Lucien Goldmann – Teatr Geneta – próba badania socjologicznego (1966 rok).pdf - Lucien Goldmann - Symulator_Farmy

Lucien Goldmann

Teatr Geneta

– pr ó ba badania

socjologicznego

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Lucien Goldmann – Teatr Geneta – próba badania socjologicznego (1966 rok)

„Teatr Geneta – próba badania socjologicznego”

(„Le théâtre de Genet. Essai d'étude

sociologique”) to esej z 1966 roku, który wszedł w

skład większej pracy Lucien Goldmanna pt.

„Sociologie de la litterature. Recherches récentes

et discussions”, wydanej w Brukseli w 1977 roku.

Podstawa niniejszego wydania: „W kręgu

socjologii teatru na świecie”, red. Teresa Pyzik,

wyd. Ossolineum, WrocławWarszawaKraków

GdańskŁódź 1987 r.

Z języka francuskiego tekst przełożyła Jadwiga

Lekczyńska.

www.skfmuw.w.pl

Lucien Goldmann – Teatr Geneta – próba badania socjologicznego (1966 rok)

Wśród estetyków i krytyków oraz historyków literatury socjologia uważana była aż do ostatnich

czasów za sposób podejścia niewątpliwie uznany, przydzielano mu jednak status zaledwie peryferyjny i

drugorzędne znaczenie pomiędzy metodami badawczymi.

I oto dzięki spopularyzowaniu młodzieńczych prac György Lukácsa oraz szerokiemu pojmowaniu

dialektyki jako strukturalizmu genetycznego, a także pracom psychologicznym i epistemologicznym

Jeana Piageta, wypracowano nowy sposób traktowania dzieł kultury, zwłaszcza utworów literackich,

sposób stanowiący prawdziwy przewrót.

Tradycyjna socjologia literatury, która zresztą w dużej mierze nadal dominuje w nauczaniu

uniwersyteckim, starała się ustalić relacje pomiędzy t r eśc ią dzieła literackiego a t r eśc ią

świadomości zbiorowej, to jest sposobami myślenia i zachowania ludzi w życiu codziennym. Rezultat, do

jakiego prowadził ten punkt widzenia, był oczywisty – stosunki te były tym bardziej współmierne, a

socjologia literatury tym bardziej skuteczna, im uboższą wyobraźnię twórczą wykazywał autor badanych

utworów, zadowalając się przekazywaniem swych doświadczeń i jak najmniej je przetwarzając. Ponadto

ten rodzaj badań musiał doprowadzać z racji samej stosowanej w nich metody do rozbicia jedności dzieła,

interesowano się bowiem przede wszystkim tym, co było w nim tylko reprodukcją empirycznej

rzeczywistości i codziennego życia. Krótko mówiąc, ten rodzaj socjologii tym bardziej był płodny, im

bardziej mierne były badane przez nią dzieła. W dodatku to, czego w tych dziełach poszukiwała, było

bardziej dokumentem niż literaturą.

W tych warunkach nic więc dziwnego, że większość spośród zajmujących się literaturą w

najlepszym razie uważała tego rodzaju badania za mniej lub bardziej przydatne prace pomocnicze, jeśli

nie odrzucała ich całkowicie.

Socjologia strukturalnogenetyczna wychodzi jednakże z przesłanek nie tylko odmiennych, ale

wręcz przeciwstawnych. Chcielibyśmy tu wymienić pięć spośród najważniejszych:

a) Istotny związek pomiędzy życiem społecznym a dziełem literackim nie dotyczy treści tych dwu

wycinków ludzkiej rzeczywistości, lecz wyłącznie s t r u k t u r m yśl o w y c h , tego, co można by

nazwać kategoriami, które organizują świadomość empiryczną pewnej grupy społecznej i zarazem

wyobrażony przez pisarza świat.

b) Doświadczenie pojedynczego osobnika jest stanowczo za krótkie i zbyt ograniczone, by mogło

stworzyć podobną strukturę myślową; może ona być tylko wynikiem zespolonego działania znacznej

liczby jednostek znajdujących się w sytuacji podobnej, to jest tworzących uprzywilejowaną grupę

społeczną, które przez długi czas i w sposób intensywny przeżywały pewien zespół problemów i starały

się znaleźć ich znaczące rozwiązanie. Oznacza to, że struktury myślowe lub – by użyć bardziej

abstrakcyjnego określenia – kategorialne struktury znaczące nie są zjawiskami indywidualnymi, lecz

zjawiskami społecznymi.

c) Wymieniony tu już związek pomiędzy strukturą empirycznej świadomości grupy społecznej a

strukturą rządzącą światem dzieła literackiego – w sytuacji najbardziej sprzyjającej dla badacza – stanowi

mniej lub bardziej ścisłą homologię, ale często jest również prostą relacją znaczącą.

Przy takim punkcie widzenia może się więc zdarzyć, i najczęściej się zdarza, że treści całkowicie

heterogeniczne, a nawet przeciwstawne są strukturalnie homologiczne lub też mieszczą się w relacji

możliwej do ujęcia w planie struktur kategorialnych.

Świat zmyślony, z pozoru zupełnie obcy doświadczeniu empirycznemu, na przykład świat z baśni

czarodziejskiej, może być w s w e j s t r u k t u r z e ściśle homologiczny, zgodny z doświadczeniem

określonej grupy społecznej lub przynajmniej połączony z nią w sposób znaczący. Nie ma wówczas

żadnej sprzeczności pomiędzy istnieniem bezpośredniej relacji dzieła literackiego ze społeczną i

historyczną rzeczywistością a najbardziej bogatą wyobraźnią twórczą.

www.skfmuw.w.pl

Lucien Goldmann – Teatr Geneta – próba badania socjologicznego (1966 rok)

d) Najwspanialsze kreacje literackie nie tylko mogą być badane (z takiego socjologicznego punktu

widzenia) równie dobrze jak przeciętne dzieła, okazują się nawet szczególnie dla takich badań podatne. Z

drugiej strony struktury kategorialne, na których opiera się ten rodzaj socjologii literatury, tworzą właśnie

to, co nadaje dziełu jedność, specyficznie estetyczny charakter oraz – w interesującym nas przypadku –

jego ściśle literackie właściwości.

e) Struktury kategorialne, które rządzą świadomością zbiorową i zostają przeniesione do

zmyślonego świata stworzonego przez artystę, nie są ani świadome, ani nieświadome we freudowskim

sensie tego słowa zakładającym stłumienie; są to procesy nie uświadomione, podobne pod pewnym

względem do tych, które rządzą funkcjonowaniem układów mięśniowych czy nerwowych i decydują o

szczególnym charakterze naszych poruszeń i gestów, które nie są ani świadome, ani stłumione.

Dlatego to właśnie w większości przypadków wydobycie na jaw tych struktur i wynikające z tego

zrozumienie dzieła nie jest osiągalne ani w immanentnym badaniu literackim, ani w badaniu

skierowanym ku świadomym zamiarom pisarza czy ku psychologii głębi, lecz wyłącznie w badaniu

strukturalnosocjologicznym.

Dla socjologa literatury strukturalisty twórczość teatralna Jeana Geneta, której poświęcone jest to

studium, jest niewątpliwie szczególnie interesującym przedmiotem badania, już z tego tylko względu, że

Jean Genet, który z pewnością jest jednym z najbardziej wybitnych współczesnych pisarzy francuskich,

wywodzący się z lumpenproletariatu, ze świata drobnych złodziejaszków i homoseksualistów, w swych

pierwszych utworach przekazał i przetworzył swoje doświadczenia z tego marginesu społecznego.

Co jednakże jest szczególnie interesujące zarówno dla zrozumienia dzieł Geneta, jak i dla

pogłębienia naszej znajomości relacji zachodzących pomiędzy współczesnym przemysłowym

społeczeństwem a twórczością literacką, to fakt, że znaczna część tej twórczości zrodziła się ze zderzenia

pomiędzy naturalnym, niemniej jednak radykalnym, odrzuceniem społeczeństwa (ze stanowiska

usuniętego przez to społeczeństwo lumpenproletariusza, który jednak to usunięcie z dumą podjął i

podniósł do poziomu wizji świata) a problemami „inteligencji”, bardzo jeszcze żywotnej we Francji i

innych krajach zachodniej Europy. Wywiera ona tam istotny wpływ na życie kulturalne, przejawiając

krytyczną i wrogą postawę wobec współczesnego zorganizowanego kapitalizmu, odmawia akceptowania

go bez zastrzeżeń.

Fakty te powinny być jednakże analizowane w sposób trochę bardziej zróżnicowany. Negatywna

reakcja wobec uprzemysłowionego zachodniego społeczeństwa w trakcie jego tworzenia się jest

zjawiskiem o ile nie powszechnym, to w każdym razie szeroko rozprzestrzenionym w życiu duchowym

dzisiejszych czasów. Społeczeństwo to niewątpliwie podnosi poziom życia wchodzących w jego skład

jednostek i dostarcza im wielu nie znanych przedtem możliwości konsumpcyjnych (samochody czy

motocykle, dobrze wyposażone mieszkania, wakacje itp.), które środowiska te w bardzo dużym stopniu

zintegrowują; jednakże czynniki te skądinąd hamują istotną potrzebę wiarygodności, porozumienia z

innymi ludźmi, potrzebę więzi duchowej, rozwój życia intelektualnego i uczuciowego, etc. W ten sposób

w łonie drobnej burżuazji powstaje stosunkowo szeroka warstwa, która choć praktycznie zintegrowana z

panującym porządkiem społecznym, czuje się mimo to uciśniona i zawiedziona w swym świadomym,

zwłaszcza zaś uczuciowym życiu.

Wydaje się nam, że analiza socjologiczna współczesnego teatru francuskiego powinna

rozpatrywać w powiązaniu z tą właśnie społeczną warstwą twórczość Ionesco i postać Bérangera,

osobnika niezadowolonego, nieprzystosowanego, lecz niezdolnego do przeciwstawienia się i nie

biorącego nawet pod uwagę najmniejszej możliwości sprzeciwu.

Obok tego stosunkowo szeroko rozprzestrzenionego fenomenu istnieje jednakże – przede

wszystkim w takich krajach jak Francja i Włochy, które mają jeszcze dosyć silną tradycję socjalistyczną i

anarchosyndykalistyczną – nieco węższa warstwa robotników, twórcówintelektualistów, a nawet

www.skfmuw.w.pl

Lucien Goldmann – Teatr Geneta – próba badania socjologicznego (1966 rok)

warstwa ludzi średnio wykształconych, zdecydowanych na odrzucenie, i to w sposób stanowczy,

obecnych form współczesnego kapitalizmu. Ludzie ci oddani są gorliwie poszukiwaniu dróg

umożliwiających wprowadzenie porządku ludzkiego istotnie zapewniającego wolność jednostki. Otóż w

świadomości tego środowiska upadek nadziei na rewolucję socjalistyczną na Zachodzie oraz rozwój

stalinizmu w Europie wschodniej tworzą zespół ważnych, decydujących, a przede wszystkim trudnych do

rozwiązania problemów. Środowisko to zachowuje jednocześnie autentycznie negatywną postawę wobec

współczesnego społeczeństwa zindustrializowanego, negując je w sposób dużo bardziej stanowczy niż

robią to inne, wymienione poprzednio warstwy, te bowiem mimo swych intelektualnych i uczuciowych

protestów są już mniej lub więcej z owym zindustrializowanym społeczeństwem zintegrowane; z drugiej

jednak strony również w tym środowisku, nawet w strefie owego sprzeciwu, tkwią trudności intelektualne

i praktyczne nieporównanie bardziej poważne i decydujące o jego losach.

Właśnie jako literacką transpozycję wizji świata wytworzonej przez to środowisko należy, jak się

nam wydaje, badać takie dzieła jak pierwsze powieści Malraux, pierwsze powieści RobbeGrilleta, film

Zeszłego roku w Marienbadzie , być może również niektóre utwory Becketta, a w każdym razie, i to w

pierwszym rzędzie, twórczość teatralną Jeana Geneta.

Sztuki te, wydaje się nam, są w istocie wynikiem zderzenia pomiędzy stanowczym nie poety

lumpenproletariusza (który – jak to sam mówi – nie mając do przedstawienia istniejącemu społeczeństwu

żadnych żądań nie buntuje się wcale przeciw niemu) a świadomością skoncentrowaną właśnie na

stawianiu żądań i na z roku na rok bardziej oczywistych trudnościach w osiągnięciu przez postępowych

robotników i najbardziej radykalną inteligencję satysfakcji w rewolucyjnym działaniu. Inną

charakterystyczną cechą teatru Geneta, który w ogóle dla socjologa kultury stanowi zagadnienie

interesujące i ważne metodologicznie, jest fakt, że przyswajając historyczną problematykę tego

środowiska i przenosząc ją do poetyckiego świata wyobrażonego, Genet włączył też jednocześnie do swej

twórczości – prawdopodobnie w dużej mierze w sposób nieświadomy – pewne historyczne,

rozstrzygające dla lewicy europejskiej, doświadczenia ostatnich dziesięcioleci; stąd na przykład Balkon

wydaje się pozbawiony jasności i nie mógłby być zrozumiany bez wzięcia pod uwagę tych doświadczeń.

Socjolog musi oczywiście zadać sobie pytanie, w jaki sposób taka integracja – zwłaszcza jeśli okazuje się

nieświadoma i mimowolna – może dokonać się w płaszczyźnie psychicznej, tym bardziej że podobne

zjawiska spotyka u innych pisarzy, na przykład w Ślubie Gombrowicza. Jakakolwiek byłaby odpowiedź

na tę ostatnią kwestię, rozstrzygające wydaje się dla nas to, że Jean Genet, nonkonformistyczny

lumpenproletariusz, autor lirycznego dzieła o problematyce przede wszystkim etycznej, okazał się

jedynym poetą współczesnego teatru francuskiego, w którego sztukach zagadnienia historii w jej

całokształcie nie tylko zajęły istotne miejsce, ale stały się elementem kluczowym, podstawą do

zrozumienia jedności tej twórczości.

To, co inni pisarze w świadomy sposób zamierzyli i mniej lub bardziej szczęśliwie wyrazili w

swych utworach, u Geneta dokonało się jako wyjątkowe osiągnięcie poetyckie, niezależne od jego woli,

będące najprawdopodobniej wynikiem naturalnej i spontanicznej ewolucji.

Przyglądnijmy się wszakże samym tym dziełom. Genet napisał dotychczas pięć sztuk: Ścisły

nadzór ( Haute surveillance ), Pokojówki ( Les Bonnes ), Balkon ( Le Balcon ), Murzyni ( Le Nègres ) i

Parawany ( Les Paravents ), wyrażających tę samą, jedyną problematykę, w tak uszeregowanym porządku

coraz bardziej bogatą, coraz bardziej złożoną, ale jednocześnie coraz bardziej jednolitą.

Ścisły nadzór należy jeszcze do poetyckiego świata lumpenproletariackiego nonkonformisty.

Akcja toczy się pomiędzy trzema uwięzionymi w jednej celi skazańcami: Lefrankiem, Maurice'em i

Zielonookim. Maurice i Lefranc są zakochani w Zielonookim, który zabił dziewczynę i będzie

prawdopodobnie skazany na śmierć i stracony. Walczą ze sobą o jego względy. Dowiadujemy się jednak,

że Zielonookiego obchodzi tylko Buldeneż, czarny, który również jest mordercą.

Lucien Goldmann – Teatr Geneta – próba badania socjologicznego (1966 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: