Uniwersalna wymowa przypowieści biblijnych
Tekst Biblii nie jest jednolity pod względem formy, można w nim wyróżnić wiele gatunków. Wśród nich ważne miejsce zajmują przypowieści. Przypowieść, inaczej parabola, jest to gatunek narracyjny o charakterze moralistycznym. Przedstawione w niej postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz służą do wypowiadania uniwersalnych prawd moralnych, religijnych i filozoficznych (o prawdach ludzkiej egzystencji, o postawach wobec życia, o kolejach losu ludzkiego). Przypowieść zestawia dwie rzeczywistości - pierwsza to realistyczne obrazy życia codziennego, druga natomiast jest dana w sferze pojęciowej, np. dobro - zło w tematyce moralnej. Dlatego też w interpretacji Biblii odkrywamy znaczenia alegoryczne lub symboliczne.
Przypowieść "O miłosiernym Samarytaninie" przedstawia człowieka, który w drodze z Jerozolimy do Jerycha został napadnięty przez zbójców, pobity i porzucony. Obok leżącego przechodzili kolejno kapłan i Lewita, ale obaj minęli go obojętnie. Przechodził też Samarytanin - przedstawiciel narodu, którym pogardzali Izraelici. Ów człowiek zajął się rannym, opatrzył rany, zawiózł go do gospody i, zapłaciwszy właścicielowi, polecił troskliwie pielęgnować chorego. Samarytanin jest wzorem cenionej przez wszystkie wieki postawy człowieka miłosiernego i litościwego, człowieka, który wie, że miłość bliźniego wyraża się w trosce o dobro drugiego człowieka i w poświęceniu się dla niego.
„Opowieść o synu marnotrawnym" wiąże wzorce postaw z systemem wartości ideowych i moralnych. Mówi ona o ojcu, który podzielił majątek pomiędzy dwóch synów. Młodszy zabrał swoją część i poszedł w świat. Szybko wszystko roztrwonił, a gdy zaczął go nękać głód, postanowił wrócić do ojca i błagać o przebaczenie. Ojciec przyjął syna z otwartymi ramionami i uczcił jego powrót wystawną ucztą. Wzbudziło to zazdrość starszego syna, który przez wszystkie lata służył ojcu wiernie i uczciwie pracował w jego gospodarstwie. Jednak gdy starszy syn, obrażony serdecznym przyjęciem brata, nie chciał wejść do domu, by uczestniczyć w uczcie, wówczas ojciec wielkodusznie wyszedł do niego i z ogromną serdecznością i wyrozumiałością powiedział: "Moje dziecko, ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje należy do ciebie. A trzeba się cieszyć i weselić z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył, zaginął, a odnalazł się." Trzej bohaterowie przypowieści reprezentują różne postawy, które są nacechowane wartościami uniwersalnymi. Ojciec jest wyrazicielem bezgranicznej miłości Bożej, zawsze skłonnej do przebaczenia. Wyraża troskę o duchowy rozwój swych dzieci, jest wzorem miłosierdzia i wyrozumiałości, a także subtelnej opiekuńczości. Nie tylko wybacza synowi marnotrawnemu, ale cieszy się z jego nawrócenia i żąda radowania się powszechnego. Jest dobrotliwy również wobec starszego syna. Z cierpliwością i wyrozumiałością uświadamia mu niewłaściwą reakcję, poucza go, że wraz z innymi powinien przeżywać radość z powrotu brata na dobrą drogę, przekonuje go również, że swoją wiernością na co dzień dostępuje łaski, korzysta stale z wszystkich dobrodziejstw ojca. Również postawa syna marnotrawnego niesie wiele treści metaforycznych. Ukazuje, że człowiek ma prawo do błędu, ale nie wolno mu w nim trwać. Mówi o tym, jak ważne jest zerwanie ze złem i żal za swe niegodne czyny. Skrucha bowiem i poprawa są warunkiem przebaczenia.
W Przypowieści o siewcy"ziarno rzucane staje się symbolem nowego życia w sensie duchowym i biologicznym. Ziarna padały na drogę, skąd wydziobały je ptaki, na skałę, gdzie wyschło na słońcu, pomiędzy ciernie, gdzie zostało zagłuszone przez chwasty. Jedno ziarno padło na żyzną glebę i wydało plon "trzydziestokrotny, sześćdziesięciokrotny, stokrotny". W interpretacji tej przypowieści są ukazane różne relacje człowiek - Bóg: od obojętności na słowo Boże, poprzez odwrócenie się od Boga i zagubienie Jego słowa w natłoku spraw światowych - życia codziennego, po twórczą moc słowa Bożego, które owocuje w duszy, zaszczepia w niej dobro i staje się początkiem wzrostu życia duchowego, autentycznego kontaktu człowieka z Bogiem.
Inne wartości symbolizuje Hiob - bohater Księgi Hioba”, która należy do "Ksiąg mądrościowych” (dydaktycznych) Starego Testamentu. Hiob jest postacią historyczną i w tradycji biblijnej był określony jak "człowiek sprawiedliwy". W kulturze europejskiej Hiob jest wyrazem cierpienia i godności człowieka. Po rozmowie z Szatanem Bóg postanawia wystawić swojego wiernego sługę Hioba na próbę i zsyła na niego szereg nieszczęść: przepada jego dobytek, ginie rodzina, aż w końcu sam Hiob zostaje dotknięty nieuleczalną chorobą - trądem. Osobisty dramat Hioba polega na tym, że pozostaje on sam ze swoją godnością, nawet wbrew opinii publicznej. Wszyscy jego przyjaciele skłaniają go do uznania swojej winy i przyjęcia cierpień jako kary za grzech. Jednak Hiob odpiera racje przyjaciół i mówi: "rąk nie zmazałem występkiem / i modlitwa moja jest czysta". Szuka on wyjaśnienia tajemnicy zsyłanego przez Boga, a niezawinionego cierpienia. Jednak nie znajduje odpowiedzi i chociaż nie rozumie sensu doświadczenia go przez Boga z pokorą i pełną uległością uznaje wolę Bożą (przywdziewa wór, głowę posypuje popiołem, zalewa się łzami, modli się, błaga Boga o litość i uwielbia Go). Taką postawą Hiob ciągle uznaje Boga za Przyjaciela i Zbawcę, jest w pełni przekonany, że Bóg jest jedynym jego oparciem, z całą ufnością Jemu zawierza swój los i Jego prosi o rozstrzygnięcie sporu i uznanie niewinności jego - Hioba. Modlitwa jego zostanie wysłuchana i Hiob odzyska to, co stracił. Opowieść o dramatycznych zmaganiach Hioba jest najbardziej uniwersalną księgą Biblii. W wizerunku Boga jest wpisana odwieczna prawda, że plany Boże pozostaną na zawsze
pewną niewiadomą, tajemnicą niepojętą dla umysłu ludzkiego. Eksponuje również prawo jednostki do obrony swej godności i uznania wartości, które reprezentuje w swej postawie. Na przykładzie sprawiedliwego człowieka, dotkniętego wielkim cierpieniem, wyjaśniona zostaje tajemnica cierpienia niezasłużonego. Pouczenie Księgi wygląda następująco:
- Bóg także sprawiedliwych doświadcza cierpieniem;
- cierpienie ma walor wychowawczy;
- człowiek powinien czcić tajemnicze plany Opatrzności, a nie je badać;
- Bóg ostatecznie otoczy opieką każdego sprawiedliwego.
Biblia w opowieściach i przypowieściach przekazała kulturze europejskiej bogaty system wartości ideowych i moralnych, dostarczyła także wiele wzorów postępowania - wzorców.
Jakie gatunki literackie były charakterystyczne dla nurtu religijnego literatury średniowiecznej?
pieśn - "Bogurodzica", "Chrystus z martwych wstał" (pieśń zapisana w roku 1365), "Posłuchajcie, bracia miła" (wiek XV).
W "Pieśni o Rolandzie" kształtowany jest ideał osobowy rycerza i opiewane są jego bohaterskie czyny. Roland posiada wszelkie cechy rycerza idealnego (jest wzorem parenetycznym) - hołduje kodeksowi wyrażonemu w trzech słowach: "Bóg, honor, Ojczyzna", jest przykładowo wierny swojemu władcy, Karolowi Wielkiemu, walczy w obronie wiary chrześcijańskiej i własnego kraju.
Rycerz ten ofiarowuje się Bogu, ponieważ wyżej ceni wiarę w Boga niż własne życie. Świadczy o tym jego prośba o błogosławieństwo przed bitwą, prośba o przyjęcie rycerzy do raju, poczucie oddania Bogu, wyrażone w sformułowaniu "wasal Boga" oraz liczne gesty, jak złożenie rąk, bicie się w piersi na oznakę skruchy i wreszcie śmierć na wznak - symbol zjednoczenia z Bogiem.
Dużo miejsca w tym utworze zajmuje sam opis śmierci, zaakcentowanej jako śmierć chrześcijańska. Roland umiera na wzgórzu przy sośnie, co można porównać do Golgoty i krzyża. W chwili śmierci wygląda prawie jak konający Chrystus. Roland ginie z przeświadczeniem, że zasłużył na zbawienie, ponieważ do końca wypełniał swój obowiązek wobec pana feudalnego, nie
splamił honoru i był dobrym chrześcijaninem. Żył cnotliwie, więc w każdej chwili był gotowy na śmierć.
hagiografia- dziedzina piśmiennictwa chrześcijańskiego, obejmująca żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach.
„Legenda o św. Aleksym” - polski tekst powstały około 1454 roku. Ta wersja opiera się prawdopodobnie na starym tekście włoskim lub francuskim. Najwcześniejsza wersja tego utworu powstała w V-VI wieku w Syrii, skąd przywędrowała do Europy Zachodniej.
Jednym z utworów hagiograficznych jest "Legenda o św. Aleksym”. Aleksy to przykład ascety, który dobrowolnie rezygnuje z życiowych przyjemności, prowadzi życie o surowej dyscyplinie zewnętrznej i wewnętrznej.
W opisie życia świętego nieznany autor, prezentując zalety charakteru postaci i jej sposobu życia, akcentuje poddanie się
bohatera woli boskiej, wyolbrzymia jego czyny, tworząc w ten sposób wzór godny naśladowania . Utwór ten propaguje kult ascezy posuniętej aż do samozniszczenia. Aleksy pragnie poznać Boga poprzez wiarę i wniknięcie we własną duszę, natomiast poprzez ascezę dąży do spełnienia swojej misji życiowej, którą zgodnie z hasłem "memento mori" jest śmierć i spotkanie z Bogiem.
apokryfy - teksty związane tematycznie z Biblią które nie są tłumaczeniem ksiąg Starego Testamentu, lecz stanowią pewien rodzaj "uzupełnienia" Biblii. Temat jest ujęty beletrystycznie, występuje dużo barwnych szczegółów (czasem sprzecznych z Biblią). Największy rozkwit i popularność apokryfów - początki chrześcijaństwa, II i III wiek n.e. W Polsce najobszerniejszy tekst, oparty na opowieściach apokryficznych, to "Rozmyślania przemyskie" z XV wieku. Ten utwór pisarza-anonima jest uznawany za pierwszy przykład polskiej prozy literackiej (sprawna i interesująca narracja, bogactwo zdarzeń, realia społeczno-obyczajowe i trafna charakterystyka postaci).
psalmy - hebrajskie pieśni religijne o charakterze modlitewno-hymnicznym. Zbiór psalmów (150) wchodzi w skład Starego Testamentu. Autorstwo większości z nich przypisuje się królowi Dawidowi. W średniowieczu psałterze były bardzo popularne. W końcu XIV wieku powstał "Psałterz floriański", spisany na pergaminie w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim
(przeznaczony najprawdopodobniej dla królowej Jadwigi). XV wiek przyniósł pisany po polsku "Psałterz puławski" i "Biblię królowej Zofii".
kazanie - (homilia) przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenia moralne; kazania średniowieczne wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych; w okresie reformacji kazania przybrały charakter utworów literackich, niekoniecznie pełniących funkcje użytkowe; najstarsze znane nam kazania, zapisane w języku polskim, pochodzą z przełomu XIII i XIV wieku - są to "Kazania świętokrzyskie". Zostały odnalezione u schyłku XIX wieku w bibliotece klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze, stąd ich nazwa. W końcu XIV wieku powstały "Kazania gnieźnieńskie" Autorzy wymienionych dzieł nie są znani. Są one bezcennym źródłem do badania średniowiecznej polszczyzny. Kazanie jest gatunkiem wypowiedzi ustnej lub pisemnej o charakterze pouczającym i perswazyjnym.
kronika - gatunek prozy historiograficznej , opowieść o przeszłości, najczęściej z pozycji świadka lub na podstawie bezpośredniej relacji, podająca wypadki w sposób chronologiczny, łącząca relację o wydarzeniach z rozważaniami moralnymi, sięgająca po legendy
i wiedzę historyczną; w kronice pojawiają się pewne cechy literackie: pierwiastki fikcji, narracyjność, niektóre obiegowe wątki epiki rycerskiej.
żywot, legenda - opowieść narracyjna o przeszłości, wierszem lub prozą, wprowadzająca elementy fantastyki i cudowności, zwłaszcza w rozpowszechnionych w średniowieczu legendach o życiu świętych.
misterium przeznaczone było do wystawienia na scenie. Prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane było z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - mający nadejść sąd ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, które
miały wystąpić w późniejszych scenach, były od razu umieszczane i stały obok siebie. Często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko-ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości.
dramaty liturgiczne wystawiane były w kościołach w czasie liturgii mszy św. Były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny dialogowe związane z historią religijną, których tematyka pochodziła z Biblii.
Zadaniem moralitetów było skierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany między niebem a piekłem, dokonujący wyboru odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakończenie wieńczone było nagrodą (karą).
Cechy literatury średniowiecznej
Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisywać na pozostałych pustych kartach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony; sytuacja ówczesnych twórców świadczyła o tym, iż pojęcie owej "próżnej chwały" było im raczej obce, jako że dzieła swe tworzyli zazwyczaj anonimowo; nieliczne znane nam nazwiska, zwłaszcza późnośredniowiecznych autorów, dowodzą raczej powszechności ukrywania się poza dziełem, nie ujawniania swej podmiotowej obecności. Średniowiecze ceniło chwałę samego dzieła, wartościowanego głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej, wychowawczej użyteczności. Stąd też wynikał brak ochrony praw autorskich. Średniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała,ale wręcz doradzała korzystanie z nie swoich dzieł, platanie ich fragmentów do swoich utworów. W epoce średniowiecza tworzono w uniwersalnym języku Kościoła, łacinie oraz w dopiero formujących się językach narodowych, które mozolnie dopracowywały się poziomu odpowiedniego do wyrażania rozmaitych, nieraz bardzo skomplikowanych treści. Formowanie się własnego języka umacniało poczucie tożsamości narodowej. Jednakże średniowieczna twórczość łacińska mogła trafić poza granice kraju. Średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy. Pojawiły się nowe gatunki dramatyczne (oprócz starożytnych): misterium, dramat liturgiczny, moralitet. Średniowieczna literatura służyła wyraźnie określonym celom. Cechowały ją: anonimowość,moralizowanie, dydaktyzm, alegoryzm (skłonność do obrazowego przedstawiania zjawisk i pojęć), język łaciński.
Dorobek polskiego piśmiennictwa średniowiecznego
Chronologicznie pierwszym zabytkiem jest geograficzno-historyczny opis anonimowego autora, sporządzony w Bawarii i dlatego skrótowo nazwany Geografem Bawarskim. Rękopis ten pochodzi z IX w. Zawiera nazwy plemion polskich.
Drugi zabytek to najdawniejszy polski dokument, tzw. "Dagome iudex", w którym Mieszko I oddawał państwo pod opiekę papieża. Dokument ten został sporządzony najprawdopodobniej ok. 990 r.
Trzeci chronologicznie zabytek to Kronika merseburskiego biskupa Thietmara, zawierająca m.in. opis walk niemiecko-polskich w latach 1000, 1010, 1015. Thietmar wymienia nazwy niektórych plemion polskich, grodów i rzek, wymienia także imię Bolesława Chrobrego.
Kolejnym i o wiele obszerniejszym jest zabytek z XII wieku. Bulla gnieźnieńska"pochodzi z 1136 roku i została sporządzona w kancelarii papieskiej. Rękopis zawiera rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego, zatwierdzonych przez papieża. W treść zostało wplecionych 410 wyrazów polskich, tzw. nazw miejscowych i osobowych.
Prawdopodobnie z pierwszej poł. XIII w pochodzi najstarsza polska pieśń religijna, a zarazem artystycznie najwybitniejszy tekst polskiego średniowiecza – „Bogurodzica". Jej najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407 r. Czas powstania zabytku jest sporny; badacze określali hipotetyczny czas jej powstania w rozpiętości od X w. (legenda związana z autorstwem św. Wojciecha) aż do końca XIV w.
"Księga henrykowska" zawiera dzieje klasztoru cystersów, a także wśród zapisków z 1270 roku znajduje się pierwsze zdanie w języku polskim: "daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj" (daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj).
"Kazania świętokrzyskie" pochodzą z końca XIII lub z początku XIV w. Zachowały się kazania (w całości lub częściowo) na dni:
- św. Michała - św. Katarzyny - św. Mikołaja - Bożego Narodzenia - Trzech Króli - Matki Boskiej Gromnicznej
Kazania te pisane są artystyczną, kunsztowną prozą, rytmiczną i zrymowaną.
Z pocz. XV w. pochodzą "Kazania gnieźnieńskie", których rękopis składa sę ze 103 kazań łacińskich i 10 polskich. Polska część zabytku obejmuje kazania:
- 4 na Boże Narodzenie - 1 o Janie Chrzcicielu - 1 o św. Marii Magdalenie - 1 o św. Wawrzyńcu - 1 o św. Bartłomieju
- 2 o Janie Ewangeliście
"Biblia królowej Zofii" (zwana inaczej Biblią szaroszpatacką) pochodzi z ok. poł. XV w. i jest najobszerniejszym zabytkiem średniowiecznej polszczyzny i zarazem jedynym przekładem Pisma św. na język polski w średniowieczu. Przekładu dokonał zespół tłumaczy, z których ostatni zakończył pracę w 1455 r. Biblia była przeznaczona dla czwartej żony Władysława Jagiełły, Sońki. Do naszych czasów dochowały się jedynie fragmenty Starego Testamentu, m.in. Księga Rodzaju, Księga Rut, Księga Tobiasza.
"Bogurodzica" jako zabytek ciekawy dla historyka literatury i językoznawcy (wzory, znaczenie, archaizmy)
Najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim jest <h=600,$ff,'','srut002'>"Bogurodzica"</h> (otwiera "Statut polski"
z 1506 roku Jana Łaskiego). Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy; ich wnioskowania wahają się skrajnie od X w (legenda związana z autorstwem św. Wojciecha) do końca XIV w. Jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z pierwszą połową XIII w. Pieśń wzorowana jest na hymnach grecko-bizantyjskich,
o czym świadczy m.in. sam wyraz Bogurodzica, będący wiernym tłumaczeniem greckiego Theotokos.
Najstarsza część pieśni składa się z dwóch zwrotek. Pierwsza skierowana jest bezpośrednio do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Syna, by zechciał wysłuchać ludzkich próśb. Druga zwrotka skierowana jest do Syna Bożego, zawiera błagania o "zbożny pobyt" na ziemi i "rajski przebyt" po śmierci. Pieśń jest źródłem wiadomości o słownictwie i formach gramatycznych
ówczesnej polszczyzny. Obok słowa Bogurodzica występują inne archaizmy językowe, np. dziela (dla), bożyc (syn Boży), zbożny (dostatni), sławiena (sławiona), zwolena (wybrana), jąż (która), jegoż (o co). Inaczej też wyglądała 2 osoba l. poj. trybu rozkazującego - zyszczy, spuści, raczy. Różnice w głosowni ukazują wyrazy sławiena (dziś sławiona) i krzciciel (dziś chrzciciel). Wołacz deklinacji żeńskiej równy był mianownikowi, np. Bogurodzica, dziewica, Maryja (dziś powiedzielibyśmy - Bogurodzico, dziewico, Maryjo).
Rymy zewnętrzne i wewnętrzne, budowa trójdzielna - każde trzy wersy to zamknięta myśl (oddzielna). Autor próbował się zbliżyć do sylabizmu. Archaizmy: szyk przestawny wyrazów w zdaniu, archaizmy fleksyjne, fonetyczne.
Choć "Bogurodzica" ma charakter pieśni religijnej, szybko wyszła poza mury Kościoła i stała się jak gdyby hymnem narodowym. Jak twierdzą ówczesne świadectwa, śpiewało ją rycerstwo polskie pod Grunwaldem i pod Warną (kronika Jana Długosza). Jednocześnie stanowiła nadal nieodłączną część ważniejszych uroczystości kościelnych.
Proza średniowieczna
Zabytki polskiej prozy średniowiecznej związane są z kulturą religijną, a ich treść w dużym stopniu inspirowana była wątkami ze Starego i Nowego Testamentu. Takie cechy mają "Psałterz floriański" (przełom XIV/XV wieku), tłumaczenia "Księgi psalmów" - kanonicznych tekstów Starego Testamentu oraz Biblia królowej Zofii" (przeznaczona dla ostatniej żony Władysława
Jagiełły), tłumaczenia różnych ksiąg Starego Testamentu. Do najstarszych zabytków prozy należą także teksty kazań kościelnych: Kazania świętokrzyskie" (przełom XIII/XIV w.) oraz "Kazania gnieźnieńskie" (XV w.).
Polskie średniowiecze, podobnie jak cała kultura europejska, w tym czasie jest dwujęzyczne. Obok pierwszych prób w języku ojczystym, rozwija się także piśmiennictwo (zwłaszcza proza) łacińskie. Na czoło wysunęły się dzieła o charakterze historiograficznym i politycznym. Początki państwa piastowskiego zostały opisane w „Kronice Galla Anonima". Z dworem Kazimierza Sprawiedliwego z kolei związany był Wincenty Kadłubek, który dzieło swe pisał na początku XIII wieku. W swojej
kronice rezygnuje z rzeczowego ujęcia historii na rzecz traktatu moralnego. Kadłubek realizuje znane w średniowieczu zalecenie Cycerona, że minione dzieje należy nie tylko opowiadać, ale i upiększać. Historia musi być nauczycielką życia. U schyłku średniowiecza, w drugiej połowie XV wieku, działał Jan Długosz, który dzieje Polski w swych "Rocznikach" doprowadził do 1480
roku. Długosz w sposób świadomy i konsekwentny korzystał z tekstów źródłowych oraz niezliczonej ilości dokumentów nie tylko polskich, ale i krzyżackich, węgierskich, czeskich, litewskich i innych. Jego "Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego", zachowując układ kronikarski (chronologiczny), przedstawiały zarazem całokształt badanych procesów historycznych.
Poezja średniowieczna
Najstarszym polskim tekstem poetyckim i jednocześnie najbardziej wartościowym pod względem artystycznym jest Bogurodzica (w formie drukowanej otwiera "Statut polski" z 1506 roku Jana Łaskiego). Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy, którzy oceniali czas jej powstania w rozpiętości od X w. (legenda związana z autorstwem św. Wojciecha) aż do końca XIV w. Jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z początkami panowania Władysława Jagiełły, a więc z wiekiem XIV lub też z pierwszą połową XIII w. Najstarszą znaną nam kopią "Bogurodzicy" jest odpis z 1407 r.
Z kręgiem kultury kościelnej związane są także wiersze o śmierci. Jeden z nich - "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" (XV wiek) - napisany został w typowym dla średniowiecza gatunku dialogu. W utworze tym uwidocznia się proces przechodzenia od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów. Rytmika zostaje wzbogacona poprzez wprowadzenie nie tylko rymów parzystych (aa, bb), lecz także ogarniających szereg sąsiadujących wersów. Literacką wartość "Rozmowy..." pogłębia
naturalistyczne przedstawienie śmierci oraz realistyczno-satyryczne obrazki z życia różnych stanów i zawodów: duchowieństwa, zakonników, sędziów, kupców.
Z problematyką śmierci związana jest także "Skarga umierającego" (powstała po 1424 roku). Utwór ten jako pierwszy w literaturze polskiej ma gatunkowe cechy testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umierającego, dające świadectwo znikomości dóbr doczesnych, skierowane jest do tych, którzy pozostają - do żywych. Ważne wydaje się również egzystencjalne tło utworu:
poczucie samotności człowieka, dramatyzm życia ludzkiego, nieuchronność śmierci.
Motywy ascezy dominują w "Legendzie o św. Aleksym" (druga połowa XV w.). O artystycznych walorach utworu decyduje między innymi jego epicki charakter z wyraziście naznaczonym narratorem. Pełne niezwykłości życie bohatera ukazuje sposób osiągnięcia świętości na drodze umartwień i rezygnacji z uroków materialnego świata.
Do zabytków języka polskiego, inspirowanych kulturą świecką, należy wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole" (połowa XV w.) oraz "Satyra na leniwych chłopów" (II połowa XV w.).Utwór satyryczny ma istotne znaczenie dla rozwoju wiersza polskiego: reprezentuje bowiem w pełni już wykrystalizowaną formę sylabizmu względnego (wersy ośmiozgłoskowe z odstępstwami dziewięciozgłoskowymi). Treścią "Satyry na leniwych chłopów", pisanej z pozycji szlacheckiej, staje się satyryczne przedstawienie pozorowania przez chłopów pracy pańszczyźnianej. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu
chłopskiego kłóci się z obłudą i fałszywością jego natury.
Wzorzec kochanka występuje m.in. w "Dziejach Tristana i Izoldy” (romans starofrancuski). Jest to historia tragicznej miłości. Kochankowie poddani zostali niepokonanej mocy namiętności, a zarazem są świadomi zła zdrady. Żyjący w nieustannym napięciu emocjonalnym, w ciągłym konflikcie między honorem a miłością, ucieleśniają szczęście i cierpienie miłości. Tristan usiłuje
być wierny królowi Markowi, z którym jako wasal związany jest przysięgą, jednak siła magicznego napoju miłosnego przezwycięża jego skrupuły. Z narastającym poczuciem winy próbuje wyzwolić się z mocy czaru, ale przegrywa i w ten sposób fatalna siła skazuje jego i Izoldę na życie w męce i potępieniu, które osładza im wzajemna miłość. Nurt religijny literatury średniowiecznej...
saligia11