Łukasz Górnicki, Dworzanin polski,
oprac. Roman Pollak, wyd. 2 zm, BN I 109, 1954.
(księgi I-II)
WSTĘP
I. Oryginał włoski „Dworzanina” na tle jego czasów.
1. Rola dworu w kulturze rycerskiej.
- dwór wywyższa władcę wobec poddanych.
- ośrodek wyższego życia.
- także ognisko ucisku, krzywdy, gniazdo egoistycznych instynktów i bezkarnych zbrodni.
- sztuka i nauka, uroczystości, zabawy, uczty, polowania + muzyka, taniec i pieśni.
- rozwój kultury rycerskiej i obyczaju dworskiego w XII i XIII wieku w południowej Francji i na Sycylii, w XIV wieku m.in. w Burgundii.
- rycerskie igrzyska, wędrowni śpiewacy.
- „miłość dworska”.
- ograniczany udział kobiet.
2. Włoskie dwory renesansowe.
- mniejsza siła feudalna, nie pochodzenie społeczne, ile wartość osobista otwierała drogę do zaszczytów, godności i sławy.
- nie gnuśne rycerstwo, lecz oświecone mieszczaństwo.
- handel, mecenat sztuk i nauk, humanizm, rywalizacja ośrodków miejskich, nowe formy towa-rzyskiego współżycia, tzw. akademie (np. florencka Akademia Platońska).
- koniec XV wieku upadek miast.
3. Życie towarzyskie i literackie.
- obrazy zebrań towarzyskich, zabaw i dyskusji: Boccaccio „Filocolo”, „Dekameron”, G.B. Basi-le „Il Pentamerone” – charakter świecki, krytyka zachowania kleru.
- ok. połowy XV wieku znajomość kultury antycznej i niektóre elementy filozofii Platona, rozkwit kultury języka włoskiego.
- renesans włoski: kobieta na równi z mężczyzną, Vittoria Colonna (1547), Izabela d’Este, Elż-bieta Gonzaga, Ippolita Sforza, Cecylia Gallerani, Imperia, Tulia d’Aragona.
4. Przerost zainteresowań intelektualnych.
- zebrania i dyskusje tracą kontakt z rzeczywistością, „Sztuka dla sztuki” à moraizujące, plato-nizujące, petrarkizujące i estetyzujące XVI-wieczne traktaty i dialogi: P. Bembo, G. Della Ca-sa, A. Firenzuola, G.B. Gelli, B. Castiglione.
- zagrożenie zewnętrzne i brak możliwości zjednoczenia się.
5. Zwierciadła literackie włoskiego renesansu.
- Włochy z ostatniego okresu w renesansie:
- Ariost „Orland szalony”: artysta ucieka od dworu w sen na jawie, sztuka uzupełnia życie.
- Machiavelli „Książę”: twarda rzeczywistość bez upiększeń, głęboka znajomość natury ludzkiej.
- Castiglione „Dworzanin”: złoty środek.
- dwór Montefeltrów w Urbino, połowa XV wieku państewko księcia Fryderyka (1444-1482) i je-go następcy, Guidobalda (1482-1508) + Elżbiety z Gonzagów.
6. Baltazar Castiglione.
- 1478-1529, hrabia, dworak, żona z posagiem, niezbyt interesował się rodziną.
- dwór Sforzy Ludwika Moro w Mediolanie, Gonzagów w Mantui, od 1504 r. w Urbino u Guido-balda, później u Franciszka Marii della Rovere.
- poseł książęcy w Rzymie, od 1525 r. poseł papieski u cesarza Karola V w Hiszpanii (znajo-mość z Dantyszkiem).
- wcześnie wiersze łacińskie, sonety włoskie dla mody.
- portret pędzla Rafaela.
7. „Il Cortegiano”.
- wyidealizowana podobizna samego siebie, odbicie zainteresowań i ideologii.
- praca w latach 1508-1516.
- obraz dworu Guidobalda + rozważania z czasów pobytu w Rzymie.
8. Rodowód „Dworzanina”.
- literatura moralizująca, speculum – zwierciadło; traktat, rzadziej dialog, często z przykładem, aforyzmem, anegdotą, życiorysem.
- źródła „Dworzanina”: Cicero (zwłaszcza „De oratore”), Plutarch, Arystoteles, Plato, z włos-kich: Boccaccio, Ficino i Bembo.
9. Układ i swoiste cechy włoskiego oryginału.
- średniowieczne zwierciadła + kultura antyczna i renesansowa.
- techniczny układ: kombinacja dialogów Platona, traktatów Cicerona, „Dekameronu” i „Asolani” Bemba.
- pierwodruk: Aldus w Menecji, 1528 r.
- misterne, artystyczne powiązanie elementów wziętych z innych autorów.
10. Portrety współczesnych.
- liczne i w składzie rozmaite.
- wstęp: literacki wizerunek księcia Guidobalda (nie bierze udziału w zebraniach).
- 25 osób zabiera głos w „grze rozmownej”, w tym 4 damy: księżna Elżbieta Gonzaga, pani Emilia Pio i 2 na dalszym planie; poza tym: szlachta, dyplomaci, przedstawiciele kleru, rycer-stwa, poeci, literaci, rzeźbiarz, muzyk i błazen.
- przekomarzanie, docinki, dowcipy, dworska galanteria, zwalczające się stronnictwa (np. anty-feminiści + obrońcy płci niewieściej; Wenecjanie + Toskańczycy…).
11. Odrębność i wartość Castiglionowego zwierciadła.
- bogactwo i rozmaitość treści + artyzm formy.
- długi szereg zagadnień aktualnych.
- mimo obszernych rozmiarów nie nuży jednostajnością.
- dialog z introdukcjami, ustępami opisowymi, ustępami refleksyjnymi.
- język wytwornie prosty.
12. Realizm „Dworzanina”.
- odtwarza dość wiernie życie towarzyskie na dworze w Urbino.
- skłonność do idealizowania, do przemilczania stron i rysów ujemnych.
- jedynie ból patriotyczny.
13. „Dworzanin” poza Italią.
- wpływ na kulturę obyczajową i umysłową w Hiszpanii, Anglii, Francji (zwłaszcza w XVII wie-ku).
- w XVI wieku we Włoszech 40 wydań.
- wpływ na Tasso w „Dialogo della Corte”.
- przekłady:
- hiszpański: 1534 r., Juan Boscan.
- francuski: 1537 r., J. Colin;p wpływ na Montaigne w koncepcji nowoczesnego człowieka.
- niemiecki: 1560 r.
- angielski: 1561 r., sir Thomas Hoby.
- polski: 1566 r.
- łaciński: 1606 r. we Frankfurcie.
II. Tchnienie renesansu w polskiej kulturze obyczajowej i towarzyskiej.
1. Cechy kultury polskiej w XIV i XV wieku.
- od czasów Kazimierza Wielkiego świecka, południowo-zachodnia rycerska kultura obyczajo-wa, biesiady i turnieje, dwory królowych; kancelaria królewska z wykształconymi literatami-stylistami (łacina + zachodni, nowomodny zwyczaj).
- nad innymi warstwami społeczeństwa góruje duchowieństwo, zwłaszcza wyższe, niektórzy biskupi i opaci żyją na kształt udzielnych książąt.
- mieszczaństwo: obyczaj niemiecki wśród patrycjatu; wpływ ujemny: zamtuzy, gospody, karcz-my, hazard, wydrwigrosze (trefnisie, inoskoczki…).
- szlachta: rośnie w siłę, butę i znaczenie.
2. Odbicie nowych prądów w literaturze tego czasu.
- średniowieczne historie i opowieści o wojnie trojańskiej i o Aleksandrze Wielkim, kult kobiety i wesołych biesiad.
3. Przełom renesansowy.
- połowa XV wieku, wzmagają się wewnętrzne fermenty i zewnętrzne naciski polityczne, nowe zagadnienia społeczne, gospodarcze i polityczne, np. Jan z Ludziska w obronie chłopów w 1447 r., husytyzm 1448 r., traktat Parkoszowica, zabójstwo Andrzeja Tęczyńskiego 1466 r., pokój toruński 1466 r., przybycie Kallimacha 1470 r.
- starcia ideologiczne stanów, klas i grup społecznych.
- wpływ Kościoła i pierwiastki świeckie, Wit Stwosz, Kallimach, Grzegorz z Sanoka.
- rośnie znaczenie wykształcenia.
- program egzekucyjny.
- przewaga publicystyki w literaturze.
4. Rola Krakowa.
- Akademia, dwór królewski, pierwsze na północnym Wschodzie drukarnie, wymiana myśli i zdobyczy kultury oraz techniki z Zachodu.
- kuźnica kultury umysłowej, obyczajowej i towarzyskiej, taką rolę pełni do pierwszej połowy rządów Zygmunta Augusta.
- nowy typ życia i nowomodnego obyczaju.
- szybkie, ale powierzchowne, przejmowanie wzorów zachodnich, mimo niedostatecznej ilości ośrodków kultury.
5. Nurt tradycyjny.
- powierzchownie nowoczesna kultura + wyobrażenia i przesądy średniowieczne.
- rysy rycersko-mieszczańskie, np. galanteria w stosunku do kobiet (erotyki Otwinowskiego).
6. Kontakty z zagranicą.
- duże zróżnicowanie w obrębie poszczególnych warstw i klas społecznych.
7. Pierwsze dwory renesansowe w Polsce.
- Grzegorz z Sanoka w Dunajowie pod Lwowem, Kallimach.
- Kraków: Kallimach, Celtis i inni polscy humaniści.
8. Humaniści-dworzanie.
- humaniści zygmuntowskich czasów: ludzie niezamożni, nieraz niskiego pochodzenia, chłop-skie lub „miejskie synki” (Paweł z Krosna, Erazm Ciołek, Janicius, Górnicki).
- obowiązkowe studia i podróż zagraniczna, pobyt na dworze, kościelne beneficja, kariera du-chowna, dyplomacja, np. Dantyszek.
9. Bona i włoski styl życia w Polsce.
- włoski styl życia miernikiem poziomu i nowoczesności kulturalno-umysłowej, artystycznej i obyczajowej.
- Bona: próba zapewnienia kobiecie więcej praw życiowych i swobody, jak we Włoszech.
- wieloletnie studia Pociechy obaliły legendę o ujemnej, a nawet zgubnej roli, którą przypisywa-no Bonie i jej dworowi.
10. Wyjazdy na studia. Padwa.
- studia zagraniczne, zwłaszcza na północy Włoch.
11. Tematy i poziom zebrań towarzyskich (według ważności).
- bieżące nowinki de publicis – politykomania.
- sprawy związane z ruchem reformacyjnym.
- życie literackie i wiedza humanistyczna.
- kwestie naukowe.
12. Koła dyskusyjne.
- koła i kółka dyskusyjne skupiające się wokół wybitniejszych osobistości: Grzegorza z Sanoka, Kallimacha, Ostroroga, Piotra z Bnina, kanclerza i prymas Jana Łaskiego, Erazma Ciołka, Decjusza, Lubrańskiego, wojewody Andrzeja Tęczyńskiego, Andrzeja Trzycieskiego, hetma-na Tarnowskiego, Kmity, Radziwiłła Czarnego, Andrzeja Górki.
- ruch egzekucjonistów – walka polityczna się zaostrza, wysoki poziom dyskusji sejmowych.
13. Udział kobiet w nowym życiu.
- na ucztach, rodzinnych uroczystościach i weselach, w „uczonych” rozmowach nie brały udzia-łu.
- zwykle elementarne wykształcenie.
14. Układ warstw kulturalnych za Zygmunta Augusta.
- ...
mairod