I. LEGENDA HISTORYCZNOLITERACKA O MICHALE BAŁUCKIM
§ Należał do pokolenia przedburzowców, w końcówce życia musiał skonfrontować swoją twórczość z rewolucją estetyczną i światopoglądową Młodej Polski. To właśnie wtedy zaczęto formułować pierwsze nieprzychylne sądy na temat jego twórczości. Pokutowała opinia, że Bałucki stworzył w swoich komediach wzorce obyczajowe rażące przeciętnością, kreował postaci z wąskimi horyzontami
§ termin bałucczyzna (równolegle z dulszczyzną)
§ sytuacja zaczęła ulegać zmianie w latach 50. XX wieku
Biografia przedburzowca
§ urodził się 29 września 1837r.
§ nie został rzemieślnikiem, jak chcieli jego rodzice, ale po ukończeniu gimnazjum wpisał się na wydział filozoficzny UJ (matematyka, przyroda, filologia)
§ przyjaźnił się z „czerwonymi”, Józefem Szujskim, Alfredem Szczepańskim i in.
§ od 1857 roku brał udział w spotkaniach stowarzyszenia literackiego; 1859 – zebrania u Parysa Filippiego (wraz z plastykami, m. in. Franciszkiem Wyspiańskim, Janem Matejką, Arturem Grottgerem i in.)
§ najważniejsze poglądy Bałuckiego i innych przedburzowców wyrażały się w radykalnej postawie demokratycznej oraz niechęci do instytucji i przekonań feudalnych (konieczność zrównania stanów wobec prawa, przemian świadomości społecznej, zwłaszcza szlachty i arystokracji)
§ realistyczny i pragmatyczny charakter programu przedburzowców określał także ich pogląd na literaturę — postulowali powieść realistyczną, służącą wyraźnej tezie ideowej
§ program przedburzowców można traktować jako prekursorski wobec programu pozytywistów
§ nie wiadomo, jak wyglądał udział Bałuckiego w powstaniu, wiemy jedynie, że w październiku 1863 roku został aresztowany
§ pierwszy sukces — komedia Radcy pana radcy (1869)
§ w 1876 ożenił się z Kalikstą Ćwiklińską, która umarła rok po ślubie
§ drugie małżeństwo — w 1879, z Eufemią Śliwińską, córką krakowskiego ślusarza
§ w latach 90. nadszedł kryzys popularności Bałuckiego
§ 17 października 1901 Bałucki popełnił samobójstwo
II. TWÓRCZOŚĆ EPICKA BAŁUCKIEGO DO ROKU 1870
§ 1874 — Poezje — liryka trzeciorzędna
§ teksty publicystyczne
§ 1866 — Młodzi i starzy — powieść wyraźnie tendencyjna, skupiona na ideologii „czerwonych”; Powstania styczniowego dotyczyły te z nowele Bałuckiego i kolejna powieść, Przebudzeni. W niej również teza była ważniejsza od fabuły, która korzystała z licznych schematów.
§ Po klęsce powstania styczniowego wiele miejsca poświęca walce z lojalizmem stańczyków, krytykuje obawę przed utratą przywilejów. Daje temu wyraz także w swoich kronikach zatytułowanych Tygodnik krakowski, publikowanych w Kraju w latach 1869-1871. W kronikach można też zauważyć problemy, które pojawią się w jego przyszłych komediach.
III. TWÓRCZOŚĆ EPICKA BAŁUCKIEGO PO ROKU 1870
§ porzucenie wątków powstańczych — Błyszczące nędze (1870), O kawał ziemi (1872) — powieść tendencyjna, skrajna w formułowaniu programu pozytywistycznej przebudowy gospodarki
Þ czy naiwność ujęć jest elementem strategii autora? — odbiorcami mieli być przedstawiciele stanu średniego, rzemieślnicy, mieszczanie…
§ kolejne powieści i nowele Bałuckiego, zarówno tendencyjne, jak też te o większych ambicjach literackich, charakteryzują się wyrazistą konsekwencją ideologiczną (m. in. Do kraju, 1882; Pan burmistrz z Pipidówki, 1886); utwory Bałuckiego cały czas były wyczulone na bieżące problemy otaczającej pisarza rzeczywistości.
IV. BAŁUCKI KOMEDIOPISARZ
§ Debiut — Polowanie na męża (1865); kolejna komedia, Radcy pana radcy (1869), jest pierwszym poważniejszym sukcesem, choć nie jest tekstem najlepiej skomponowanym.
§ Dalsze utwory skupiają się wokół kwestii ważnych społeczni — m. in. emancypacji kobiet (Emancypowane, 1872), oświaty ludu (Komedie z oświatą, 1876) itd.
§ Różnica między Bałuckim a Zapolską polega często na tym, że pisarz konstruował swoje utwory w sposób bardzo staroświecki pod względem intrygi, sytuacji scenicznych itd. Zapolska tymczasem posługiwała się zdobyczami nowoczesnego dramatu, czerpiącego ze szkoły naturalizmu, rezygnowała z intrygi na rzecz życiowego prawdopodobieństwa sytuacji dramatycznej.
§ Napisane bezpośrednio przed i po Grubych rybach: Sąsiedzi (1880) i Gęsi i gąski to także komedie z oczywistą tezą ideową, w których cel dydaktyczny dominuje nad artystycznymi ambicjami.
§ Dalsze utwory także dostarczają dowodów pasji społecznikowskiej komediopisarza, choć znajdują się w nich utwory o wyższych wartościach artystycznych niż kilka tu wymienionych. Bez wątpienia zręczność konstruowania intrygi wzrastała wraz z doświadczeniem pisarza. Wydaje się, że Bałucki celowo konstruował swoje utwory tak, by z ich dydaktyzmem dotrzeć do jak najszerszych kręgów odbiorców. Nie miał na pewno ambicji psychologa i nie chciał bądź nie umiał budować charakterów. Posługiwał się zbliżonym schematem intrygi, wracał często do tych samych problemów.
GRUBE RYBY
§ intryga — tradycja jeszcze Plautowska, w PL: Fredro, Damy i huzary
§ prawda obserwacji obyczajowej została poświęcona sytuacji komediowej (Boy: dlaczego Henryk jest tylko nauczycielem muzyki w pensji dla panien?)
§ Bałucki nie zastanawiał się też raczej nad moralnym sensem zgody Ciaputkiewiczów na matrymonialne plany „grubych ryb”
§ na efekty komiczne składają się sceny groteskowe i farsowe (np. niezręczny taniec Pagatowicza)
§ dla uzyskania efektów komicznych Bałucki chętnie posługuje się też kontrastem oraz rzeczywistymi i zaaranżowanymi nieporozumieniami
§ fakt, że każda z postaci ma swoją charakterystyczną cechę, dodatkowo sprawia, że jest to znakomita komedia do grania
§ PREMIERA: 27 sierpnia 1881 w Warszawie
DOM OTWARTY
§ wg Boya: jest to doskonała komedia, zawierająca trafną obserwację obyczajową
§ komiczny snobizm — próba przeniesienia ziemiańskiego obyczaju z dworu do miasta, do ciasnego mieszkania
§ komizm wzmaga galeria brzydkich panien i niezbyt udanych kawalerów, na których czyhają
§ ponownie Bałucki posługuje się kontrastem, np. Janina — Pulcheria
§ z konserwatyzmu Bałuckiego wynika dydaktyczny wydźwięk komedii (choć tu poprowadzony z umiarem)
§ część drugo- i trzecioplanowych postaci powołana została ze względu na „nosicielstwo humoru” (np. Fujarkiewicz), choć ich pojawienie się jest zawsze dobrze umotywowane
§ Bałucki nie ustrzegł się jednak błędów
Þ obecność pary zakochanych niczym się nie tłumaczy, A Kamila jest właściwie zupełnie zbędna
Þ wątpliwości budzi też obecność starego sługi, Franciszka
§ PREMIERA: 31 marca 1883 w Krakowie
Michał Bałucki, GRUBE RYBY
Onufry Ciaputkiewicz, emeryt
Dorota, jego żona
Wanda, ich wnuczka
Burczyński
Helena, jego córka
Wistowski
Pagatowicz
Filip, służący Ciaputkiewiczów
Scena 1. Posłaniec z telegramem wyrywa z poobiedniej drzemki Onufrego i Dorotę Ciaputkiewiczów. Pisze do nich Wanda, ich wnuczka — przyjeżdża tego samego popołudnia, gdyż w ich pensji wybuchłą szkarlatyna. Spierając się o to, jak przygotować jej powitanie, Ciaputkiewiczowie jadą na stację. Scena 2. Wistowski (~„sztywny, pretensjonalny”) zawsze o 17.30 gra w karty z Pagatowiczem i gospodarzami. Usłyszawszy o przyjeździe Wandy, tłumaczy P, że opuści dom Ciaputkiewiczów — gdyż jako „grube ryby” (dobrze sytuowani kawalerowie) są narażeni na próbę złapania ich na mężów dla panny Wandy. Wistowski: zdeklarowany kawaler, Pagatowicz: chciałby się żenić, ale jest już stary, ponadto wolałby z miłości, a nie ze względu na swój pozycję. Ma na dodatek katar żołądka. Scena 3. Wanda przyjeżdża z Heleną Burczyńską (Onufry jest jej ojcem chrzestnym). Pagatowicz zna ojca Heleny (a ją samą od dziecka), Wanda zna bratanka Wistowskiego. Podczas przygotowań do kolacji panowie grają w karty. Wistowski cały czas boi się, że chcą go złapać na męża dla Wandy. Dziewczyna tymczasem doradza panom, jak najlepiej zagrać. Scena 4. Pagatowicz zapowiedział wcześniej, że nazajutrz rano wyjeżdża do Wiednia. Helena prosi go, by został 1-2 dni, gdyż ma do niego sprawę, którą musi skonsultować z ojcem. P jest pewny, że idzie o ślub. Po kolacji Wanda aranżuje tańce (jest karnawał): Wanda z Wistowskim, Helena z Pagatowiczem, dziadkowie przygrywają. Panowie tańczą okropnie, Pagatowicz się przewraca. Hance udaje się go namówić, by został.
Scena 1. Wanda uskarża się z powodu tęsknoty za nauczycielem muzyki z pensji. Zakochał się w nim (bratanku Wistowskiego). Scena 2. Burczyński, który przyjechał po Helenę, narzeka (sknera) na mnóstwo wydatków. Helena tymczasem chce go uprosić o kupienie materiału na suknię (Pagatowicz mógłby kupić go w Wiedniu). Henryk (bratanek W) jest w mieście i po południu odwiedzi Wandę z ważną wiadomością. Scena 3. Wanda udaje przed Dorotą, że śpi, nie chce, by babcia zajęła ją czymś. Scena 4. Henryk opowiada Wandzie o liście od stryja, w którym obiecuje uczynić go swoim spadkobiercą, o ile wybierze żonę, która „spodoba się” stryjowi. Wanda prosi Henryka, by poczekał nieco, aż stryj ją polubi. Scena 5. Onufry chce swatać Helenę z Pagatowiczem, ale ten się wymawia chorobą i wiekiem. Onufry opowiada mu historię o znajomym, który po ślubie wydobrzał. P już właściwie się zgadza. Scena 6. Helena płacze, mówiąc P, że ojciec się nie zgadza (P nie wie, że chodzi o materiał na suknię). Dziewczyna mówi mu też o Wandzie, która zakochała się w Henryku. Scena 7. P przekonuje Burczyńskiego, że nie ma racji. Ten tłumaczy, że Helena jest za młoda (17). Obaj mówią o różnych rzeczach (P myśli o ślubie). Scena 8. Wistowski drwi z P, że dał się złapać. Ten zaś mówi mu, że Wanda ma narzeczonego. Wistowski jest przekonany że to podstęp. Postanawia się oświadczyć, żeby udowodnić P, że nie dostanie kosza (~gruba ryba). Scena 9. Akurat przychodzi Wanda. Wistowski zalotnie z nią rozmawia, Wanda go komplementuje („Najwyżej 40”); musi przygotować dla babci czepek — Wistowski służy jej głową jako „manekin”. Scena 10. Przychodzi Henryk — stryj nie jest zadowolony, nie chce go przedstawić Wandzi, boi się konkurencji. Scena 11. Wistowski chce jak najszybciej zabrać Henryka z domu Ciaputkiewiczów. Onufry jednak ich zatrzymuje.
Scena 1. Onufry spóźnia się na obiad po „zakrapianym” śniadaniu — Wistowski się oświadczył. Onufry z Dorotą już się kłócą, czy prawnuk będzie inżynierem czy lekarzem. Scena 2. Onufry pyta Wandę, czy chce wyjść za mąż za Wistowskiego. Ta, myśląc, że to Henryk się oświadczył, zgadza się. Scena 3. Tymczasem przychodzi Henryk i uświadamia Wandzie, że to stryj poprosił o jej rękę. Henryk ma plan. Scena 4. Wistowski chwali się P, że też się żeni. Szybko też stał się zwolennikiem rodzinnego życia… Scena 5. Wanda udaje smutną. Wistowski prawi jej komplementy. Ta prowokuje go, by wyznał, że mu się podoba. W tej samej chwili za stryjem staje Henryk, który czeka tylko na to wyznanie. Scena 6. Bratanek dziękuje Wistowskiemu, wyznaje mu wraz z Wandą, że znają się już od roku. Stryj musi się zgodzić na ich ślub. Scena 7. Aby ratować twarz, Wistowski tłumaczy Onufremu, że oświadczał się w imieniu Henryka. Scena 8. Helena wreszcie uprosiła ojca — P dziwi się, gdy zaczynają mówić o łokciach i metrach. Wychodzi na jaw, że chodzi o materiał na suknię. P do Wistowskiego: „A mówiłeś pan, że wszystkie mają apetyt na grube ryby”. P dostaje ataku kataru żołądka.
Michał Bałucki, DOM OTWARTY
Władysław Żelski
Janina, jego żona
Kamila, jej siostra
Telesfor, ich wuj
Adolf, narzeczony Kamili
Alfons Fikalski
Wicherkowski
Pulcheria, jego żona
Ciuciumkiewicz
Katarzyna, jego żona
Tecia, Miecia, Munia, Lola — ich córki
Wróbelkowski, Fujarkiewicz, Malinowski, Bagatelka
Franciszek, służący
Lokaj, Goście
Scena 1. Telesfor z Władysławem grają w szachy, Kamila z Adolfem ćwiczy grę na fortepianie. Nikt nie zwraca uwagi na Franciszka, który pyta, gdzie nakryć do kawy. Scena 2. Władysław nie zwraca też uwagi na żonę. przegrywa, nie może skupić się na niczym innym, kiedy gra. Telesfor nuci pod nosem rozmaite melodyjki. Telesfor: „Już to można powiedzieć, że my sobie tu w naszym małym kółku żyjemy jak w raju.” Janina i Kamila narzekają na ciągłą nudę i „sztywność” swoich mężczyzn. Scena 3. Przychodzi Pulcheria; przymawia Władysławowi, ze nigdzie nie wychodzi z żoną. Pulcheria namawia ich, by zaczęli prowadzić dom otwarty i urządzili „wieczór tańcujący”. Panie zaraz podchwytują pomysł, popiera go Telesfor — on też podejmuje się wyprawienia balu. Układanie listy gości — m. in. Fifikowska „z przyległościami” (kuzynkami, które chce wyswatać). Pan Fikalski ma się zająć oprawą balu. Scena 4. Panie z trudem znajdują w kalendarzu Fikalskiego jeden wolny wieczór. Fikalski jednak uświadamia im, że salon jest zbyt mały. Trzeba przerobić jadalny. Idą oglądać pokój. Scena 5. Wicherkowski poszukuje swojej żony, Pulcherii — zazdrosny o nią, opowiada Telesforowi, jak jej pilnuje. Scena 6. Janina żegna Fikalskiego, Wicherkowski odradza im organizowanie balu w domu. Cały czas narzeka tez na kawalerów, którzy chcą bałamucić kobiety. Opowiada o pewnym mężczyźnie, który pojedynkował się z kawalerem o honor żony i został ranny. Scena 7. Umoralniające (zmyślone) opowiadanie Wicherkowskiego nie robi wrażenia na Janinie. Nadal chce urządzić bal.
Scena 1. Kamila pomaga Franciszkowi zapalić świece. Scena 2. Znowu kłóci się z Adolfem, który miał zaprosić na bal kolegów, ale nikogo nie przyprowadził. Scena 3. Przygotowania; przychodzą lokaje, Franciszek się burzy, ze sam dałby sobie radę. Scena 4. Władysław wraca z miasta. Szukał nowych grajk...
mairod