuł Fryderyka Engelsa „Bruno Bauer a

wczesne chrześcijaństwo” („Bruno Bauer und das

Urchristentum”) został napisany w drugiej

połowie kwietnia 1882 r. i ukazał się w piśmie

„Der Sozialdemokrat” nry 19 i 20 z 4 i 11 maja

1882 r.

Podstawa niniejszego wydania: Karol Marks,

Fryderyk Engels, „Dzieła”, tom 19, wyd. Książka i

Wiedza, Warszawa 1972.

Tłumaczenie z języka niemieckiego: Salomon

Filmus.

– 2 –

www.skfmuw.w.pl

Fryderyk Engels – Bruno Bauer a wczesne chrześcijaństwo (1882 rok)

13 kwietnia zmarł w Berlinie człowiek, który ongiś odgrywał poważną rolę jako filozof i teolog.

Od wielu już lat na poły zapomniany, od czasu do czasu tylko zwracał na siebie uwagę jako „dziwak

literacki”. Oficjalni teologowie, między innymi również Renan , ściągali od niego, i dlatego żaden z nich

nie wspomniał o nim ani słowa. A jednak Bauer wart był więcej niż oni wszyscy i więcej niż wszyscy oni

zdziałał w sprawie, która interesuje także nas, socjalistów: w sprawie historycznej genezy

chrześcijaństwa.

Niechże jego śmierć będzie dla nas okazją do omówienia pokrótce, jak się ta kwestia przedstawia

dziś i jak wielki był udział Bauera w jej rozwiązaniu.

Pogląd panujący od czasów wolnomyślicieli średniowiecza aż po myślicieli Oświecenia XVIII

wieku, jakoby wszystkie religie, a zatem i chrześcijaństwo, były dziełem oszustów, nie był już

zadowalający, odkąd Hegel wytycza filozofii zadanie udowodnienia, że historia powszechna rozwija się

w sposób racjonalny.

Zrozumiałe jest, że w religiach powstałych żywiołowo, jak fetyszyzm Murzynów lub wspólna

prareligia Aryjczyków 1 , oszustwo początkowo nie odgrywa żadnej roli – jednakże później, w toku ich

dalszego kształtowania się, oszukańcze praktyki kapłańskie stają się rychło nieuniknione. Natomiast

religie stworzone sztucznie, nie bacząc na całą szczerość entuzjazmu, już w toku ich zakładania nie mogą

się obyć bez oszustwa i fałszowania historii. Również chrześcijaństwo, jak dowiódł Bauer w swej krytyce

Nowego Testament u 2 , może wykazać się już od swego zarania niezgorszymi osiągnięciami w tej

dziedzinie. Jednakże mówiąc to stwierdzamy jedynie pewne ogólne zjawisko, bynajmniej zaś nie

wyjaśniamy konkretnego wypadku, o który właśnie chodzi.

Z religią, która podbiła światowe Imperium Rzymskie i od 1800 lat panuje nad przeważającą

częścią cywilizowanej ludzkości nie można się załatwić przez uznanie jej po prostu za nonsens sklecony

przez oszustów. Rozprawimy się z nią dopiero wtedy, gdy potrafimy wytłumaczyć jej genezę i rozwój

warunkami historycznymi, w których powstała i zdobyła panowanie. Zwłaszcza, gdy chodzi o

chrześcijaństwo. Należy rozstrzygnąć zagadnienie, jak doszło do tego, że masy ludowe Imperium

Rzymskiego upodobały sobie ten nonsens, i to głoszony przez niewolników i uciskanych, bardziej niż

wszystkie inne religie – tak że w końcu ambitny Konstantyn uznał przyjęcie tej nonsensownej religii za

najlepszy środek osiągnięcia jedynowładztwa nad rzymskim światem.

Do rozstrzygnięcia tego zagadnienia Bruno Bauer przyczynił się znacznie bardziej niż ktokolwiek

inny. Chronologiczną kolejność i wzajemną współzależność poszczególnych Ewangelii, ustaloną już

przez Wilkego na podstawie kryteriów czysto językowyc h 3 , Bauer wykazał w sposób niezbity również na

podstawie treści Ewangelii, bez względu na sprzeciwy na wpół wierzących teologów okresu reakcji, od

roku 1849. Bauer odsłonił całą nienaukowość mętnej teorii mitów Strauss a 4 , na podstawie której każdy

może uważać za fakty historyczne w opowieściach ewangelicznych to, co mu się żywnie podoba. I jeśli

przy tym okazało się, że z całej treści Ewangelii nic prawie nie da się historycznie udowodnić – tak że

można nawet kwestionować historyczne istnienie Jezusa Chrystusa – to przez to Bauer dopiero

przygotował grunt do odpowiedzi na pytanie: Skąd pochodzą wyobrażenia i poglądy, które w

chrześcijaństwie połączono w pewien system, i w jaki sposób zdobyły one panowanie nad światem?

1 Termin „Aryjczycy” dotyczy tu grupy narodów indoeuropejskiej grupy językowej. Pod względem naukowym termin ten,

zakładający jedność rasową i kulturalną bliżej nie określonej grupy narodów, uważany jest dziś za przestrzały. – Red.

2 Krytykę Nowego Testamentu zawierają prace B. Bauera: „Kritik der evangelischen Geschichte des Johannes”, Brema 1840;

„Kritik der evangelischen Geschichte der Sinoptiker”, tomy III, Lipsk 1841, oraz tom III tego dzieła: „Kritik der evangelischen

Geschichte der Sinoptiker und des Johannes”, Brunszwik 1842. – Red.

3 Ch. G. Wilke , „Der Urevangelist oder exegetisch kritische Untersuchung über das Verwandschaftsverhältniß der drei ersten

Evangelien”, Drezno i Lipsk 1838. – Red.

4 Mity Straussa – Strauss wyłożył swoją teorię w dziele: „Das Leben Jesu, kritisch bearbeitet”, tomy III, Tybinga 18351836. –

Red.

– 3 –

www.skfmuw.w.pl

Fryderyk Engels – Bruno Bauer a wczesne chrześcijaństwo (1882 rok)

Bauer zajmował się tym zagadnieniem aż do ostatniej chwili swego życia. Uwieńczeniem tych

badań był wniosek, że Żyd aleksandryjski Filon , który, aczkolwiek w podeszłym wieku, żył jeszcze w 40

roku naszej ery, jest właściwym ojcem chrześcijaństwa, a rzymski stoik Seneka – niejako jego wujem.

Istotnie, te liczne pisma, które zachowały się i przypisywane są Filonowi, powstały przez połączenie

alegorycznie, a zarazem racjonalistycznie pojmowanych podań żydowskich z filozofią grecką, zwłaszcza

stoicką. To połączenie poglądów zachodnich ze wschodnimi zawiera już w sobie wszystkie istotne

wyobrażenia chrześcijańskie: człowiek jest z natury istotą grzeszną; logos – słowo, które wyobraża Boga

i samo jest Bogiem oraz pośredniczy między Bogiem a człowiekiem; pokutę nie przez składanie zwierząt

w ofierze, lecz przez ofiarowanie Bogu własnego serca; wreszcie tę istotną cechę, że nowa filozofia religii

odwraca dotychczasowy porządek świata, szuka wyznawców wśród biedaków, nieszczęśliwych,

niewolników i odtrąconych, a gardzi bogatymi, możnymi i uprzywilejowanymi – tym samym zaś każe

gardzić wszelkimi rozkoszami ziemskimi i umartwiać ciało.

Z drugiej strony już August zatroszczył się o to, by nie tylko Bogaczłowieka, lecz i tak zwane

niepokalane poczęcie uznano za formuły nakazane przez państwo. Nie tylko kazał oddawać cześć boską

Cezarowi i sobie, lecz polecił również szerzyć wieść, iż on, Augustus Caesar Divus – boski – nie jest

synem swego ojcaczłowieka, lecz że matka poczęła go z boga Apolla. Czy aby ów bóg Apollo nie był

jednak spokrewniony z tym, którego opiewał Henryk Heine ? 5

Widzimy, że brak już tylko ostatniej cegiełki, a cale chrześcijaństwo w głównych zarysach będzie

gotowe; brak mianowicie wcielenia się logos, które stało się człowiekiem, w jakąś określoną osobę, oraz

jej pokutnej ofiary na krzyżu w imię zbawienia grzesznej ludzkości.

W jaki sposób włączono tę ostatnią cegiełkę do nauk stoickofilońskich – co do tego brak nam

rzeczywiście wiarogodnych źródeł historycznych. Pewne jest jednak to, że nie włączyli jej filozofowie,

uczniowie Filona lub stoicy. Religie są tworem ludzi, którzy sami odczuwają potrzebę religii i mają

zrozumienie dla religijnych potrzeb mas, a tego na ogół nie spotykamy u przedstawicieli szkół

filozoficznych. Widzimy natomiast w czasach ogólnego rozkładu – jak np. również dzisiaj – szerokie

rozpowszechnienie filozofii i dogmatyki religijnej w spłyconej, zwulgaryzowanej postaci. Podczas gdy

klasyczna filozofia grecka w swoich ostatnich formach – zwłaszcza szkoła epikurejska – prowadziła do

ateistycznego materializmu, to wulgarna filozofia grecka prowadziła do nauki o jedynym Bogu i

nieśmiertelnej duszy ludzkiej. Tak samo i judaizm, racjonalistycznie zwulgaryzowany wskutek mieszania

i stykania się Żydów z obcymi i półŻydami, doszedł z czasem do zaniedbania obrzędów rytualnych, do

przekształcenia dawnego, wyłącznie żydowskiego boga narodowego, Jahw e 6 , w jedynego prawdziwego

Boga – stwórcę nieba i ziemi – oraz do przyjęcia nieśmiertelności duszy, nie znanej początkowo

judaizmowi. Tak więc wulgarna filozofia monoteistyczna spotkała się z wulgarną religią, która

dostarczyła jej jedynego Boga w zupełnie gotowej postaci. W ten sposób przygotowany został grunt, na

którym przeróbka koncepcji filońskich, również zwulgaryzowanych, mogła stworzyć wśród Żydów

chrześcijaństwo, które następnie mogli przyjąć Grecy i Rzymianie. O tym, że chrześcijaństwo wyłoniło

się ze spopularyzowanych koncepcji Filona, a nie z samych jego pism, świadczy fakt, iż Nowy Testament

prawie zupełnie pomija najważniejszą część tych pism, mianowicie alegorycznofilozoficzną interpretację

opowieści Starego Testamentu. Tej strony zagadnienia Bauer należycie nie uwzględnił.

5 Bóg Apollo – utwór satyryczny Henryka Heinego z cyklu „Romanzero”. W utworze tym opisany jest młody hultaj z chóru

synagogi amsterdamskiej w roli boga Apollo. – Red.

6 Jak wykazał już Ewald, Żydzi wpisywali pismem punktowanym (posiadającym znaki samogłoskowe w postaci punktów) pod

spółgłoskami imienia „Jahwe”, którego nie wolno było wymawiać, samogłoski słowa „Adonai”, które wymawiano zamiast

niego. Później czytano to słowo: „Jehowa”. A więc słowo to nie jest imieniem Boga, lecz po prostu grubym błędem

gramatycznym: jest ono wręcz niemożliwe w języku hebrajskim. [ Heinrich Ewald , „Geschichte des Volkes Israel bis Christus”,

drugie wydanie, tom 4, Getynga 1852. – Red. ]

– 4 –

www.skfmuw.w.pl

Fryderyk Engels – Bruno Bauer a wczesne chrześcijaństwo (1882 rok)

O tym, jak wyglądało chrześcijaństwo w swej pierwotnej postaci, można wyrobić sobie pojecie,

gdy czyta się tzw. Objawienie św. Jana. Dziki, mętny fanatyzm, dogmaty zaledwie w zarodku, a z tzw.

moralności chrześcijańskiej – tylko umartwianie ciała, natomiast mnóstwo wizji i proroctw. Stworzenie

dogmatów i etyki było dziełem późniejszego okresu, w którym napisane zostały Ewangelie i tzw. Listy

Apostolskie. A tu – przynajmniej jeśli chodzi o moralność – korzystano bez żenady z filozofii stoickiej,

zwłaszcza z Seneki. Że Listy Apostolskie, w dosłownym często brzmieniu, wzięte zostały od Seneki –

udowodnił to Bauer. W rzeczywistości zwrócili już na to uwagę prawowierni chrześcijanie; twierdzili oni

jednak, że Seneka zapożyczył je z – podówczas jeszcze nie napisanego – Nowego Testamentu.

Dogmatyka rozwijała się z jednej strony w związku z kształtującą się ewangeliczną legendą o Jezusie, z

drugiej zaś – w walce między chrześcijanami spośród Żydów a chrześcijanami spośród pogan.

Bauer wnosi również bardzo cenne dane dotyczące przyczyn, które zapewniły chrześcijaństwu

zwycięstwo i panowanie nad światem. Tu jednak idealizm niemieckiego filozofa zagradza mu drogę,

przeszkadza mu jasno widzieć i ściśle formułować. Często w decydującym miejscu frazes musi zastąpić

istotę rzeczy. Zamiast więc wnikać szczegółowo w poglądy Bauera, wyłóżmy raczej naszą własną

koncepcję tego zagadnienia, opartą nie tylko na jego pracach, lecz również na samodzielnych badaniach.

Podboje rzymskie spowodowały we wszystkich ujarzmionych krajach najpierw bezpośredni

rozkład dawnych stosunków politycznych, a później, pośrednio, również starych warunków życia

społecznego. Po pierwsze przez to, że w miejsce dawnego podziału na stany (abstrahując od

niewolnictwa) wprowadziły proste rozróżnienie między obywatelami rzymskimi a nieobywatelami albo

poddanymi. Po drugie – co było główną przyczyną – przez daniny wymuszane w imieniu państwa

rzymskiego. Jeżeli za cesarstwa starano się jeszcze w interesie państwa ukrócić w miarę możności

niepohamowaną żądzę bogacenia się namiestników prowincji, to teraz zamiast niej pojawiła się

państwowa śruba podatkowa, która, coraz bardziej zaciskana, działała bez przerwy i z wciąż rosnącą siłą;

następstwa były straszliwie niszczące. Po trzecie wreszcie, rzymscy sędziowie ferowali wszędzie wyroki

według prawa rzymskiego; miejscowe normy życia społecznego, o ile nie zgadzały się z rzymskim

porządkiem prawnym, uznawano tym samym za nieważne. Te trzy dźwignie musiały działać z ogromną

siłą niwelującą, zwłaszcza gdy stosowano je przez parę stuleci wobec ludów, z których wszystko, co

najżywotniejsze, zostało wybite lub uprowadzone do niewoli podczas walk poprzedzających podbój,

towarzyszących mu, a często staczanych już po podboju. Stosunki społeczne w prowincjach upodabniały

się coraz bardziej do stosunków w stolicy i w Italii. Ludność rozpadała się coraz bardziej na trzy klasy

będące zlepkiem najrozmaitszych elementów i narodowości: bogacze, wśród nich niemało wyzwoleńców

(patrz Petroniusz 7 ) , wielcy właściciele ziemscy i lichwiarze albo jedno i drugie równocześnie, jak wuj

chrześcijaństwa Seneka; wolni proletariusze, którym w Rzymie państwo dostarczało chleba i rozrywek –

w prowincjach musieli sami troszczyć się o swój byt; wreszcie wielka masa niewolników. W stosunku do

państwa, tj. cesarza, obie pierwsze klasy były prawie tak samo wyzute z praw jak niewolnicy w stosunku

do swych panów. Zwłaszcza w czasach od Tyberiusza do Nerona stało się regułą skazywanie bogatych

Rzymian na śmierć, aby konfiskować ich majątki. Ostoją materialną rządu było wojsko, o wiele bardziej

podobne już do armii zaciężnej aniżeli do starorzymskiego wojska chłopskiego; ostoją moralną –

powszechne przekonanie, że z tej sytuacji nie ma wyjścia, że nieuchronną koniecznością jest wprawdzie

nie ten czy ów cesarz, lecz instytucja cesarstwa, oparta na sile militarnej. Nie tutaj miejsce na roztrząsanie

kwestii, na jakich to czysto materialnych faktach opierało się to przekonanie.

Powszechnemu bezprawiu i zwątpieniu w możliwość zmiany na lepsze odpowiadała powszechna

apatia i demoralizacja. Nieliczni pozostali przy życiu Rzymianie starego patrycjuszowskiego chowu byli

7 Petroniusz – Engels nawiązuje tu do jego utworu Satiricon . Główną postacią najdłuższego z zachowanych fragmentów tego

utworu, Uczty Trymalchiona (przekład polski Leopolda Staffa), jest wzbogacony parweniusz. – Red.

– 5 –

www.skfmuw.w.pl

Fryderyk Engels – Bruno Bauer a wczesne chrześcijaństwo (1882 rok)(1).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: