Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku pod red. Stefana Amsterdamskiego i in. T. I, Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze pod red. Antoniny Kłoskowskiej, Wrocław 1991.
(opracowanie)
Antonina Kłoskowska, Kultura[1]
Powstanie i rozwój pojęcia[2]
Człowiek jest twórcą i uczestnikiem kultury.
W najczęściej wyodrębnionych naukach o kulturze jako całości, etnologii i etnografii, za przedmiot badań obrano ludy pierwotne, przedpiśmienne, opisując i analizując ich obyczaje.
Obecnie na określenie nauki mającej za cel poznanie kultury i analizę kultury powiązanej z człowiekiem jako jego dzieło i przedmiot jego doświadczenia używa się zazwyczaj pojęcia antropologia kultury.
Antropologowie początkowo zajmowali się fizyczną stroną człowieka, jego naturalnymi odruchami i funkcjami.
Pierwotnie termin kultura oznaczał uprawę roślin (cultura od colere ‘uprawiać’). W tym znaczeniu mówimy np. o kulturze ryżu, kulturze bakterii, co w rolnictwie oznacza przekształcenie przez ludzką umiejętną pracę naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan inny, bardziej użyteczny, pożądany przez człowieka.
Cicero uważał, że filozofia to kultura ducha (cultura animi).
Joachim Lelewel: kultura obejmuje: religię, moralność, obyczaje, organizacje społeczne, pracę fizyczną i umysłową, nauki i sztuki.
U Adama Mickiewicza – kultura obejmuje „postęp i doskonalenie społeczne”.
Samuel Pufendorf – kultura to ‘ogół wynalazków, sztuk, urządzeń wprowadzanych przez człowieka (zwłaszcza instytucje polityczne i zasady regulujące ludzkie działania w myśl wskazań rozumu)’.
Johann Gottfried Herder: każdy lud żyjący na Ziemi posiada jakąś kulturę stanowiącą ogniwo łańcucha obejmującego cały świat ludzki.
· podobnie uważał Bronisław Malinowski
· kultura jest społeczna, międzyindywidualna, zbiorowo wytwarzana i wspólna ludziom w obrębie wyższych lub szerszych grup, kręgów, warstw, klas i społeczności
· źródła kultury wynikają z natury gatunku ludzkiego, ale jej rozwój historyczny oddala poszczególne pokolenia coraz bardziej od tych źródeł, tworząc dystans, którego nie da się pokonać mocą izolowanego indywidualnego wysiłku
Edward Tylor, 1871: kultura (cywilizacja) – złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenie, sztukę, prawo, moralność, obyczaje oraz wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa.
Stefan Czarnowski: kultura – zobiektywizowany dorobek wspólny szeregowi grup społecznych, zdolny rozszerzać swój zasięg w czasie i przestrzeni.
Ralf Linton: kultura – konfiguracja wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy są podzielane (wspólne) i przekazywane przez członków danego społeczeństwa.
Alfred Kroeber, Clyde Klucklohn, 1952 – 150 definicji kultury
· definicje genetyczne, historyczne, psychologiczne
W ujęciu dystrybutywnym – badanie kultur jako odrębnych całości charakterystyzujących się swoistą strukturą i tworzących systemy wyodrębnione.
Koncepcja normatywna – nacisk na modele, wzory, zasady wartościowania jako na elementy kultury.
· modele normatywne – określające zasady ludzkiego działania
Istota kultury[3]
Kultura polega na swoistym porządku ludzkiego życia, na jego sposób ukształtowania w drodze historycznych doświadczeń ludzkich grup.
Florian Zaniecki: porządek kultury – ład stosunków między wszystkimi rodzajami czynności ludzkich.
· religia, język, literatura, sztuka, obyczaje, zwyczaje, prawa, organizacje społeczne, techniczna produkcja, wymiana ekonomiczna, filozofia, nauka
Działania i pochodne od nich przedmioty są elementami kultury stanowią zewnętrzną, zobiektywizowaną postać kultury. Są intesubiektywnie dostępne, tzn. mogą być postrzegane i doświadczane przez wielu ludzi.
Niezbędny jest aspekt wewnętrzny – zinternalizowana postać kultury tkwiąca w świadomości ludzi.
Kultura – zespół wartości, którym odpowiadają postawy. Wzory, normy, oceny i przekonania im towarzyszące są tkwiącym w świadomości ludzi i sterującym ich działaniem wyznacznikiem postaw składających się na zinternalizowaną warstwę kultury.
Antropologowie kultury wyróżniają wzory jawne i tajne.
· wzory ukryte – wzory kultury, świadomie doświadczane psychicznie stany, odnoszące się do działania jako jego normy i wzory, ale nie przejawiające się w działaniach i ich wytworach
o pewne prawidłowości ludzkiego zachowania o charakterze kulturowym nie mają odpowiedników we wzorach uświadamianych sobie przez działających
Ward H. Goodenough: kultura – to, co mieści się w umysłach i sercach ludzi, to, co należy widzieć i w co wierzyć, aby móc być członkiem określonego społeczeństwa.
Clifford Geertz określał stanowisko etnografii poznania jako skrajny subiektywizm i formalizm.
Wszystkie zjawiska realizacji formalistycznie pojętej kultury należałoby uwzględnić przynajmniej jako wskaźniki. Byłoby to rozwiązanie sztuczne.
Świadomościowy, zinternalizowany aspekt kultury jest bardzo ważny.
Kultura stanowi wieloaspektową całość, w której drogą analizy wyróżnić można zinternalizowaną, tkwiącą w świadomości ludzi warstwę norm, wzorów i wartości. Warstwę działań będących zobiektywizowanym wyrazem tamtej sfery. Warstwę wytworów takich, czynności stających się przedmiotem kulturowych działań.
Dziedziny i kategorie kultury[4]
Do kultury zalicza się wszystkie rozpowszechnione w jakiejś ludzkiej społeczności obyczaje.
Kultura duchowa – filozofia, religia, nauka, sztuka.
Cały świat kultury tworzony jest przez człowieka na zasadzie współzależności postaw i wartości.
Kategorie przedmiotów ludzkich zainteresowań i interesów:
· konkretne przedmioty pozaludzkiego świata stworzonego przez ludzi i zjawiska naturalne stanowiące obiekt ludzkich działań
· inni ludzie, partnerzy wzajemnych oddziaływań
· wartości symboliczne powstające w świadomości ludzi, ale mające zewnętrzny wyraz w postaci zjawisk i przedmiotów stanowiących ich zobiektywizowaną postać, będących nośnikami symbolicznych znaczeń
o ta kategoria bywa najczęściej rozumiana po prostu jako kultura
o znak – zjawisko odnoszące się w świadomości i działaniu danej społeczności ludzi do czegoś innego niż on sam
§ znak przywodzi na myśl coś, czym sam nie jest, lub wywołuje reakcję w części przynajmniej taką, jaką musi wywołać przedmiot oznaczany
§ znak polega na stosunku między czymś, co oznacza (signans) a tym, co jest oznaczane (signatum)
o każde postrzeganie zjawisk może być nośnikiem znaczenia
§ język – najważniejszy system znaków, jakie tworzą kulturę
· obok języka – system znaków dźwiękowych, plastycznych, ruchowych (kinezyjnych) i przedmiotowych
· semioza – proces posługiwania się znakami
o procesy semiozy wpływają w istotny sposób na kształtowanie się ludzkiej osobowości
Wg niektórych teorii cała kultura ma charakter semiotyczny, znakowy.
Pansemiotyzm – przekonanie o powszechności znaczeń, cechujący społeczeństwa pierwotne i tradycyjne. Nie opiera się na trafnej obserwacji faktycznych związków zjawisk.
Tylor: cywilizacja = kultura.
Lewis Henry Morgan: cywilizacja to najwyższe stadium rozwoju ogólnie pojmowanej kultury.
Cywilizacja – całe kompleksy kultur odznaczających się pewnymi wspólnymi rysami i podobieństwem warunków bytu.
Adolf Weber wyróżnił dwa rodzaje cywilizacji:
· cywilizacja zewnętrzna – kultura bytu
· cywilizacja wewnętrzna – ład stosunków społecznych i ich instytucjonalna regulacja
Ład społeczny jest jedną z kategorii ogólnie rozumianej kultury. Inną kategorią jest społeczeństwo – sieć wzajemnych oddziaływań ludzi (sieć interakcji); inspiruje ono całość kultury i dokonuje transmisji wzorów realizowanych we wszystkich dziedzinach kultury, czyni je sferą wspólnych wartości ludzi w sferze bytu i sferze symbolicznej. à Kultura socjetalna – proces realizowany przez ludzi połączonych wspólnością wzorów i wartości, a nie po prostu zbiorem ludzkich osobników.
Kultura symboliczna[5]
Symbol – postać znaku, który nie ma desygnatu o realnej, konkretnej postaci.
Sam nośnik znaczenia, przedmiot oznaczający, staje się wyczuwalny i ważny.
Symbol w swym postrzegalnym aspekcie sam staje się wartością.
Symbole stanowią cel samoistny, przedmiot bezinteresownego pragnienia i afirmacji.
Tworzona przez symbole część ludzkiego świata odznacza się swoistym rodzajem sztuczności.
Kultura symboliczna odpowiada istotnym ludzkim potrzebom. Występuje we wszystkich typach społeczności ludzkich, tj. towarzyszy na wszystkich poziomach historycznego rozwoju wszystkim postaciom socjetalnej kultury i kultury bytu.
Religia[6]
Religia stanowi dziedzinę kultury symbolicznej.
Dwie postaci instrumentalizmu religijnego:
· eschatologiczny, tzn. odnoszący się do ostatecznych spraw i losów człowieka, do zbawienia (lęk przed potępieniem)
· doczesny
Nauka[7]
Nauka – system kultury symbolicznej.
Można ją uznać za wynik potrzeby poznania.
Instrumentalność prakt. nauki jest sprawdzona empirycznymi faktami (odnosi się to głównie do nauk przyrodniczych i tzw. nauk ścisłych i technicznych).
Nauka ma cechy autoteliczne, cechy bezinteresowności. Funkcje jej nie są jednak wyłącznie autoteliczne.
Sztuka[8]
Znaki stosowane w sztuce najlepiej odpowiadają definicji symbolu. Są abstrakcyjne, wieloznaczne, samozrotne, tj. zatrzymujące na sobie uwagę twórcy i odbiorcy.
Jedność pluralizm i hierarchia wartości kultury symbolicznej[9]
Rdzeń kultury symbolicznej – kanon wartości, tj. zespół konkretnych elementów kultury symbolicznej, przekazów w postaci sformułowanych legend, ideologii, opisów postaci historycznych, dzieł artystycznych i literackich.
Kultura symboliczna złożonego społeczeństwa nie jest nigdy całkowicie jednolita. Odzwierciedla warunki bytu, klasowe podziały społeczeństwa, tradycje regionalne, zróżnicowanie narodowościowe, wpływy zewnętrzne docierające w procesie dyfuzji. W takich społeczeństwach współistnieją zwłaszcza trzy charakterystyczne typy kultury: ludowa, popularna i elitarna.
Trzy układy kultury:
· polegający na bezpośredniej i nieformalnej interakcji (wzajemnym oddziaływaniu) – charakterystyczny dla kultury ludowej, cechuje on także kulturalne treści tworzone i przekazywane w obrębie rodzin, grup rówieśniczych młodzieży, grup koleżeńskich i towarzyskich kręgów
· obejmuje treści tworzone i przekazywane w bezpośrednich kontaktach twórców i odbiorców, ale w ramach określonych ścisłymi regułami, formalnie zorganizowanych instytucji (szkoła, kościół, teatr, filharmonia, domy kultury)
· wykorzystuje trwałe środki przekazu (pismo, druk, reprodukowany obraz, taśma filmowa lub elektroniczne środki przekazu), kontakt twórcy i odbiorcy jest tylko pośredni
o największa swoboda wyboru
Kultura ludowa, kultura popularna i kultura elitarna[10]
...
omen483