pieciaksiag.doc

Tora (hebr. – wskazówka, pouczenie, wtórnie prawo) – pięć pierwszych ksiąg Biblii (stąd także Pięcioksiąg, Pentateuch), najważniejszy tekst objawiony judaizmu. Głównym tematem Tory jest Przymierze pomiędzy Bogiem, a narodem Izraela za pośrednictwem Mojżesza zawarte podczas wędrówki z niewoli egipskiej do Ziemi Obiecanej. Opis kształtowania się narodu i kultu za czasów Mojżesza poprzedzony jest znajdującymi się w Księdze Rodzaju opowieściami o prapoczątkach ludzkości (od Stworzenia do Potopu i Wieży Babel) oraz pradziejach Izraela(dzieje Patriarchów: Abrahama, Izaaka oraz Jakuba i jego synów).

W szerszym znaczeniu – cała Biblia hebrajska (Tora pisana, Tanach) oraz tradycja teologiczno-prawna judaizmu (Tora ustna).

Podział:

Obecny podział Tory wynika prawdopodobnie ze względów praktycznych – ponieważ zwój pozostawał poręczny jedynie do pewnej objętości, konieczny był podział większego dzieła na mniejsze jednostki. Podział na pięć ksiąg musiał nastąpić stosunkowo wcześnie, gdyż występuje już w przekładzie z III wieku, Septuagincie . W skład Tory wchodzą (kursywą transkrypcja nazwy hebrajskiej, w nawiasach chrześcijańskie nazwy polska i łacińska):

1– Bereszit (tłum. "Na początku"; pl. Księga Rodzaju łac. Genesis)

2– Szemot (tłum. „Imiona"; pl. Księga Wyjścia; łac. Exodus)

3– Wajikra (tłum. "I zawołał"; pl. Księga Kapłańska; łac. Leviticus)

4– Bemidbar (tłum. "Na pustyni"; pl. Księga Liczb; łac. Numeri)

5– Dwarim (tłum. "Słowa"; pl. Księga Powtórzonego Prawa; łac. Deuteronomium)

Nazwy hebrajskie stanowią pierwsze słowa danej księgi, nazwy grecko-łacińskie nawiązują do ich kluczowych wydarzeń lub ogólnej treści

Geneza:

Wersja tradycyjna – autorstwo Mojżeszowe

Tradycja żydowska i chrześcijańska widziała w Mojżeszu autora Pięcioksięgu. Stary Testament przypisuje Mojżeszowi autorstwo określonych ustaw (Wj 24,4; 34,27n) czy też Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 31.9.22nn). W sposób wyraźny autorstwo całej Tory przypisywane jest Mojżeszowi w I wieku n.e. przez Filona i Józefa Flawiusza. Nowy Testament nazywa Torę imieniem „Mojżesz”, cytuje z „księgi Mojżesza” (Mk 12,26 i in.) i stwierdza, że Prawo zostało nadane przez Mojżesza (J 1,17)

Za pierwszego egzegetę, który zakwestionował autorstwo Mojżeszowe, uznaje się żydowskiego uczonego Abena Ezrę. W XVI i XVII wieku zastrzeżenia co do Mojżeszowego autorstwa wysuwali A. Karlstadt, a zwłaszcza T. Hobbes, I. de la Peyrère, B. Spinoza i R. Simon. Spory co do Mojżeszowego autorstwa ciągnęły się generalnie do XVIII wieku[11], jednak także dzisiaj jest ono uznawane przez wielu

Starsze koncepcje

W XVIII i XIX w. egzegeza biblijna wypracowała trzy klasyczne modele powstania Pięcioksięgu[13].

Starsza hipoteza źródeł

W 1711 roku H. B. Witter zauważył odmienność imion Boga („JHWH” i „Elohim”) w Rdz 1–2, wyciągając z tego wniosek, że Rdz 1 stanowi oddzielne źródło. Jego tezy pozostały niezauważone. W 1753 roku Jean Astruc twierdził, uwzględniając imiona Boże, dublety treściowe, różnice językowe i różne wyobrażenia, że autor korzystał w Księdze Rodzaju z dwóch źródeł głównych i dziesięciu pobocznych[11][14].

Zarówno Witter, jak i Astruc, mieli na myśli źródła dostępne Mojżeszowi. Mojżeszowe autorstwo odrzucił J. G. Eichhorn, który wyróżnił w Pięcioksięgu dwa źródła główne (jahwistyczne i elohistyczne) oraz wiele pobocznych. C. D. Ilgen wyróżnił 17 źródeł przyporządkowanych trzem pisarzom, z których dwóch używało imienia Elohim, natomiast trzeci JHWH. Zasugerował też niezależność Księgi Powtórzonego Prawa od reszty Pięcioksięgu

Hipoteza fragmentów

Inną koncepcję zaproponował A. Geddes, a przychylili się do niej J. S. Vater. Według tej koncepcji Pięcioksiąg powstał z połączenia wielu małych jednostek narracyjnych. Sugerowano też, że w etapie pośrednim te fragmenty, dotyczące pojedynczych tematów lub postaci, połączono w większe bloki lub cykle narracyjne (stąd też inne nazwy: hipoteza cykli narracyjnych, model bloków). Koncepcja ta nie wyjaśnia podziału podłużnego Pięcioksięgu

Hipoteza uzupełnień

Według koncepcji uzupełnień podstawowy tekst elohistyczny, rozciągający się przez cały Pięcioksiąg, rozszerzano o liczne dodatki używające imienia Jahwe, rzadziej Elohim. Zwolennikami takiej koncepcji byli m.in. W.M.L. de Wette, H.G.A. Ewald, F. Bleek, F. Delitzsch

Nowa hipoteza źródeł

Dla sformułowania nowej koncepcji powstania Pięcioksięgu decydujące okazały się dwa spostrzeżenia. W 1805 roku W.M.L. de Wette uznał rdzeń Księgi Powtórzonego Prawa za niezależne źródło i powiązał je z reformą króla Jozjasza z 622 r. p.n.e. W 1866 roku Julius Wellhausen, uwzględniając wyniki badań E. Reußa, K.H. Grafa i A. Kuenena, uznał dokument używający imienia Elohim, dotąd uważany za podstawowy, za najmłodszy, powstały w okresie niewoli babilońskiej dokument kapłański (P). Uwzględniając inne księgi Starego Testamentu uznano, że główną część przepisów kultowych przynależnych do tego źródła należy datować już na okres po profetyzmie klasycznym. Nowa koncepcja uzyskała zdecydowaną dominację ok. 1880 roku. Aż do lat 70. XX wieku krytyka literacka sprowadzała się do korekty i rozwinięcia koncepcji Wellhausena[

Według klasycznej wersji hipotezy źródeł można wyróżnić cztery podstawowe źródła datowane następująco

Nowsze hipotezy

Z czasem do klasycznej koncepcji powstania Pięcioksięgu zaczęto wysuwać zastrzeżenia. Niektórzy bibliści odeszli od hipotezy źródeł, proponując zmodyfikowane formy hipotez fragmentów i uzupełnień. Inni proponują nowe wersje hipotezy źródeł, raz zwiększając, raz redukując liczbę źródeł. Głównymi dyskutowanymi kwestiami są datowanie Jahwisty (od czasów Salomona po okres powygnaniowy) oraz istnienie względnie samodzielność Elohisty

Dyskutowana jest też kwestia kontynuacji źródeł Pięcioksięgu w innych księgach Starego Testamentu. Gerhard von Rad zaproponował ideę Heksateuchu, obejmującego sześć ksiąg (Rdz-Joz). Z kolei Martin Noth, nazywając księgi Rdz-Lb Tetrateuchem zaliczył Pwt do tzw. deuteronomistycznego dzieła historycznego (Pwt-2 Krl). Oprócz koncepcji jednolitego dzieła deuteronomistycznego istnieją różne jej odmiany. D.N. Freedman zaproponował istnienie wielkiego dzieła historycznego, tzw. Enneateuchu, obejmującego materiał od Rdz do 2 Krl

Tora w teologii chrześcijańskiej

Pięcioksiąg dla chrześcijan stanowi słowo Boże, przedstawiające dzieje relacji człowieka z Bogiem; zwłaszcza przymierza zawieranego z patriarchami, a zapowiadających Nowe Przymierze. Chrześcijanie są zwolnieni od ścisłych przepisów prawa Tory, danych wyłącznie Żydom, poprzez wypełnienie się Starego Testamentu przyjściem Mesjasza, ale nie od nauk moralnych i religijnych (Dekalog).

W sumie Stary Testament obejmuje trzydzieści dziewięć ksiąg. Powstał w wyniku wielowiekowego rozwoju w końcu I w. n.e. w Palestynie, po zburzeniu drugiej świątyni jerozolimskiej w 70 r. n.e. Cały ten zbiór nazwano kanonem, a księgi do niego należące - kanonicznymi. Najstarszym tekstem tego zbioru jest zawarta w Księdze Sędziów "Pieśń Debory". Pochodzi ona z XII w. p.n.e. Najpóźniejszym zaś utworem jest Księga Daniela i niektóre psalmy, pochodzące z II w. p.n.e. Ustalając zbiór, czyli kanon Starego Testamentu, jego twórcy nie kierowali się względami literackimi i estetycznymi, lecz przede wszystkim religijnymi. Wiemy, że zbiór objął tylko część starożytnej literatury hebrajskiej. Wskazuje na to akt, że kanon ksiąg ustalony w Aleksandrii obejmował czterdzieści sześć

ksiąg. Właśnie ten zbiór został przyjęty później przez pierwotne chrześcijaństwo i ułożony według treści, a nie kolejności powstawania, jak w Biblii Hebrajskiej. Wyróżnia się w nim także trzy główne działy: księgi historyczne obejmujące obok Pięcioksięgu księgi - Jozuego, Sędziów, Rut, Samuela, Królewskie, Kronik, Ezdrasza, Nehemiasza, Tobiasza, Judyty, Estery i Machabejskie; księgi dydaktyczne lub poetyckie, obejmujące księgi - Hioba, Psalmów, Przysłów, Eklezjastesa, Pieśń nad Pieśniami, Mądrości i Eklezjastyka oraz księgi prorockie, do których obok Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i dwunastu proroków "mniejszych" dołączono Księgę Daniela, a do Księgi Jeremiasza dołączono Księgę Barucha i Lamentacje. Siedem ksiąg: Barucha, Tobiasza, Judyty, Mądrości, Eklezjastyka i dwie Machabejskie tylko w Kościele katolickim uważa się za kanoniczne. Inne wyznania chrześcijańskie i judaizm uważają je za apokryfy i nie włączają do swego kanonu Starego Testamentu. Określa się je też mianem ksiąg deuterokanonicznych.