PSYCHOLOGIA ZABURZEŃ → Rozdział 4 – STRES I ZABURZENIA PRZYSTOSOWANIA
Podstawowe pojęcia
ü stresory – czynniki wyzwalające stres
ü stres – skutki, jakie stresory wywołują w organizmie
ü strategie radzenia sobie – starania zmierzające do zapobieganie stresowi
Neufeld – powyższy podział jest nieco arbitralny, ponieważ stres jest produktem ubocznym złego i nieodpowiedniego radzenia sobie z trudnościami, a więc oba pojęcia są ze sobą związane i wzajemnie zależne
Selye – podział na stres dobry i zły:
a) stres pozytywny (eustress)
b) stres negatywny (distress) – na ogół wyrządza więcej szkód
Rodzaje stresorów
1. Frustracje – pojawiają się, gdy dążenie do celu utrudniają lub uniemożliwiają jakieś przeszkody lub gdy brak odpowiedniego celu. Prowadzą często do poczucia mniejszej wartości własnej oraz braku kompetencji (przykłady przeszkód, które mogą prowadzić do frustracji: dyskryminacja, brak zadowolenia z pracy, śmierć bliskiej osoby, upośledzenie fizyczne, samotność, poczucie winy).
2. Konflikty – polegają na jednoczesnym pojawieniu się dwóch lub więcej trudnych do pogodzenia potrzeb lub motywów, kiedy zaspokojenie jednego z nich wyklucza spełnienie innych (np. awans w pracy vs. dbałość o rodzinę).
Typy konfliktów:
· dążenie – unikanie
· dążenie – dążenie
· unikanie – unikanie
3. Przymus – odnosi się do konieczności osiągnięcia danego celu lub określonego zachowania, kiedy przymus poważnie nadwyręża nasze możliwości radzenia sobie i jeśli nacisków jest zbyt wiele, to prowadzi do zachowań nieprzystosowanych. Przymus może pochodzić ze źródła zewnętrznego (np. wymagania rodziców) lub wewnętrznego (np. ambicje jednostki).
Badania kandydatów na studia medyczne (Bolger, 1990) - osoby ze skłonnością do przeciwdziałania stresowi przed nadużywanie mechanizmów obronnych, takich jak myślenie życzeniowe czy samoobwinianie, wykazywały w sytuacji silnego stresu nasilenie zachowań nieprzystosowanych i wzrost lęku. Wynik egzaminu nie zależał jednak od strategii radzenia sobie ze stresem.
Czynniki predysponujące do stresu
Nasilenie stresu mierzymy stopniem, w jaki zakłóca on normalne funkcjonowanie. Faktyczny poziom występujących lub mogących wystąpić zaburzeń zależy częściowo od charakteru stresora, częściowo od indywidualnych zasobów (zarówno osobistych, jak i sytuacyjnych).
Natura stresora
Działanie stresora zależy od wielu czynników:
- wagi stresora
- długości trwania stresu
- skumulowanego efektu działania stresorów podczas całego życia
- tego, czy stresor występuje sam czy w połączeniu z innymi
- tego, czy stresor jest naturalny czy sztuczny
- tego, jaki wpływ stresor ma na nasze życie
- tego, czy ofiara stresora jest przekonana, że potrafi przejąć na nim kontrolę
* jednoczesne wystąpienie kilku stresorów dodatkowo pogarsza sytuację
* Pynoos i in. (1987) – badania zachowania i objawów stresu u dzieci uczęszczających do szkoły, w której na boisku miała miejsce strzelanina: objawy stresu nasilają się u bezpośrednich uczestników dramatycznych wydarzeń
Doświadczenie kryzysu
- KRYZYS → termin odnosi się do tych sytuacji stresujących, które zbliżają się do granicy wytrzymałości jednostki lub grupy, bądź ją przekraczają. Działające wówczas stresory są tak silne, że nie skutkują stosowane zazwyczaj techniki radzenia sobie z nimi.
- STRES A URAZ → sytuacja traumatyczna (uraz) przekracza jednostkową zdolność radzenia sobie, stres natomiast nie zawsze.
- Kryzys może wystąpić pod wpływem: urazu (np. rozwodu), kataklizmu (np. powodzi) albo w następstwie wypadku bądź choroby, które wymagają zmian w dotychczasowym życiu i obrazie samego siebie.
- Według jednych szacunków w życiu przeciętnego człowieka kryzysy występują co 10 lat, według innych szacunków co 2 lata.
- Badania ankietowe Elliota (1997) na dużej próbie dorosłych Amerykanów → w życiu 72 % populacji występowały sytuacje traumatyczne.
- INTRWENCJA KRYZYSOWA → polega na udzielaniu pomocy psychologicznej w sytuacjach szczególnie ciężkiego stresu, stała się ważnym elementem praktyki terapeutycznej i prewencyjnej.
Zmiany w życiu
- Zmiany stawiają nam nowe wymagania, mogą być więc źródłem stresu. Im szybciej zachodzą zmiany, tym większy towarzyszy im stres.
- Pierwsze badania nad zmianami w życiu koncentrowały się na opracowywaniu skal, za pomocą których można by mierzyć zależność między stresem a oczekiwanymi zaburzeniami fizycznymi i psychicznymi.
· Holmes i in. (1967) – skala oceny powtórnego przystosowania społecznego (Social Readjustment Rating Scale) → obiektywna metoda pomiaru kumulowanego stresu, na który dana osoba była narażona przez pewien okres, za pomocą skali mierzy się stres życiowy w jednostkach zmian życiowych (life change units – LCU), najbardziej stresującym wydarzeniom jest przypisywana największa wartość w LCU
- przykłady: śmierć małżonka – 100 LCU, rozwód – 73 LCU, wakacje – 13 LCU, drobny konflikt z prawem – 11 LCU)
- u osób, które w ostatnim miesiącu zgromadziły 300 lub więcej LCU, występuje znaczne prawdopodobieństwo poważnej choroby w ciągu najbliższych dwóch
· Horowitz i in. (1979) – skala wpływu wydarzeń (Impact of Events Scale) → mierzy reakcje na stresujące wydarzenie poprzez rozpoznanie stresora i ustalenie za pomocą pytań, jak dana osoba sobie z nim radzi
- Krytyka skal do pomiaru stresu życiowego:
o problemy metodologiczne związane związane z doborem wydarzeń do poszczególnych skal, subiektywnym określeniem ich wartości, nieuwzględnianiem znaczenia poszczególnych wydarzeń dla badanych populacji i zdawaniem się na wspomnienia badanych o zdarzeniach
o skale służą jedynie do jako ogólny wskaźnik cierpienia (stresu negatywnego), a nie podają informacji o poszczególnych typach zaburzeń
o pomiar odnosi się raczej do problemów przewlekłych, nie zaś do reakcji na specyficzne wydarzenia w otoczeniu
- Inne podejście do oceny ważnych wydarzeń życiowych: kwestionariusz wydarzeń i trudności życiowych (Life Event and Difficulty Schedule) zaproponowany przez Browna i Harrisa (1989) oraz Browna i Morana (1997) → zastosowano metodę częściowo ustrukturalizowanego wywiadu, który pozwalał umieścić wartości zmiennych dotyczących wydarzeń życiowych w jasno określonym kontekście, co zwiększało wiarygodność oceniającego, pozwala to na bardziej bezpośrednią ocenę znaczenia jakie dane wydarzenie miało na badanego (metoda bardziej czasochłonna i kosztowna, ale wyniki są najbardziej miarodajne).
Indywidualna percepcja stresora
- Ludzie różnie reagują na te same wydarzenia, różnie je odbierają i interpretują.
- Badania Clarka i in. (1997) wykazały, że osoby skłonne do napadów paniki interpretują odczucia fizyczne jako bardziej katastroficznie niż osoby, które napadów paniki nie doświadczają. Ktoś, kto czuje się bezsilny i obawia się, że nie poradzi sobie ze stresorem, mocniej odczuje negatywne skutki danej sytuacji niż ten, kto czuje się na siłach jej sprostać.
- Często powodem ciężkiego stresu bywają nieoczekiwane i nowe wymogi dostosowawcze (nie ma gotowych strategii radzenia sobie z nimi). Jednak zrozumienie natury stresującej sytuacji, przygotowanie się do niej oraz wiedza, jak długo może ona trwać, znacznie zmniejszają intensywność późniejszego stresu.
- Badania ofiar awarii nuklearnych w Czarnobylu (Kascheyev, 1990) i Three Mile Island w Pensylwanii (Baum, Gatchel i Schaeffer, 1983) → u ofiar typowe było odczuwanie wysokiego poziomu stresu, obniżenie sprawności funkcjonowania psychicznego, odczuwanie skutków fizycznych jak wysokie ciśnienie krwi.
- Niekiedy pod wpływem stresora dochodzi do zacieśniania więzy rodzinnych, co pomaga nieco ograniczyć skutki urazu. Badania McMillana i in. (1997) wykazały, że zdolność jednostki do wyciągnięcia pewnych korzyści z adaptacji do skutków katastrofy częściowo zależy od rodzaju tej katastrofy (najbardziej „korzystną” okazało się niszczycielskie tornado).
Indywidualna tolerancja stresu
- Termin tolerancja na stres odnosi się do indywidualnej zdolności przeciwstawienia się stresowi bez poważnych konsekwencji.
- Ludzie różnią się indywidualną podatnością na stres. Przebyta wcześniej wielka depresja jest czynnikiem zwiększającym ryzyko wystąpienia poważnych objawów psychicznych na skutek stresu związanego z wypadkiem drogowym (Blanchard, Hickling, Taylor i Loos, 1995). Ważną rolę dla indywidualnej zdolności do radzenia sobie ze stresem odgrywa także przebieg uczenia się jednostki. Wczesne doświadczenie urazu może sprawić, że dana osoba będzie podatna – lub szczególnie odporna – na poszczególne stresory.
Brak możliwości zewnętrznych i wsparcia społecznego
- Stresor staje się o wiele silniejszy przy braku wsparcia zewnętrznego, moralnego lub materialnego, maleją natomiast indywidualne możliwości radzenia sobie z nim. Istnieją poważne przesłanki, by stwierdzić, że pozytywne więzi rodzinne i społeczne łagodzą wpływ stresu, a nawet zmniejszają liczbę zachorowań i przedwczesnych zgonów (Monroe, Steiner, 1986).
- Badania przeprowadzone w Chinach pokazały, że problemy międzyludzkie są najczęściej wymienianymi stresorami życia codziennego, a osoby samotne odczuwają silniejszy stres w sytuacjach rozwodu czy śmierci partnera niż osoby otoczone troską ze strony bliskich (Zheng, Lin, 1994).
- Uważa się, że zmniejszenie oddziaływania ciężkiego stresora zmniejsza zarazem fizyczne i psychiczne czynniki pogarszające nastrój (wdowcy uczęszczający do kościoła cierpią na depresję rzadziej niż ci, którzy tam nie chodzą, chociaż depresja częściej dotyka wdowców niż wdowy – Siegel i Kuykendall, 1990).
- Osoba, na którą ujemnie oddziałują członkowie rodziny przeżywający trudne chwile (np. cierpiący na przewlekłą chorobę) jest narażona na silniejszy stres niż ktoś, kto ma zdrowego psychicznie partnera (Yager, Grant, Bolus, 1984).
- W wielu kulturach spotykamy specyficzne rytuały lub sposoby postępowania pomagające w uporaniu się z określonymi rodzajami stresu (np. obrzędy wspierające osoby pogrążone w żałobie, spowiedź i rozgrzeszenie pomagające osobom cierpiącym z powodu poczucia winy i wyrzutów sumienia).
- Poziom stresu wynika z interakcji między rodzajem stresora a indywidualnymi zasobami, pozwalającymi radzić sobie z sytuacją.
RADZENIE SOBIE ZE STRESEM
- Osoba, która w przeszłości skutecznie poradziła sobie z przeciwnościami losu, będzie lepiej przystosowana do stawienia im czoła w przyszłości (Major i in., 1997).
- Każda reakcja na stres jest wypadkową wewnętrznych strategii i zewnętrznych uwarunkowań.
- Istnieją trzy współoddziaływające na siebie poziomy związane z radzeniem sobie ze stresem:
1. Na poziomie biologicznym dysponujemy systemem odpornościowym i mechanizmami odnowy.
2. Na poziomie psychicznym i międzyludzkim – nabytymi wzorami radzenia sobie, mechanizmami obronnymi oraz wsparciem ze strony rodziny i przyjaciół.
3. Na poziomie społeczno – kulturowym wspierają nas zasoby grup, takich jak związki zawodowe, organizacje religijne.
- Niepowodzenie wysiłków w radzeniu sobie na jednym z tych poziomów poważnie zwiększa podatność na niepowodzenia na pozostałych.
- Radząc sobie ze stresem, musimy stawić czoło dwóm wyzwaniom:
a) sprostać wymaganiom stresora
b) ustrzec się przed zaburzeniami i dezorganizacją psychiczną
Radzenie sobie zorientowane na zadanie – ma miejsce w sytuacji, gdy czujemy się na siłach, aby dać sobie radę w stresujących sytuacjach. Nasze zachowanie jej wówczas skoncentrowane przede wszystkim na sprostaniu wymogom stresora. Reakcja ukierunkowana na zadanie może prowadzić do dokonania zmian w samym sobie, we własnym otoczeniu lub w obu jednocześnie.
Radzenie sobie zorientowane na obronę – ma miejsce, gdy stresor wywołuje poważne poczucie zagrożenia. Nasze postępowanie będzie miało na celu obronę własnej osoby przed zranieniem i dezorganizacją. Osoba reagująca w ten sposób zapomina na ogół o bardziej skutecznych działaniach zorientowanych na zadanie i koncentruje się na krokach zmierzających do zachowania integralności Ja. Działanie te często bywają nieodpowiednie i prowadzą do porażki.
- Dwa podstawowe rodzaje reakcji obronnych:
o płacz, bezustanne mówienie i żałoba – mechanizmy naprawiające szkody psychiczne
o zaprzeczanie, tłumienie, zmniejszanie niepokoju i napięcia – mechanizmy obrony ego (działają poprzez zaprzeczenie, zniekształcenie lub wyparcie własnych doświadczeń, ograniczenie zaangażowania osobistego lub emocjonalnego, przeciwdziałanie szkodzie lub zagrożeniu)
- Nadużywanie mechanizmów obronnych ego, gdy stają się one dominującym sposobem radzenia sobie ze stresorami, powoduje zaburzenia adaptacji (Erikson, Feldman, Shirley, Steiner, 1996).
ODDZIAŁYWANIE CIĘŻKIEGO STRESU
- Dekompensacja osobowości/dekompensacja psychiczna → zmniejszenie możliwości adaptacji; zdarza się, że dana osoba nie jest w stanie zaadoptować się do sytuacji, co może obniżyć jej zdolność do radzenia sobie z przyszłymi wydarzeniami i ostatecznie doprowadzić do załamania.
- Ostry stres może prowadzić do:
§ obniżenia wydajności
§ uszczuplenia zasobów adaptacyjnych
§ osłabienia zdrowia
§ poważnej deterioracji (degradacji) osobowości i psychiki, w skrajnych przypadkach nawet do śmierci
§ na poziomie fizjologicznym do zmian, które zmniejszają zdolność organizmu do zwalczania atakujących bakterii i wirusów
§ na poziomie psychicznym może wywołać postępujące ograniczenie pola percepcyjnego i usztywnienie procesów poznawczych
- Organizm koncentrujące się na przeciwstawianiu się jednemu poważnemu stresorowi ma tym samym mniejszą tolerancję na inne.
- Selye wykazał, że postępujące po sobie bodźce mogą doprowadzić do śmierci zwierzęcia, Okazuje się, że organizm ma ograniczone środki radzenia sobie.
- Homeostaza (termin opisany przez fizjologa W.B. Cannona) – stan równowagi, w którym znajduje się organizm w sytuacji zaspokojenia wszystkich podstawowych potrzeb biologicznych. Stres wytrąca organizm z homeostatycznej równowagi.
- Allostaza - proces przystosowania i osiągania równowagi przez organizm. Dla sprostania wymogom stresora organizm używa adrenaliny, mobilizując zasoby fizyczne. Przedłużający się stres utrzymuje organizm w stanie ciągłej mobilizacji, która trwa, nawet gdy nie ma już takiej potrzeby. Taka mobilizacja, która może doprowadzić do wyniszczenia organizmu to obciążenie allostatyczne.
- Przedłużający się stres prowadzi do patologicznej nadwrażliwości na stresory (reakcja typu „przebrana miarka”) albo do patologicznej niewrażliwości na stresory (co objawia się utratą nadziei i skrajną apatią).
Biologiczne następstwa stresu
- Selye → zespół uogólnionej adaptacji (model pomaga zrozumieć przebieg biologicznej dekompensacji w warunkach nadmiernego stresu); reakcja organizmu na nadmierny stres przebiega w trzech głównych fazach:
1) reakcja alarmowa – polegająca na postawieniu w stan gotowości sił obronnych organizmu poprzez aktywację układu wegetatywnego
2) reakcja adaptacyjna – w tej fazie adaptacja biologiczna pochłania najwięcej zasobów organizmu
3) reakcja wyczerpania – rezerwy są w niej nadwyrężone i organizm traci zdolność do obrony, dalsze narażenie na stres prowadzi do choroby, a nawet śmierci
Stres i współczulny układ nerwowy
- Badania Cannona (1915) - ważną rolę w reakcji na stres lub zagrożenie odgrywa układ współczulny.
- W momentach zagrożenia układ współczulny pobudza do wydzielania adrenaliny i przygotowuje organizm do reakcji ucieczki lub walki:
o następuje przyśpieszenie czynności serca, zwiększenie przepływu krwi przez duże mięśnie (wzrost ciśnienia), aby dać organizmowi możliwość reakcji na zagrożenie zewnętrzne
o źrenice rozszerzają się, aby przepuścić więcej światła
o skóra kurczy się, aby w razie zranienia zmniejszyć utratę krwi
o podnosi się poziom cukru we krwi, aby zwiększyć wytwarzanie energii
- Każde zetknięcie ze stresorem pozostawia nieusuwalne blizny, ponieważ zużywa się zasoby adaptacyjne, których nie można uzupełnić. Nawet minimalny ubytek energii sumuje się i w wyniku tego dodawania otrzymujemy to, co nazywamy starzeniem się (Selye, 1976)
- Badania skutków długo utrzymującego się stresu:
·...
justina_przedszkolanka