MARIAN ZGÓRNIAK
1914—1918
1914—1918 STUDIA I SZKICE Z DZIEJÓW I WOJNY ŚWIATOWEJ
Wydawnictwo Literackie
) Copyright by Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987
WSTĘP
Inwentarza
ISBN 83-08-01549-2
Pierwsza wojna światowa wstrząsnęła dotychczasową strukturą i porządkiem Europy, a nawet całego świata, spowodowała głębokie przeobrażenia polityczne i ustrojowe na znacznych obszarach globu, dla wielu krajów, zwłaszcza gospodarczo rozwiniętych, zakończyła długo później wspominaną belle epoque przeszło 40-letniego pokoju, postępu oraz wzrastającego dobrobytu. Największa z dotychczasowych wojen, która przerwała życie blisko 10 milionów żołnierzy oraz trudnej do ustalenia liczby ludności cywilnej, zmarłej na skutek działań wojennych, głodu i epidemii, zaostrzyła narastające od dziesięcioleci konflikty klasowe i narodowe, doprowadziła do obalenia trzech, związanych niegdyś ze sobą „świętym przymierzem", a obecnie skłóconych starych dynastii Habsburgów, Hohenzollernów i Romanowów. Pośrednim i bezpośrednim skutkiem wojny było też zwycięstwo bolszewickiej rewolucji i powstanie pierwszego w świecie państwa socjalistycznego na obszarach byłego carskiego imperium.
Pierwsza wojna światowa odegrała również ogromną rolę w dziejach Polski. W ciągu wielu miesięcy przez jej terytorium przetaczał się front wschodni, a zacięte walki zniszczyły kraj, powodując straty materialne oceniane na ogromną sumę 75 miliardów złotych franków. Polacy brali czynny udział w wojnie w ramach armii trzech mocarstw rozbiorowych, tracąc na wszystkich frontach około pięciuset tysięcy ludzi. Ponadto polskie formacje ochotnicze występowały zarówno po stronie państw centralnych,
jak i koalicji. Pierwsza wojna światowa, obalając trzy zaborcze monarchie, przyniosła wreszcie Polsce utraconą przed 123 laty niepodległość, a koniec zmagań wojennych oznaczał początek II Rzeczypospolitej.
Wymienione wyżej przyczyny stanowią wystarczający powód, aby okres 1914—1918 stał się przedmiotem specjalnego zainteresowania historiografii. W licznych krajach, podobnie jak i w Polsce w latach dwudziestych i trzydziestych ukazało się drukiem wiele pamiętników i wspomnień polityków, mężów stanu oraz dowódców wojskowych. Opublikowano znaczne ilości dokumentów, opracowań naukowych i wydawnictw publicystycznych. Po 1945 r. najnowsze wypadki wyparły jednak problematykę I wojny światowej z historiografii i dopiero po pewnym czasie zaczęła ona znowu wracać na jej karty.
Publikowana obecnie książka nie stanowi pełnej historii wielkiej wojny, zawiera tylko kilka studiów i szkiców poświęconych militarnym i politycznym wydarzeniom międzynarodowym, jak też różnym aspektom sprawy polskiej w latach 1914—1918.
I. GENEZA WIELKIEJ WOJNY
Ćwierćwiecze poprzedzające wybuch pierwszej wojny światowej przyniosło ogromne przeobrażenia w życiu gospodarczym i politycznym świata. Wynalazki ułatwiające wykorzystanie nowych rodzajów energii, usprawniające transport, telekomunikację i wszelkie dziedziny życia spowodowały powstanie nowych gałęzi przemysłu oraz znacznie przyspieszyły wytwarzanie dóbr zarówno przemysłowych, jak i rolniczych. Rozwój produkcji i transportu umożliwiał powstanie ogólnoświatowego rynku wymiany i eksploatację surowców, również w krajach leżących z dala od głównych centrów życia gospodarczego. Wzrosło zainteresowanie nawet odległymi rynkami zbytu na produkowane masowo towary. Konieczna dla realizacji wielkich przedsięwzięć gospodarczych koncentracja środków doprowadziła do powstania kapitału finansowego i wielkich korporacji przemysłowo-fmansowych, rywalizujących ze sobą o wpływy w różnych częściach świata.
Rozwój ten był nierównomierny. Wcześniej rozwinięte potęgi, jak Wielka Brytania, Francja, Holandia i Belgia, również modernizowały swój przemysł i powiększały produkcję, jednak wobec niższych jej kosztów za granicą w coraz większej mierze eksportowały kapitał do innych krajów, czerpiąc dochody rentier-skie z owych zagranicznych inwestycji. Wielka Brytania, która w pierwszej połowie XIX w. wytwarzała przeszło połowę całej światowej produkcji dóbr przemysłowych, została w tym zakresie wyprzedzona najpierw przez Stany Zjednoczone Ameryki Półno-
cnej, a następnie przez Niemcy. O ile przemysł USA produkował głównie na rynek wewnętrzny i w początkach XX w. w stosunkowo nieznacznym tylko stopniu uczestniczył w obrotach handlu światowego, o tyle towary niemieckie zaczęły wdzierać się wkrótce na rynki opanowane dotąd przez przemysł brytyjski i skutecznie z nim konkurować. Także przemysł francuski coraz bardziej cierpiał na skutek konkurencji niemieckiej.
W obronie rodzimej produkcji na przełomie stuleci zaczęto odchodzić od liberalizmu gospodarczego na rzecz polityki pro-tekcjonistycznej, sztucznie utrudniającej obcą ekspansję gospodarczą wysokimi barierami celnymi'. Protekcjonizm gospodarczy spowodował, że państwa szybko rozwijające się dążyły do nowego politycznego podziału świata, który umożliwiłby im poszerzenie własnych wyłącznie dróg wpływów gospodarczych. Ponieważ kraje gospodarczo zacofane wchodziły już przeważnie w skład imperiów kolonialnych państw europejskich, ekspansja Niemiec, J USA i Japonii kierowała się w stronę formalnie jeszcze niepodległych, ale słabiej rozwiniętych krajów Azji i państw Ameryki Łacińskiej, które wcześniej uniezależniły się od Hiszpanii i Portugalii. Niemcy, posiadające tylko stosunkowo niewielkie kolonie w Afryce i na Dalekim Wschodzie, usiłowały podporządkować sobie gospodarczo Europę Środkową i Wschodnią, poprzez Austro-Węgry i Bałkany sięgnąć do Turcji i świata arabskiego, stworzyć — jeśli nie w sposób pokojowy, to militarny na gruzach carskiego imperium Romanowów — gospodarczy organizm „Mit-teleuropy". Podjęty w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku ruch wszechniemiecki miał uaktywnić pozostającą poza wschodnią granicą Rzeszy mniejszość germańską i wciągnąć ją do dalekosiężnych planów utworzenia zdominowanej przez Niemcy Europy Środkowo-Wschodniej.
Niemieckiej ekspansji na wschód i południowy wschód nie sprzyjało postępujące odradzanie się świadomości narodowej narodów słowiańskich, zarówno w Poznańskiem i na Śląsku, a więc w granicach Rzeszy, jak i w państwie Habsburgów oraz w resztkach > posiadłości tureckich na Bałkanach. Powoli zaczynało się również modernizować cesarstwo rosyjskie, przeżywające w początkach
8
XX w. znaczne ożywienie gospodarcze, co umożliwiało podjęcie przez carat ekspansji politycznej. Po klęsce w Mandżurii w 1905 r. ekspansja ta ponownie skierowała się w stronę Półwyspu Bałkańskiego i cieśnin czarnomorskich, zderzając się na tym obszarze z interesami Austro-Węgier i sprzymierzonych z nimi Niemiec.
Rosja popierała antyturecką politykę młodych państw bałkańskich, starając się jej nadać także antyaustriacki kierunek. Popierała również odśrodkowe dążenia Słowian zamieszkujących kraje monarchii habsburskiej. W związku z tym wojnę z Rosją i lansowanym przez nią panslawizmem uważano w Niemczech i Austro-Węgrzech za nieuchronną, a cesarz Wilhelm II stwierdzał, że „Endkampf der Slaven und Germanen" staje się dziejową koniecznością1. Podobnie myślano w latach 1908—1914 również w kołach kierowniczych cesarstwa rosyjskiego, spodziewano się między innymi w rozszerzaniu wpływów zewnętrznych znaleźć lekarstwo na ujawnione w latach 1904—1905 z taką siłą wewnętrzne zagrożenie rewolucyjne.
Zgodnie z uznawanymi powszechnie na przełomie XIX i XX w. teoriami Mahana i Colomba2 podstawą mocarstwowości miała być silna flota wojenna, mogąca zabezpieczyć interesy państwa w różnych punktach globu. Co najmniej od 200 lat podobne poglądy reprezentowali Anglicy i pilnie strzegli swej przewagi na morzu, stanowiącej podstawę ogromnego imperium brytyjskiego. Według powszechnie przyjętego nad Tamizą poglądu flota brytyjska winna co najmniej dwukrotnie przewyższać połączone siły dwóch najsilniejszych poza brytyjską flot świata (two powers standard). W końcu XIX w. W. Brytania nie tylko utraciła pierwsze miejsce w produkcji przemysłowej, lecz także jej potęga morska została zagrożona przez zbrojenia morskie USA i Niemiec. Zwłaszcza niemiecki program rozbudowy floty wojennej (l Flottengesetz z 1898 r.) budził zaniepokojenie Wielkiej Brytanii, zagrożonej już konkurencją niemieckiego przemysłu. Rozpoczął się wyścig zbrojeń na morzu, a po załamaniu się ekspansji rosyjskiej na Dalekim Wschodzie W. Brytania zbliżyła się do związanych już ze sobą sojuszem Francji i Rosji, podejmując politykę izolowania i okrążenia Niemiec.
SOJUSZE WOJSKOWE W EUROPIE 1914 R. I PLANY STRON WALCZĄCYCH
Objaśnienie znaków: I. Belgia; 2. Holandia; 3. Norwegia; 4. Szwajcaria; 5. Czarnogóra (l°!4i; 6. Albania; 7. Państwa centralne i ich sojusznicy; H. Państwa Hntenty i ich sojusznicy (z datą przystąpienia do sojuszu); 4, Państwa neutralne; 10. Główne magistrale kolejowe państw centralnych o znaczeniu strategicznym; planowane kierunki d/iałań w pierw szei i drugiej fazie: 11 — państw centralnych i ich sojuszników; 12 — państw I-ntenty oraz ich soju.s/nikow.
Po zwycięstwie Prus nad Francją i pokoju frankfurckim w 1871 r. Paryż dążył do rewanżu i odzyskania utraconych prowincji Alzacji i Lotaryngii. Przez blisko 20 lat udawało się Bismarckowi utrzymywać pokonanych w izolacji na arenie międzynarodowej i skutecznie odsuwać od Niemiec „cauchemar de coalition". W 1873 r. „żelazny kanclerz" doprowadził do przedłużanego kilkakrotnie „sojuszu trzech cesarzy" — Niemiec, Austrii i Rosji. W 1879 r. zawarł tajne przymierze z Austro-Węgrami, rozbudowując je w 1882 r. w trójprzymierze niemiecko-austriacko-
-włoskie, poszerzone w 1883 r. o sojusz z Rumunią. Pomimo iż na kongresie berlińskim 1878 r. Niemcy pozbawiły Rosję owoców zwycięstwa nad Turcją i skutecznie zahamowały ekspansję rosyjską na Bałkanach, jeszcze przez ponad 10 lat udawało się dyplomacji niemieckiej nie dopuścić do zbliżenia francusko-
-rosyjskiego. Dopiero po zdymisjonowaniu Bismarcka przez młodego cesarza Wilhelma II, który podejmując „Weltpolitik" — światową ekspansję Niemiec — przestał liczyć się z groźbą izolacji na arenie międzynarodowej, doszło do zawarcia sojuszu francusko-
-rosyjskiego, przypieczętowanego w 1892 r. konwencją wojskową określającą zobowiązanie militarne obu stron na wypadek konfiktu zbrojnego. Postanowienia tej konwencji były następnie kilkakrotnie weryfikowane, a Francja udzieliła swemu wschodniemu sojusznikowi wielomiliardowych pożyczek, przeznaczonych na
11
zwiększenie i unowocześnienie sił zbrojnych, rozwój sieci komunikacyjnej i modernizację całego państwa. Owe właśnie zastrzyki kapitału przyczyniły się do szybkiego rozwoju ekonomicznego carskiej Rosji i rozbudowy armii rosyjskiej.
Po klęsce w wojnie z Japonią i rewolucji 1905 r., które to wydarzenia nie zostały wykorzystane militarnie przez Niemcy i Austro-Węgry, Rosja „powróciła do Europy" i podjęła aktywną politykę na Półwyspie Bałkańskim. Zaostrzyło to antagonizm austro-rosyjski, związany* z rywalizacją obu mocarstw na tym obszarze. W 1903 r. zamach stanu i śmierć króla Aleksandra Obre-nowicza obaliły wpływy Austro-Węgier w Serbii. Nowy król Piotr Karageorgiewicz prowadził odtąd politykę zdecydowanie antyaustriacką i prorosyjską, dążył do połączenia Serbii z pozostającą od 1878 r. pod okupacją austro-węgierską Bośnią i Hercegowiną i ewentualnego zjednoczenia Serbów z Chorwatami, Słoweńcami i Dalmatyńcami, zamieszkującymi kraje monarchii habsburskiej. Na bliższą metę Serbia usiłowała przynajmniej uzyskać dostęp do Adriatyku, blokowany przez posiadłości tureckie i austriackie w Dalmacji. Antagonizm serbsko-austriacki zaostrzył się, gdy w 1908 r. w odpowiedzi na rewolucję młodo-turecką Austro-Węgry dokonały aneks j i okupowanej dotąd Bośni i Hercegowiny. Na tym tle doszło również do napięcia austriacko--rosyjskiego, jednak osłabiona rewolucją Rosja ugięła się i kryzys zakończył się na razie bezkrwawo.
Dalsze zagęszczenie sytuacji spowodowała w 1911 r. wojna włosko-turecka, a następnie w 1912 r. wojna koalicji państw bałkańskich — Bułgarii, Serbii, Grecji i Czarnogóry z Turcją, popieraną dyplomatycznie przez Niemcy, które uzyskały od sułtana koncesje na budowę linii kolejowej poprzez Anatolię, Mossul i Bagdad aż do brzegów Zatoki Perskiej. Ekspansja gospodarcza i wojskowa Niemiec w Turcji (oficerowie niemieccy mieli modernizować tureckie siły zbrojne) niepokoiła Rosję, Francję i Wielką Brytanię, uważającą wschodnią część basenu Morza Śródziemnego i Środkowy Wschód za strefę swoich interesów. Szybkie zwycięstwo popieranych przez Rosję wojsk państw bałkańskich nad Turcją stanowiło klęskę dyplomacji
12
niemieckiej i austro-węgierskiej, którą pogłębiła jeszcze przegrana Bułgarii w 1913 r. w wojnie z Serbią i Grecją o podział łupów. Do konfliktu dołączyła się Rumunia oraz Turcja, która zdołała odzyskać część uprzednio utraconych terenów. Rumunia od pewnego czasu coraz wyraźniej odchodziła od sojuszu z Rzeszą i Austro-Węgrami, rozluźniał się również coraz bardziej sojusz obu tych mocarstw z Włochami, podobnie jak Austro-Węgry zainteresowanymi w coraz większym stopniu w ekspansji na Półwyspie Bałkańskim. Jeszcze w 1900 r. Włochy zawarły z Francją tajny układ o nieagresji i choć w 1912 r. odnowiły konwencję wojskową z Niemcami, na mocy której w wypadku wojny zobowiązywały się do wysłania 3 korpusów nad górny Ren dla osłony Alzacji, jednak ich udział w wojnie z ententą francusko-brytyjską po stronie państw centralnych stawał się coraz mniej prawdopodobny. Zwłaszcza stopniowo coraz pewniejszy udział Anglii w koalicji anty-niemieckiej odstręczał Włochy od trójprzymierza wobec rosnącego zagrożenia długich wybrzeży Italii przez flotę brytyjską w wypadku wojny. Ożywiały się też coraz bardziej pretensje terytorialne Włoch do Austro-Węgier, gdzie mieszkała spora mniejszość włoska, sięgająca 700 tysięcy, tj. około 1,5% całej ludności monarchii3.
W drugiej dekadzie XX wieku po niepowodzeniach na Bałkanach, po dwukrotnej klęsce dyplomatycznej Niemiec poniesionej w kryzysach marokańskich 1906 i 1912 r., wobec przyspieszonych zbrojeń Rosji, Francji i Wielkiej Brytanii oraz postępującego rozkładu własnego systemu sojuszów, w kołach kierowniczych Rzeszy zaczęło utrwalać się przekonanie, że odkładanie konfliktu zbrojnego nie leży w ich interesie.
Cesarz Wilhelm II oraz niemiecki sztab generalny zaczęli skłaniać swego austro-węgierskiego sprzymierzeńca do bardziej energicznej i stanowczej polityki wobec Serbii, zagrażającej rzekomo pozycji państw centralnych na Bałkanach. Obawiano się w Berlinie, że w wypadku dezintegracji Austro-Węgier Niemcy stracą swego głównego sojusznika. W jesieni 1913 r. cesarz Wilhelm II podczas wizyty u austro-węgierskiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda na zamku w Konopiszt, a
13
następnie w Wiedniu starał się skłonić kierownicze koła Austro-
-Węgier, by energicznie działając całkowicie podporządkowały Serbię monarchii naddunajskiej. Zapewnił przy tym o pełnym poparciu ze strony Niemiec4. Na ostatniej przed wybuchem wojny konferencji szefów sztabów generalnych państw centralnych w Karlovych Varach 12 V 1914 zarówno Helmuth v. Moltke, jak i Franz Conrad v. Hótzendorf zgodnie stwierdzili, że wobec pogarszającej się sytuacji strategicznej obu państw im szybciej Rosja zdecyduje się interweniować, tym lepsza będzie pozycja Niemiec i -Austro-Węgier. — Wyczekiwanie zmniejsza nasze szansę — powiedział wówczas v. Moltke5. A w dniu l czerwca 1914 r. stwierdził: — Jesteśmy gotowi i im szybciej wojna wybuchnie, tym lepiej dla nas...6
Zamordowanie austro-węgierskiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie stworzyło wkrótce dla Austro-
-Węgier dogodny pretekst do rozprawienia się z Serbią, bez względu na poparcie, jakiego temu państwu udzielała Rosja. Niemcy zachęcały Wiedeń do śmiałej akcji. Podobnie jak w 1908 r., w czasie kryzysu bośniackiego, tak i w początkach lipca 1914 r. rząd niemiecki zapewnił specjalnego wysłannika austriackiego hr. Aleksandra Hoyosa, iż jeśli Austro-Węgry uznają za konieczne wystąpienie przeciwko Serbii, to Niemcy osłonią je całą swoją siłą i w pełni wykonają swoje obowiązki sojusznicze. Podsekretarz stanu Artur Zimmermann stwierdził wówczas, że jeśli Austro-
-Węgry podejmą kroki przeciwko Serbii, istnieje 90',',, prawdopodobieństwa wybuchu wojny światowej. Kanclerz Rzeszy Beth-mann-Hollweg dodał od siebie, że w jego przekonaniu, jeśli wojna jest nieunikniona, to obecny moment jest bardziej korzystny niż jakikolwiek w przyszłości7. Zachęciło to austriackich zwolenników akcji represyjnej przeciwko Serbii do działania. Pomimo oporu premiera Węgier Tiszy8 i niechętnego wojnie starego cesarza Franciszka Józefa rząd Austro-Węgier zdecydował się skierować do Serbii ultimatum tak sformułowane, iż jego przyjęcie musiałoby oznaczać poważne ograniczenie serbskiej suwerenności państwowej. Ponieważ Serbia była podtrzymywana przez carską Rosję, gdzie również panowały nastroje wojenne, podbudowywane
14
fałszywym — jak się wkrótce miało okazać — przekonaniem o gotowości wojennej cesarstwa, wybuch wojny stawał się nieunikniony. Obie strony były przekonane o swojej wyższości militarnej i oczekiwały szybkiego i decydującego zwycięstwa. Możliwości wojskowe obu systemów sojuszów nie dawały po temu żadnych podstaw, a nadzieje owe wkrótce okazać się miały kosztowną iluzją.
Brak realizmu w ocenie sytuacji, ujawniony przez polityków i sztabowców w lecie 1914 r., stał się przedmiotem surowej krytyki w latach powojennych. Pełna emocji ogromna literatura rozrachunkowa w sposób przeważnie jednostronny podchodziła do zagadnienia winy za wywołanie krwawej wojny niszczącej dorobek kilku poprzednich pokoleń9. Wybuch drugiej wojny światowej przerwał na wiele lat ową falę sumitacji i wzajemnego oskarżania. Dopiero w ciągu ostatniego dwudziestolecia historiografia z większym już dystansem i z większą dozą obiektywizmu powróciła do problematyki pierwszej wojny światowej, szukając jej przyczyn raczej w procesach gospodarczo-społecznych i badając jej dyplomatyczne antccedencje10. Mniej uwagi niż w latach dwudziestych i trzydziestych poświęcono tym razem problematyce wojskowej konfliktu.
PRZYPISY
1 F. Fischcr, (iriff nach der Weltmacht. Die Kriegszielpoltrik des Kaiserlichen Deutschlamk 1914—1918, Dusseldorf 1971, s. 40.
- A. T. Mahan, The Influence of Sea Power upon History..., Boston 1892; K H. Colomb, Naval Warfare, Its Ruling, Principles and Practice. Historicallv Treated, London 1891.
1 H. Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914—1918, Kraków 1982, s. 19—20.
4 Óslerreich-Ungarns Aussenpolitik von der bostiischen Krise 1908 his zum Kricgsausbruch 1914. Diphimansche Aktemtucke des Ósterreich-Ungarischen \tini-steriums des Aussern, bcarbeitet vtm Ludwig Bittner und Hans Ubersberger, Wien und Leip/ig 1930, Bd. VII, nr 8951, 8934.
* Feldrnarschall F. Conrad, Ans meiner Dienstzeit 1906—1918, t. III, Wien — Leipzig — Miinchen 1922, s. 670. 6 F. Fischer, op. cit., s. 59.
15
7 A. Hoyos, Persónliche Erinnerungen an die Schreckenstat in Sarajevo und den Ausbruch dcs Weltkrieges, w: F. Fellner, Die Mission Hoyos. Les grandes puissances e! la Serbie d la veille de la Premiere Guerre Mondiale, Beograd 1976,
s. 414.
8 Szerzej o tym por. J. Galantai, Die Ósterreich-Ungarische Monarchie und
der Weltkrieg, Budapest 1979, passim.
9 Por. m.in. na ten temat P. Renouvin, La Crise Europeenne et la Grandę Guerre, Paris 1939; S. B. Fay, The Origins of the World War, New York 1928; L. Albertini, The Origins of the War of 1914, t. I — III, London — New York — Toronto 1952; E. Tarle, Dsieje Europy 1871 — 1919, Warszawa 1971, s. 290 —
382.
'" Por. J. Dróż, Les causes de la Premiere Guerre Mondiale. Essai d'hislo-riographie, Paris 1973; I. Geiss, Studien uber Geschichte und Geschichtswissenschaft, Frankfurt/Main 1972.
II. PRZYGOTOWANIA MILITARNE PAŃSTW CENTRALNYCH
1. Niemcy
Utworzona po zwycięskiej wojnie z Francją II Rzesza objęła terytorium o powierzchni 540600 km2. W dniu 18 stycznia 1871 r. królowie i książęta na uroczystym zgromadzeniu w Wersalu proklamowali króla pruskiego Wilhelma I cesarzem niemieckim. Poszczególne kraje wchodzące w skład Rzeszy utrzymały wprawdzie swoje lokalne dynastie i pewne, niekiedy dość znaczne odrębności, jednak w ciągu kilku następnych lat wprowadzono jednolity system pocztowy, komunikacyjny, metryczny, celny i monetarny. Zreformowano również podatki, określając rodzaj i wysokość świadczeń na rzecz władz centralnych, krajowych, miejskich, wiejskich i kościelnych. Oznaczało to dalszą, zapoczątkowaną już w 1837 r. unią celną integrację Niemiec i stworzyło podstawy ich szybkiego rozwoju ekonomicznego.
Pomimo kilkumilionowej emigracji za Ocean nastąpił również znaczny wzrost liczby ludności z 41 milionów w 1871 r. do 67 milionów na rok przed wybuchem wojny1. Taki przyrost ludności Niemiec, choć nie dorównywał ówczesnemu przyrostowi ludności Europy Wschodniej, kontrastował jednak z bardzo nikłym w tym czasie przyrostem naturalnym we Francji. Skład narodowościowy państwa nie był całkiem jednolity. Mniejszości narodowe stanowiły około 8,5% ludności2. Nadal odgrywały też jeszcze pewną rolę podziały religijne na katolików i protestantów oraz różne partykularyzmy lokalne, zmniejszające się jednak stopniowo pod wpływem rosnącej integracji ekonomicznej i umacniania się rynku ogólnokrajowego. _.
17
Niemieckie imperium kolonialne, obejmujące w chwili wybuchu I wojny światowej posiadłości w Afryce Zachodniej (Togo, Kamerun), Południowo-Zachodniej (Namibia) i Wschodniej (Tanganika, Ruanda, Burundi), Oceanii (Kraj Cesarza Wilhelma, Archipelag Bismarcka, Wyspy Salomona, Marshalla, Karoliny, Mariany i Samoa), część Nowej Gwinei oraz w Chinach (Kiau-czou), posiadało łącznie obszar około 3 milionów km2, który zamieszkiwało około 13 milionów ludzi3.
Integrację polityczną i gospodarczą oraz szybki rozwój ekonomiczny Rzeszy ułatwiła otrzymana od Francji kontrybucja wojenna w wysokości 5 miliardów franków w złocie. Nowa stabilna waluta, oparta na parytecie złota (l marka = 0,358 g czystego złota), ułatwiła rozwój przemysłu, handlu i kredytu. Powstało wiele nowych przedsiębiorstw, wzrosły nakłady inwestycyjne w różnych dziedzinach gospodarki. Przeciętna roczna wartość inwestycji w Niemczech podniosła się z 408 milionów marek w latach 1870—1873 do 1950 milionów marek w latach 1910— 19134. Wartość majątku trwałego w gospodarce zwiększyła się w tym samym czasie z 75,36 miliarda marek (wg cen z 1913 r.) do 243,55 miliarda marek, a roczny dochód narodowy wzrósł z 14,672 do 48,193 miliarda marek. Oznaczało to wzrost przeciętnego rocznego dochodu w przeliczeniu na jednego mieszkańca z 352 na 728 marek5.
Uprzemysłowienie Niemiec opierało się na rozwoju górnictwa (głównie węglowego) oraz przemysłu metalurgicznego, maszynowego, chemicznego, elektrotechnicznego i lekkiego. Podczas gdy około 1850 r. Niemcy dostarczały 8% światowej produkcji węgla, 6°„ surówki żelaza i zużywały 4% bawełny, to w 1900 r. udział ten wzrósł odpowiednio do 17",,, 23% i 13°06. W latach 1870— 1914 produkcja węgla wzrosła w Niemczech ośmiokrotnie, osiągając w 1914 r. poziom 190 milionów ton7. Produkcja surówki żelaza zwiększyła się z ok. 4 milionów ton (1887) do 15,5 miliona ton w 1912 r.8 i 19,3 miliona ton w 1914 r.9 Jeszcze szybszy był wzrost produkcji stali: z 0,9 miliona ton w 1886 r. do 13,6 miliona ton w 1912 r., co stanowiło przyrost o 13350,,10. Podobne sukcesy osiągnął przemysł chemiczny, elektrotechniczny i optyczny. Prze-
18
mysł tekstylny w latach 1870—1905 zwiększył swą produkcję dziesięciokrotnie: z 37500 na 370000 ton11. Jeśli chodzi o wartość globalną produkcji niemieckiego przemysłu, to w latach 1870—1913 wzrosła ona o 446",,, a wartość poszczególnych jego gałęzi w sposób następujący: w górnictwie o 646",,, w przemyśle metalowym o 123",,, chemicznym 800",,, budowlanym o 397",,, włókienniczym o 312°,,, skórzanym ok. 300°,,, drzewnym 337",, i spożywczym o 324",,12.
W 1913 r. w Niemczech działało już 4100 elektrowni, a produkcja energii elektrycznej osiągnęła około 2100 tysięcy kilowatów. Maszyny parowe były coraz częściej zastępowane przez silniki elektryczne i spalinowe. Dzięki licznym wynalazkom i postępującej modernizacji przemysł niemiecki wysunął się na drugą pozycję w świecie. W 1913 r. udział poszczególnych państw w światowej produkcji przemysłowej wynosił: USA 35,7",,, Niemcy 15,7°,,, Wielka Brytania 14",,, Francja 6,4% ".
Rozwojowi przemysłu towarzyszyła jego większa niż w innych krajach koncentracja. Odbyła się ona kosztem zmniejszenia liczby warsztatów rzemieślniczych (w latach 1882—1907 o prawie 23",,). W tym samym czasie rosła liczba fabryk zatrudniających powyżej tysiąca robotników. W niektórych gigantach przemysłowych pracowało po kilkadziesiąt tysięcy ludzi, na przykład załoga słynnych zakładów zbrojeniowych Kruppa sięgała przed wybuchem I wojny światowej 70000 ludzi.
Znaczna część niemieckich zakładów przemysłowych pracowała dla potrzeb szybko rozwijającego się transportu lądowego, wodnego, w końcu i powietrznego oraz telekomunikacji. Długość linii kolejowych w Niemczech, wynosząca w 1871 r. 21481 km, wzrosła w 1913 r. do 63700 km, a więc uległa potrojeniu. Liczba lokomotyw osiągnęła w tym czasie kilkanaście tysięcy sztuk, taboru kolejowego blisko 360 tysięcy wagonów osobowych i towarowych14. Transport wodny śródlądowy dysponował siecią dróg wodnych o długości 13400 km, blisko 30 tysiącami jednostek pływających o tonażu 7395 tysięcy BRT. Morska flota handlowa i pasażerska Rzeszy posiadała 4850 statków o łącznym tonażu 3141 tysięcy NRT15. Od czasu wynalezienia wysokoprężnego silnika
19
spalinowego szybko rozwijał się niemiecki przemysł samochodowy. W początkach 1914 r. na terytorium Rzeszy było zarejestrowanych ponad 83 tysiące samochodów osobowych, blisko 10 tysięcy samochodów ciężarowych oraz ponad 22 tysiące motocykli16. Rozwijająca się szybko sieć połączeń telegraficznych i telefonicznych dysponowała w 1913 r. liczbą ponad 47 tysięcy central telegraficznych i l 387 000 aparatów telefonicznych17.
Przemysł wojenny posiadał w Niemczech długą tradycję, sięgającą okresu średniowiecznego rzemiosła i manufaktury. W czasach I Rzeszy był dość rozproszony, każdy z elektorów i ważniejszych książąt starał się go rozwijać na potrzeby własnych sił zbrojnych, niekiedy również na eksport. Koncentrował się ten przemysł w okolicach bogatych w rudy metali i lasy, dające wówczas materiał energetyczny do ich wytopu. Rozwijał się więc w Saksonii, Turyngii, Bawarii, Badenii, Palatynacie, Hesji, Hanowerze, Westfalii, a od XVIII w. przede wszystkim w Prusach. Po kongresie wiedeńskim, który powiększył posiadłości pruskie w Nadrenii i Westfalii, te prowincje, zwłaszcza Zagłębie Ruhry, stały się stopniowo głównymi ośrodkami niemieckiego przemysłu wojennego.
Największą rolę odgrywał tu koncern Kruppa, który prawie zmonopolizował produkcję dział różnych typów.. Rozwinęły się też zakłady produkujące broń ręczną i maszynową (karabiny typu Mauser). Dużą rolę w produkcji zbrojeniowej Niemiec odgrywał ponadto koncern Thyssena, posiadający własne stalownie, stocznie i szereg innych fabryk różnych typów. Rosła też rola korporacji zrzeszających przemysł chemiczny, produkujący materiały wybuchowe i użyte w czasie pierwszej wojny światowej gazy bojowe. Potrzebom wojskowym w coraz większym stopniu służył też przemysł elektrotechniczny, precyzyjny, optyczny itp. Założony w 1876 r. Centralny Związek Niemieckich Przemysłowców (Zentralverband Deutscher Industriellen) oraz powstały w 1895 r. Związek Przemysłowców (Bund der Industriellen) popierały politykę intensywnych zbrojeń Rzeszy.
Rozwojowi przemysłu towarzyszył rozwój banków, które udzielały gospodarce kredytów, a które również ujawniały skłon-
20
ności do koncentracji. I tak cztery największe banki Rzeszy (die Deutsche Bank, die Disconto-Gesellschaft, die Dresdner Bank i die Bank fiir Handel und Industrie z Darmstadtu) kontrolowały 65",,, kapitałów wszystkich niemieckich banków kredytowych18. Kapitał akcyjny wymienionych czterech banków sięgał miliarda marek, jednak udzielały one znacznie większych pożyczek. W latach 1871 — 1913 celem sfinansowania różnych inwestycji instytucje kredytowe Rzeszy udzieliły w sumie pożyczek na ogromną kwotę ponad 54 miliardów marek19 (to jest odpowiednik około 13,5 miliarda dolarów w złocie). Z kredytów korzystały nie tylko przedsiębiorstwa gospodarcze i osoby prywatne, ale również organa państwowe i samorządowe, nie wyłączając rządu Rzeszy. W 1913 r. zadłużenie tego ostatniego przekraczało kwotę 5,2 miliarda marek20. Były to głównie koszty zbrojeń, finansowanych prz,ez rząd centralny. Zadłużenie poszczególnych krajów Rzeszy oraz gmin miejskich i wiejskich było jeszcze wyższe, osiągało w 1913 r. łącznie sumę 8 miliardów marek.
Znaczne rozmiary przybrał wywóz kapitałów za granicę, kierujący się głównie do Europy Wschodniej, Południowo-Wschodniej, na Bliski Wschód, do Afryki, Chin i do krajów Ameryki Południowej. Eksport kapitału niemieckiego oceniony był w 1913 r. na ogólną sumę około 20 miliardów marek21. Banki niemieckie prowadziły rozległe operacje międzynarodowe, finansując inwestycje, handel i obrót, który również osiągnął duży wzrost. Ów boom gospodarczy opierał się w znacznym stopniu na imporcie surowców, co wobec neomerkantylistycznej polityki handlowej, stosowanej przez większość państw w obliczu narastających trudności zbytu towarów, powodowało w okresie bezpośrednio przedwojennym ujemne salda obrotu Niemiec z zagranicą.
BILANS HANDLOWY NIEMIEC"
Import Eksport
1887
3,1 mld mk 3,1 mld mk
1912
10 mld mk 8,9 mld mk
21
Ekspansja na obce rynki oraz- ich podbój znajdowały coraz większe uznanie kół przemysłowo-bankowych Rzeszy, które wiązały z tymi pociągnięciami nadzieje na utrzymanie prosperity i wzrostowego trendu gospodarki. Środkiem ekspansji miała stać się potężna flota handlowa i chroniąca ją marynarka wojenna. Propaganda jej rozbudowy, lansowana przez Flottenverein, święciła w tej sytuacji sukcesy.
W początkach XX wieku niemiecka ekspansja gospodarcza natrafiała jednak na coraz większe trudności, gdy Wielka Brytania przyłączyła się do sojuszu francusko-rosyjskiego i podjęła politykę okrążenia Niemiec. Jakkolwiek przemysł niemiecki miał już nad brytyjskim ogólną przewagę, Anglia ciągle dysponowała szerszymi rynkami zbytu i możliwościami uzyskania surowców, a ponadto większymi niż Niemcy środkami finansowymi. W walce o potencjalnych sojuszników, poszukujących w stolicach mocarstw pożyczek i kredytów, Wielka Brytania i Francja razem znacznie przeważały nad Niemcami, które tak łatwo nie mogły szafować
pieniędzmi.
Z tych przyczyn po zakończeniu w 1913 r. drugiej wojny bałkańskiej Rzesza tylko z trudem zdołała wobec konkurencji pożyczek francuskich i brytyjskich utrzymać swoją pozycję w Turcji (kryzys związany z próbą objęcia przez niemieckiego • generała Limana v. Sanders dowództwa nad korpusem tureckim przeznaczonym do obrony cieśnin), a kapitały zachodnie zaczęły penetrację w Rumunii i w Grecji pomimo dynastycznych powiązań monarchów tych krajów z Hohenzollernami. Mocarstwa zachodnie proponowały pożyczki nawet Austro-Węgrom, już zdominowanym przez kapitał niemiecki, co wzbudziło wielkie obawy Berlina o lojalność tego, już jedynego sprzymierzeńca23. Narastała więc w stolicy Rzeszy psychoza pogarszania się sytuacji, okrążenia przez wrogów i izolacji oraz przeświadczenie, iż czas coraz wydajniej pracuje na korzyść przeciwników. Próbowano rokowaniami w sprawie ewentualnego podziału kolonii portugalskich w Afryce doprowadzić do porozumienia z Wielką Brytanią i zneutralizowania tego państwa, jednak zabiegi owe nie odniosły większych skutków. Sztab generalny nie wierzył zresztą w możli-
22
wość porozumienia z Anglią i brał w rachubę jej udział w wojnie. Pomimo to w 1914 r. liczono w Berlinie na szybkie zwycięstwo, nie czyniono też przygotowań do wojny długotrwałej, opartej — wobec przewagi Wielkiej Brytanii na morzu i wynikającej stąd groźby blokady — na własnym przemyśle i rolnictwie oraz środkowoeuropejskiej bazie surowcowej.
Pomimo dobrze rozwiniętego rolnictwa Niemcy nie były już w tym czasie całkowicie samowystarczalne pod względem żywnościowym i musiały korzystać z importu produktów rolnych.
W okresie utrzymywania liberalnej polityki celnej sytuacja niemieckiego rolnictwa, konkurującego z tanim zbożem amerykańskim, nie układała się zbyt pomyślnie. Założony w 1893 r. Związek Rolników (Bund der Landwirte) podjął więc walkę przeciwko stosunkowo niskim cłom na produkty rolne przywożone z zagranicy i już w r. 1894 osiągnął na tym polu pewne sukcesy. Od tej pory koniunktura dla niemieckiego rolnictwa polepszyła się, nastąpił wzrost inwestycji, który przyczynił się do podniesienia wydajności z hektara oraz do powiększenia hodowli. W latach poprzedzających wybuch wojny z około 25 523 000 hektarów użytków rolnych zbierano rocznie około 24 milionów ton zboża, ok. 42,2 miliona ton kartofli i 14,6 miliona ton buraków cukrowych24. Pogłowie bydła wynosiło w 1913 r. blisko 21 milionów sztuk, koni 4558000, trzody chlewnej 25659000, owiec 5521 OOO25. Produkcja mleka przekroczyła 24 miliony ton, wełny 13 300 ton. Połowy ryb morskich wzrosły do około 200 tysięcy ton rocznie. Ogólna wartość przeciętnej rocznej produkcji rolnej Rzeszy oceniana była na blisko 9 miliardów marek26.
Polityka fmansowo-skarbowa Rzeszy stopniowo zmieniała się na korzyść rządu centralnego. Ogólnoniemiecki rząd Rzeszy prowadził politykę zagraniczną, sprawy wojskowe, poczty i sprawował administrację koloniami. Wszystkie pozostałe dziedziny życia państwowego, jak administracja terenowa, oświata, sądownictwo i policja, pozostawały w gestii rządów krajowych. One też były głównym odbiorcą podatków, a suma dochodów krajów przewyższała dochody rządu Rzeszy. W 1885 r. podział wpływów był następujący: rząd Rzeszy otrzymywał 17,5%, kraje 57,1%, a
23
gminy lokalne 25,4" „ wszystkich dochodów państwa. W końcu XIX i w początkach XX wieku, w związku ze wzrostem wydatków na wojsko i flotę, proporcje owe zaczęły się zmieniać na korzyść władzy centralnej. Rządowi Rzeszy przydzielono dochody z niektórych nowych podatków (np. wprowadzonego w 1891 r. podatku dochodowego) oraz tzw. świadczenia matrykularne wnoszone przez poszczególne kraje na rzecz rządu Rzeszy. Już uprzednio czerpał on dochody z niektórych podatków, głównie pośrednich, ceł, oraz z państwowych przedsiębiorstw gospodarczych. W 1913 r. wszystkie wpływy budżetowe rządu Rzeszy wyniosły 4 miliardy 121 milionów marek, a dochody krajów łącznie 6 miliardów 717 milionów marek. Świadczenia ludności na rzecz gmin osiągnęły w 1910 r. kwotę 4 miliardpw. 400,milionów
marek27.
Jak wskazuje tabela na s. 25, wydatki wojskowe stanowiły co najmniej 87,9% (w 1904 r.) wszystkich wydatków rządu Rzeszy, koszty administracyjne nie przekraczały nigdy 9°0, a dotacje na ubezpieczenia społeczne, jakkolwiek ujawniały prawie ciągłą tendencję zwyżkową, jednak nie przekroczyły 3,5% budżetu. Wydatki na zbrojenia, wzrastające w liczbach bezwzględnych, stanowiły też coraz wyższy odsetek dochodu narodowego, a to: w 1890 r. — 2,5%, w 1900 — 2,8%, w 1910 r. — 2,9%, w 1912 r. — 3,1% i w 1913 r. — 4,5%28. Pomimo iż były to sumy niemałe, jak uczy doświadczenie wielu krajów z późniejszych lat XX wieku, udział wydatków zbrojeniowych w stosunku do ogólnego dochodu narodowego mógł być bez większego uszczerbku dla ekonomiki niemieckiej jeszcze co najmniej podwojony.
Optymizm niemieckich najwyższych kół wojskowych w odniesieniu do szans szybkiego zwycięstwa nad koalicją wynikał z pewnego przeceniania możliwości własnych sił zbrojnych. Zwycięstwa w wojnach 1866 i 1870 r. wykazały wyższość pruskiej machiny wojennej nad ówczesnymi przeciwnikami i wyrobiły przekonanie o doskonałości armii, niemieckiej oraz jej dowództwa. Wiele krajów, w tym także państwa pokonane w wymienionych wojnach, przeprowadziło reformy wojskowe, wzorowane na pruskim systemie powszechnego obowiązku służby wojskowej, co
\ 24 -
wydatnie zwiększyło siły zbrojne zarówno na stopie pokojowej, jak zwłaszcza po ogłoszeniu mobilizacji. Do systemu niemieckiego nawiązywała także reforma wojskowa Milutina, przeprowadzona w carskiej Rosji w 1874 r. Na nim wzorowała się Japonia, która w ostatniej ćwierci XIX w. dokonała modernizacji swoich sił zbrojnych. Naśladowały Niemców również niektóre państwa południowoamerykańskie.
W samej Rzeszy okresu panowania cesarza Wilhelma II uważano istniejący system za tak doskonały, że nie przejawiano chęci do przeprowadzania większych innowacji, niezbędnych
WYDATKI BUDŻETOWE NETTO RZESZY W LATACH 1872—191329
Rok (okres) Wydatki ogółem w min mk Zbrojenia w min mk Koszty administracyjne min mk O O Dotacje na ubezpieczenia społeczne rhln mk O
1872—1875 836,1 822,1 98,3 14,0 1,7 _
1876—1880 617,2 583,0 94,4 34,2 5,6 — _
1881 — 1885 484,8 460,8 95...
nigromacio