Homer, Iliada,
przeł. Kazimiera Jeżewska, oprac. Jerzy Łanowski,
wyd. 13 nowe zupełnie, BN II 17, 1981.
WSTĘP
1. Początek literatury europejskiej.
- najstarszą z literatur Europy, grecką, otwierają „Iliada” i „Odyseja”.
- tematy, mity i postaci z tych epopei weszły na stałe w świadomość kulturalną dużej części lu-dzkości.
- dzieła w pełni rozwinięte, niepospolity kunszt poetycki, bogaty i barwny język, wielka skala środków artystycznych – zaskoczenie i paradoks.
2. Pytania zasadnicze.
- kiedy i gdzie powstały poematy Homerowe?
- w jakiej epoce rozgrywa się akcja „Iliady”?
- realistyczna?
- kim był autor?
- forma ustna czy pisemna?
- pierwsze dzieła literatury greckiej?
- pokrewieństwa i związki z literaturą poza Grecją.
I. Egea i Grecja.
1. Świat egejski.
- ludność śródziemnomorska, pochodzenia małoazjatyckiego, docierająca na tereny później-szej Grecji, gdzieś między 4500 a 3000 p.n.e. mieszała się z ludnością miejscową.
- pierwsze stulecia trzeciego tysiąclecia p.n.e. – rozwój i wzrost kultury kreteńskiej (minojskiej):
- pismo hieroglificzne (nieodczytane) ok. 2400-2100.
- pierwsze wielkie pałace 1850-1700.
- drugie pałace – w Knossos i Phaisos 1700-1550.
- Luwiowie na stałym lądzie 1900-1800 i na Krecie 1800.
- pismo linearne A (nieodczytane) 1700-1600.
- koniec największej świetności kultury minojskiej 1400.
- zniszczenie pałacu w Knossos i koniec pisma linearnego A 1450-1400.
- najazd Achajów na Kretę 1400-1300.
- świetność Knossos i pismo linearne B (odczytane w 1953 r.).
- najazd Dorów i upadek Knossos 1200-1100.
- „greckie średniowiecze”.
- okres mykeński na lądzie: najazd Achajów na Peloponez w latach 1600-1500; obronne grody mykeńskie, pismo linearne B.
2. Wschód.
- handel Krety z Bliskim Wschodem.
3. Achajowie.
- rozszerzenie panowania z Myken na cały ląd grecki 1400-1200.
- zniszczenie Troi VII A.
4. Pierwsza faza kolonizacji.
- upadek potęgi Achajów w XI wieku.
- Jonowie z Peloponezu na Wybrzeże Azji Mniejszej; Eolowie na południe Azji Mniejszej; Doro-wie na wyspy.
5. Przedział czasu.
- z „mroków greckiego średniowiecza” pierwsza wyłania się Jonia z bogatym Miletem.
- na trzy wieki ucicha kolonizacja (XI – IX), rozwój cywilizacyjny.
6. Siedziby małoazjatyckich Greków.
- Jonia z dwunastoma miastami: Milet, Myus, Priene nad Meandrem (dzis. Menderez), Efez u ujścia Kaystru (dzis. Küczük Menderez), Kolofon, Lebedos, Teos, Kladzomenaj, Erythraj i Fo-kaja (dzis. Gediz-czaj) oraz na wyspach Samos i Chios.
- w Jonii można zaobserwować najstarszą formę helleńskiej państwowości, polis, czyli miasto-państwo, o ustroju arystokratycznym, rządzone przez królów, których władzę niejednokrotnie arystokracja ogranicza.
II. Przekazy o Homerze.
1. „Biografie”.
- w starożytności wierzono, że Homer istniał; utwory go „zakryły”.
- od IV wieku p.n.e. od Arystotelesa braki wypełniano fantazją.
- 7 żywotów fantastycznych: syn nimfy lub dziewczyny-sieroty Kretheis i boga rzeki smyrneń-skiej, Melesa, imię Melesigenes („z Melesa zrodzony”), imię Homeros („Ślepiec”) przybrał do-piero po utracie wzroku.
- żywoty opowiadają o wędrówkach pieśniarza, o jego dłuższych i krótszych utworach, gęsto je cytując.
- Homer miał umrzeć jako sędziwy starzec na wyspie Ios.
2. Co znaczy „Homer”?
- ślepiec, zakładnik, towarzysz, spajacz, zbieracz, składacz (twórca, poeta).
3. Świadectwa.
- o Homerze wspominali: Hezjod, Pindar, Simonides.
- Herodot datuje Homera i Hezjoda na ok. połowę IX wieku p.n.e.
4. Czasy.
- epoka heroiczna: 1400-1200 p.n.e.
- w poematach Homera pamięć o czasach pradawnych (pochwała świetności Myken i innych ośrodków kultury minojsko-mykeńskiej) + współczesność (znajomość żelaza i jego użytkowa-nia).
- najpóźniejsze w „Iliadzie” wzmianki o rynsztunku i taktyce walki ciężkozbrojnego piechura (hoplity) – ok. 700 r. p.n.e.
5. Kultura „homerowa”.
- elementy z obrazków, scen, wzmianek i aluzji – obraz pełny i bogaty, ale nie historyczny.
- człowiek homerycki, heros i „kultura homerowa” istnieje tylko w świecie poetyckim, z rzeczy-wistości zbiera i łączy tylko elementy.
III. Poezja i pismo.
1. „Przed początkiem”.
- Homer jest dla badaczy początkiem literatury greckiej i europejskiej (właściwie azjatyckiej).
- poezja jednak istniała wcześniej (wysoki kunszt poetycki, analogie z innych kultur).
- najdawniejsza poezja łączyła się z muzyka i śpiewem (sztuki plastyczne).
2. Zapis – nie literatura.
- rozszyfrowanie przez Michaela Ventrisa z pomocą Johna Chadwicka w 1953 r. pisma linear-nego B; treść rozczarowała: księgi magazynowe, wykazy, spisy osób i rzeczy, dokumentacja mienia władców i świątyń, nie literatura.
- minologia lub mykenologia zajmuje się zabytkami z pismem linearnym B.
3. Świadectwa poematów.
- Homer cytuje dawne opowieści, nawiązuje do starszych podań.
4. Śpiewacy nadworni.
- pieśń + muzyka + taniec.
- śpiewacy wymieniani pośród przedstawicieli zawodów (kowal, garncarz…), ludzie osiadli, słu-żący dworowi.
- śpiew darem bóstw, natchnienie daje Muza.
- repertuar bogaty, zbogacany i aktualizowany.
- heksametr wierszem recytacji, nie śpiewu.
- w epoce późniejszej wygłaszaniem utworów zajmowali się nie śpiewacy-aojdowie, ale recyta-torzy-rapsodowie.
5. Odbiór epiki.
- przekazanie poematu odbiorcom (słuchaczom) ustnie.
- starożytni nawet sami sobie czytają na głos, dopiero od III wieku n.e. wzmianki o zaskakują-cym czytaniu „bez poruszania ustami”.
- wykonanie eposu publiczne.
6. Przekazanie utworów.
- czy wykonawcy tych poematów uczyli się ich z pisanego tekstu, czy też z ust poprzedników?
- brak umiejętności zapisania tak ogromnych eposów pismem znanym (np. linearnym B).
7. Literatura sąsiadów.
- sąsiedzi zapisywali teksty literackie, choć nie tak ogromne.
8. Tradycja grecka.
- przed Homerem musiała istnieć literatura, ale nie pisana i nie została spisana à fałszerstwa-apokryfy.
9. Pismo greckie.
- zapożyczone od Fenicjan i przetworzone, np. oznaczenie samogłosek, przyjęto uważać, że dostosowanie alfabetu fenickiego do języka greckiego jest dziełem Dorów (ok. 900 r. p.n.e.).
10. Najwcześniejsze zabytki.
- pochodzą z drugiej połowy VIII wieku p.n.e. – wiersze (heksametry).
11. Świadectwo formy.
- cechy stylu epopei Homera – pokrewieństwo z podobnymi zjawiskami w literaturze innych lu-dów, podobieństwo technik poetyckich.
12. Prehistoria i narodziny kwestii homerowej.
- dyskusja filologiczna już w starożytności:
- określenie autentyczności poszczególnych dzieł z całego przypisywanego Homerowi ze-społu.
- czy „Iliada” i „Odyseja” pochodzą od jednego czy dwu różnych twórców.
- zabiegi krytyczno-edytorskie mające na celu ustalenie poprawnego wzorowego tekstu poematów, wolnego od wtrętów i zniekształceń.
- Francois Hedelin abbe d’Aubinac (1604-1676) – literacki atak na Homera oskarżonego o nie-moralność, zły gust, lichy styl i niekonsekwencje w poetyckiej narracji + antyczne przekazy, że Homer nie znal pisma à Homer nie istniał, poematy są zlepkami różnych pieśni.
- Thomas Blackwell (1701-1757) – studium o „życiu i pismach” Homera.
- Robert Wood (1716-1771) – Homer nie znał pisma, poematy ustnie z pamięci.
- Friedrich August Wolf (1759-1824) – poematy Homerowe powstały jako twórczość ustna ok. połowy X wieku p.n.e., w okresie, gdy Grecy nie znali jeszcze pisma.
- po Wolfie:
- unitaryści, tj. zwolennicy teorii o jedności poematów i ich indywidualnym autorze, Home-rze.
- pluraliści, analitycy lub ewolucjoniści – zaprzeczający poematom jedności, jednego auto-ra, określonego momentu powstania…
13. Analitycy.
- Gottfried Hermann (1772-1848) – teoria rozszerzania niewielkich początkowo poematów.
- Karl Lachmann (1793-1851) – teoria pieśni (złączenie i spajanie 18 początkowo odrębnych poematów).
- George Grot (1794-1871) – teoria jądra podstawowego (rozszerzana „Pra-Iliada”).
14. Krąg współpracujących nauk.
- filologia, historia literatury, historia, badania komparatystyczne, papirologia, archeologia.
- Heinrich Schliemann (1822-1890) – wykopaliska w „miejscach Homerowych”: od 1868 r. w Troi, Mykeny (1874), Tiryns (1876), Orchomenos i Itaka.
- podstaw archeologii „Homerowej” dał współpracujący ze Schliemannem od 1882 r. Wilhelm Dörpfeld (1853-1940).
- archeologia, językoznawstwo + etnologia-antropologia.
15. Kontratak unitaryzmu.
- Dietrich Mülder 1910 r.:
- „Iliada” jest poematem jednolitym zbudowanym według jednolitego planu.
- niekonsekwencje wynikają ze specyficznego zadania, nałożonego przez poetycką osobo-wość twórcy.
-...
mairod