Naczelną własnością społeczeństwa jest struktura społeczna. Przejawia się to m. in. w formie podziałów społecznych, hierarchii, układzie ról, pozycji społecznych.
Według Stanisława Ossowskiego struktura społeczna to system międzyludzkich dystansów, hierarchii, stosunków, zależności wynikających z podziału funkcji i stosunków władzy.
mikrostruktura – siec powiązań między elementarnymi składnikami życia społecznego
makrostruktura – siec powiązań między złożonymi obiektami społecznymi (które same posiadają strukturę)
Społeczeństwo składa się z wielości różnych grup i zbiorowości.
Cztery poziomy strukturalizacji świata społecznego, wyróżnione analitycznie, posiadające własną specyfikę:
. społeczeństwo globalne (społeczeństwo jako całość), analiza socjologiczna dotyczy budowy, struktury, mechanizmów rozwoju społecznego (statyka i dynamika społeczna); powstają tzw. „wielkie teorie socjologiczna”;
. wielkie grupy i zbiorowości społeczne oparte na specyficznym typie więzi, np. grupy zawodowe, partie polityczne, zbiorowości etniczne - makrogrupy;
. małe grupy społeczne, np. rodzina, grupy rówieśnicze, małe społeczności lokalne;
. poziom jednostkowy, poziom aktora społecznego, jego zachowania i interakcje, motywy działania, problem tożsamości, jaźni.
Podział na makrostrukturę i mikrostrukturę zakorzeniony jest w socjologii.
Klasycy socjologii przyjmowali perspektywę holistyczną (całościową), akcent spoczywał na makrostrukturach społecznych (narodzie, państwie, gospodarce).
Współczesne teorie socjologiczne głównym przedmiotem analiz uczyniły problem aktora społecznego, jaźni, osobowości – problem jednostki na tle społeczeństwa.
Paradygmaty współczesnych teorii:
· normatywny (funkcjonalizm),
· interpretatywny (interakcjonizm symboliczny, fenomenologie),
· pomostowy (współczesna próba syntezy poprzednich paradygmatów).
Rzeczywistość społeczna jest niepodzielna, natomiast socjologia może się dzielić, opisywać rzeczywistość z różnych punktów widzenia.
NIERÓWNOŚCI I PODZIAŁY SPOŁECZNE
Rodzaje różnic:
· różnice na podłożu biologicznym – płeć, wiek, rasa;
· różnice społeczne – wykształcenie, zamożność, prestiż społeczny, zakres władzy, zawód, styl życia.
Socjologia interesuje się obiema kategoriami, także biologicznymi, o ile mają istotne konsekwencje społeczne (np. różnice rasowe i dyskryminacja rasowa oraz konflikty z nią związane, uprzedzenia, stereotypy, teorie polityczne o prymacie jakiejś rasy, także zróżnicowanie płciowe, ruchy emancypacyjne, ruch feministyczny, wiek i generacje pokoleniowe, konflikt pokoleń, problem starzenia się społeczeństwa).
Nierówności i podziały społeczne są trwałą cechą ludzkich społeczeństw, przejawiały się w różnych formach (systemy klasowe, system stanowy, kastowy, klasowo-warstwowy).
Socjologia analizuje nierówności używając pewnych pojęć:
· klasa społeczna, warstwa społeczna – pojęcia różnie definiowane, istnieje pytanie, czy pojecie klasy społecznej jest pojęciem o charakterze ogólnym czy historycznym;
· stratyfikacja społeczna (łac. stratum – warstwa), istota stratyfikacji polega na nierównej dystrybucji przywilejów, upośledzeń, wpływów, podporządkowania, co powoduje, że jednostki pozostają wobec siebie w relacji niższości i wyższości (Pitrim Sorokin);
· zawód (profesja), zróżnicowanie społeczno – zawodowe, pojęcie węższe od klasy społecznej. Istnieje hierarchiczny podział na grupy społeczno – zawodowe:
· klasa kierownicza w organizacji przedsiębiorstw, a także wysocy urzędnicy państwowi – elita władzy,
· wolne zawody, specjaliści – inteligencja;
· technicy i specjaliści średniego szczebla (średnie zawodowe wykształcenie);
· urzędnicy średniego i niższych szczebli;
· pracownicy usług i placówek handlowych;
· rolnicy, robotnicy rolni;
· robotnicy wykwalifikowani;
· robotnicy niewykwalifikowani.
Zróżnicowanie społeczne – podział społeczny ma pewne cechy, które uznaje się za ważne.
Różnice biologiczne i społeczne mają wpływ na szanse życiowe ludzi a także na sferę tożsamości i samoidentyfikacji jednostki. Różnice społeczne ważne są w zbiorowym życiu ze względu na społeczny podział pracy, leżą u podstaw wielości ról społecznych.
Aby mówić i nierównościach społecznych musi wystąpić coś więcej, niż tylko zróżnicowanie, a mianowicie hierarchiczne uporządkowanie, kiedy jedni mają lepszy dostęp do dóbr, niż inni. Przejawami tego są nierówności materialne, nierówności w dostępie do władzy, prestiż społeczny – są to najistotniejsze płaszczyzny nierówności. Inną jest płaszczyzna stylu życia, uczestnictwa w kulturze, wykształcenia.
Każda jednostka jest usytuowana na różnym poziomie płaszczyzny bogactwa, prestiżu itd. Z tego wynikają zbieżności i rozbieżności czynników prestiżu społecznego. Bada się skutki społeczne i psychologiczne tych rozbieżności.
Równości i nierówności przejawiają się w różny sposób:
· równość/nierówność wobec prawa (istnieje fundamentalna idea równości wobec prawa – wszyscy są równi z natury – zapisana w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z czasów Rewolucji Francuskiej, ludzie rodzą się i umierają wolni i równi wobec prawa, jest to podstawa demokracji liberalnych, zasada nie zawsze przestrzegana);
· równość/nierówność szans życiowych (idea równości szans – kolejna reguła liberalnych demokracji, jeśli nierówności istnieją, to ich uzasadnieniem może być tylko to, że ludzie różnią się naturalnymi talentami, pracowitością itd.);
Współczesnym uzasadnieniem nierówności jest teoria merytokracji, która opiera się na formule:
IQ + effort = merit, zasadę te uważa się sprawiedliwą, gwarantującą sprawiedliwość społeczną – im więcej dajesz społeczeństwu, tym więcej otrzymujesz);
Dostęp do rozmaitych dóbr zależy często od czynników dziedzicznych. Jak zauważył Pierre Bourdieu, istnieje kapitał kulturowy, który jednostka otrzymuje od rodziny (np. poprzez dbałość o rozwój intelektualny, kulturalny jednostki, odpowiednia socjalizację, język, jakim się posługiwano <koncepcja Bernsteina – prosty i złożony kod językowy>, kształtowanie aspiracji edukacyjnych). Ponadto dziedziczymy także kondycję materialną oraz kapitał społeczny, czyli sieć dobrych kontaktów, koneksji, które mogą być przydatne dziecku w jego karierze. Mechanizm dziedziczenia społecznego powoduje, że teoria merytokracji w praktyce nie zawsze jest spełniania.
Zasada równości szans nigdy nie jest w stu procentach spełniana, jest to z wielu względów niemożliwe, bo społeczeństwo nie jest w stanie kontrolować wszystkich czynników wywołujących nierówność szans – heterogeniczność jest więc stałą cechą społeczeństwa.
Pojęcie równości szans znalazło największy wyraz w badaniach nad ruchliwością społeczną (czy ludzie z niższych warstw mają takie same szanse na awans i degradację społeczną, jak inni?).
· równość/nierówność warunków życiowych (idea ta charakterystyczna jest dla myśli lewicowej, socjalistycznej – krytykując merytokratyczną regułę równości twierdzi się, że równość szans nie produkuje automatycznie równych warunków życiowych. Każdy człowiek niezależnie od zdolności i wkładu pracy powinien w takim samym stopniu uczestniczyć w podziale dóbr – jest to stanowisko skrajnego egalitaryzmu.).
Problem nierówności społecznych zawsze wiązał się z wątkiem moralnym, poszukiwaniem dobrego ładu społecznego. Powstaje pytanie, czy wybrać politykę egalitarnego wyrównywania czy raczej stwarzać jednostkom równe szanse, dać im wolność wyboru co do kariery, stylu życia. Ponadto wiadomo, że ostateczny wynik zależy nie tylko od jednostki, ale i od szczęścia, zbiegu okoliczności. Na tym tle rysuje się konflikt między socjalistami, liberałami, a także tradycyjnymi konserwatystami.
Historyczne formy przejawiania się nierówności:
· niewolnictwo – najbardziej skrajna, drastyczna forma przejawiania się nierówności, gdzie istnieje kategoria ludzi pozbawionych wolności i innych praw, a sytuacja ta uregulowana jest prawnie, ma fundamenty ustrojowe; samo niewolnictwo przejawiało się w różnych formach, status niewolników także był różny;
· system kastowy – (kasta od port. „casta” – czysta rasa); w samych Indiach istniało około 200 różnych kast, jest to bardzo skomplikowana struktura społeczna; w systemie varna najwyższą kastą była kasta kapłańska braminów, potem rycerska, następnie kasta średnia i najniższa – niedotykalni, specyfika tego systemu wynika z silnego zakorzenienia w kulturze, sankcjach i normach religijnych i prawnych, gdzie szereg tabu dotyczących życia codziennego reguluje wzajemne relacje miedzy kastami, rytuał prestiżu; przynależność kastowa jest dziedziczna i niezmienialna, pełnienie pewnych funkcji społecznych jest ściśle związane z przynależnością kastową – sztywność systemu kastowego; system kastowy nadal istnieje, istniał także np. w krajach apartheidu;
· system stanowy – znamienny dla feudalnej Europy, także w Japonii; kolejne wcielenie systemu hierarchicznego, poszczególne stany społeczne różnią się co do siebie pod względem przysługujących im praw, przywilejów, powinności, jest to zasada zalegalizowana prawnie; istniał stan rycersko-arystokratyczny, stan duchowny i stan trzeci, czyli pospólstwo; system stanowy był mniej sztywny, cechował się większą mobilnością niż system kastowy;
· system klasowy – wg większości badaczy jest znamienny dla społeczeństwa kapitalistycznego, pojawił się wraz z rozwojem kapitalizmu.
KLASY SPOŁECZNE – KONCEPCJE TEORETYCZNE
Socjologowie, opisując nierówności społeczne, odwołują się do pojęć klasy społecznej i stratyfikacji społecznej.
KLASA SPOŁECZNA – podstawowy termin analizy socjologicznej, różnie rozumiany na gruncie różnych teorii, choć daje się określić zespół podstawowych założeń, na których opierają się teorie klasowe:
· uważa się, że system klasowy to system grup najwyższego rzędu, bo wydziela się ich kilka, wyodrębnia się je ze względu na doniosłe dla życia społecznego kryteria jak bogactwo, prestiż, władza;
· podział klasowy związany jest zawsze z systemem przywilejów i deprywacji (upośledzeń), których źródłem są kryteria stricte społeczne: bogactwo, władza i ów system przywilejów i deprywacji powoduje, że klasy formułują odrębne interesy grupowe, które są przedmiotem rozmaitych działań i zabiegów;
· pozycja klasowa jednostki może być zarówno dziedziczona, jak i osiągana, a zatem system klasowy charakteryzuje się mobilnością społeczną i jest mniej sztywny, niż inne systemy;
· systemy klasowe opierają się na mniej lub bardziej wyraźnych barierach i dystansach między klasami przejawiającymi się w sferze kontaktów społecznych (wzory małżeństw – endogamia, mezalians, kontakty towarzyskie w obrębie własnej klasy społecznej;
Veblen – „Teoria klasy próżniaczej”,
Warner – analiza struktury społecznej społeczeństwa amerykańskiego,
Max Weber – koncepcja stanów społecznych;
Odrębności kulturowe istniejące miedzy klasami (np. etos inteligencji, kultura chłopska, drobnomieszczańska) powodują, że klasy społeczne wytwarzają specyficzne kultury na bazie poczucia obcości między innymi kręgami środowiska społecznego, co niewątpliwie osłabiało integrację społeczną. Obecnie niektórzy socjologowie stawiają tezę, że w dzisiejszym globalnym świecie, gdzie treści kulturowe funkcjonują międzykontynentalnie, trudno mówić o odrębnościach kulturowych sprzed wieku – globalna wioska jest ich zaprzeczeniem, dziś mamy do czynienia raczej ze śmiercią klas społecznych. Przeciwstawne stanowisko powiada, że klasy społeczne nadal istnieją, choć bariery zacierają się, a dzisiejsze społeczeństwa w mniejszym stopniu są klasowe, m.in. za sprawą powszechnego dostępu do edukacji, bogacenia się społeczeństw, wyrównywania szans życiowych.
Pojęcie ”klasa” używane jest w dwóch znaczeniach, są dwie perspektywy rozumienia tej kategorii:
. perspektywa strukturalna – Marks i kontynuatorzy; klasy są wyróżniane ze względu na kryterium ekonomiczne, związane z rodzajem stosunku do środków produkcji, perspektywa ta znamienna jest dla socjologów europejskich, klasy traktowane są jak byty nominalne, wyróżnia się ich kilka, np. klasa kapitalistów, klasa proletariatu, klasa chłopska, inteligencja i drobnomieszczaństwo – brakuje hierarchii i skali;
. perspektywa gradacyjna (stratyfikacyjna) – znamienna dla socjologii amerykańskiej, klasy tworzą tu hierarchię, np. klasa wyższa, średnia i niższa.
WARSTWA SPOŁECZNA – pojecie to także jest rozumiane różnie, w zależności od perspektywy (jak wyżej):
Ad 1) warstwa jako część, odłam klasy, np. burżuazja przemysłowa, burżuazja finansowa; pojęcie warstwy bywa także wyróżniane w oparciu o kryterium rodzaju pracy, np. inteligencja – praca umysłowa;
Ad 2) warstwa oznacza jeden z poziomów np. gradacji ekonomicznej społeczeństwa;
Klasyczna teoria klas społecznych (Marks) kontynuowana jest obecnie w większym stopniu w socjologii zachodniej, teoria ta jest podłożem lewicowej optyki.
Koncepcja klas społecznych Karola Marksa:
Stanowi fragment rozważań Marksa nad istotą kapitalizmu. Główna teza tej teorii – klasy społeczne są zawsze odbiciem stosunków własnościowych, gospodarczych w danym społeczeństwie, związane są z odmiennym stosunkiem do środków produkcji – ktoś jest właścicielem, ktoś inny jest pozbawiony własności, fakt ten rzutuje na całokształt sytuacji życiowej jednostki. Marks rozumiał klasę w ujęciu historycznym – podział klasowy jest znamienny dla społeczeństwa kapitalistycznego, wolnokonkurencyjnego. Fakt bycia posiadaczem lub nieposiadaczem środków produkcji wpływa na cały szereg aspektów społecznych obu tych grup – posiadacze mogą kontrolować dystrybucję dóbr wpływając na poziom życia innych ludzi, posiadacze mogą wpływać na ośrodki władzy, na ich decyzje (w ślad za własnością idzie władza), mają większy wpływ na świadomość społeczną pozostałych, mogą manipulować tą świadomością, przekonaniami, preferencjami. Pociąga to za sobą różnice polityczne, w światopoglądzie, przekonaniach. Klasy posiadaczy i klasy nieposiadaczy różnią się w zakresie interesów grupowych, a zatem trwałą cecha społeczeństw klasowych jest konflikt interesów, sytuacja walki klas, której kulminacją jest rewolucyjna zmiana porządku społecznego – dla Marksa konflikt klas był głównym źródłem zmiany społecznej i historycznej.
Klasa społeczna jest połączona specyficznym typem więzi społecznej – świadomość klasowa, świadomość własnej kondycji w społeczeństwie, świadomość relacji własnej klasy do innych klas. Świadomość klasowa jest stopniowalna, może się rozwijać. Marks wyróżnia „klasę w sobie” i „klasę dla siebie” jako dwie formy istnienia klas:
„klasa w sobie” – agregat statystyczny jednostek, które obiektywnie są w tym samym położeniu społeczno-ekonomicznym;
„klasa dla siebie” – posiada świadomość własnego położenia, klasa w sensie pełnym, jest w stanie podejmować działania zbiorowe.
Opisując społeczeństwo kapitalistyczne Marks posługiwał się dwoma typami analizy socjologicznej:
) analiza oparta na biegunowym modelu społeczeństwa kapitalistycznego (2 przeciwstawne klasy społeczne – proletariat przemysłowy i burżuazja), uwypukla konfliktowy charakter interesów pomiędzy klasami, jest to konflikt podstawowy, znamienny dla społeczeństwa kapitalistycznego;
) analiza oparta na modelu złożonym stosunków klasowych (obok 2 klas pojawiają się jeszcze inne – chłopska, inteligencja, drobnomieszczaństwo, a także odłamy w obrębie klas podstawowych), taki opis jest pełny, uwzględnia wszystkie istniejące klasy i warstwy, tym typem analizy Marks posługiwał się w swoich pracach historycznych.
Zarzuty wobec koncepcji Marksa (krytyka marksowskiej koncepcji klasowej):
) źródłem podziałów społecznych jest nie tylko sfera stosunków ekonomicznych, bowiem może być nim także sfera władzy, sfera społeczno-kulturowa – odrzucenie determinizmu ekonomicznego przez krytyków koncepcji Marksa, zbyt materialistyczne rozumienie społeczeństwa;
) nietrafna diagnoza i prognoza Marksa – twierdził, że w toku rozwoju społeczeństwo kapitalistyczne będzie się polaryzować, będzie coraz więcej robotników i nieliczna klasa wielkiej prywatnej własności, zanikać będzie cały środek struktury społecznej, np. klasa drobnej i średniej własności; prognoza ta jest całkowicie nietrafiona, okazało się, że najbardziej dynamicznie rozwijającą się klasą była właśnie klasa średnia (obecnie stanowi największy odsetek społeczeństw kapitalistycznych, jest klasą dominującą);
) Karl Popper – Marks uczynił z pojęcia „klasa społeczna” swoisty wytrych, przy pomocy którego starał się wyjaśnić, tłumaczyć wszystkie możliwe przeobrażenia społeczne, całą dynamikę społeczną, a nie wszystko da się socjologicznie w ten sposób wyjaśnić;
) Max Weber – marksowska koncepcja świadomości klasowej nie jest do przyjęcia, Marks zakładał automatyczny, nieuchronny proces przekształcania się od „klasy w sobie” do „klasy dla siebie”, klasa zawsze dojdzie do rewolucyjnej świadomości społecznej, ale klasa robotnicza straciła
XIX-wieczny impet rewolucyjny, w zachodnich społeczeństwach także robotnicy korzystają z dobrobytu, nastąpiło zburżuazyjnienie klasy robotniczej.
Status marksowskiej koncepcji dzisiaj:
Z pewnego punktu widzenia jest to zabytek, ale ze względu na swoja prostotę i sugestywność weszła do myślenia socjologicznego na trwałe, nawiązuje się do niej, choć często krytycznie, weszła także do myślenia potocznego – ludzie niezadowoleni myślą o rzeczywistości społecznej właśnie w kategoriach dychotomii, polaryzacji, w rozmaitych ruchach lewicowych można odnaleźć taki sposób myślenia.
TEORIE STRATYFIKACJI SPOŁECZNEJ
Na ogół teoria stratyfikacji społecznej i teoria klas społecznych traktowane były jako wykluczające się, tymczasem są one w gruncie rzeczy komplementarne.
Stratyfikacja to pojecie używane w szerszym i w węższym znaczeniu.
...
agga_123