Bukowski_Kazimierz_-_Biblia_a_literatura_polska.pdf

Biblia a literatura polska

Kazimierz Bukowski

Spis treści

Rzut oka na Biblię i jej związki z literaturą polską3

Wpływ Biblii na literaturę piękną 14

STARY TESTAMENT PREHISTORIA BIBLIJNA 20

Księga Rodzaju 20

Poemat biblijny o stworzeniu świata 20

Opis stworzenia człowieka 24

Upadek pierwszych ludzi 26

Kain i Abel 29

Potop i arka Noego 31

Wieża Babel 33

PRZYMIERZA Z BOGIEM 36

Księga Rodzaju 36

Księga Wyjścia 43

Księgi Samuela i Królewskie 49

PROROCY — LUDZIE PRZYMIERZA 52

Księga Izajasza 52

Księga Amosa 53

Księga Micheasza 53

Księga Ozeasza 54

Księga Joela 54

Krzywda społeczna 58

LIRYKA RELIGIJNA 62

Psalmy 62

Księga Pieśni nad Pieśniami 75

Treny Jeremiasza 79

POSZUKIWANIE MĄDROŚCI ŻYCIA 81

Księga Hioba 81

Księga Koheleta, czyli Eklezjastesa (Kaznodziei) 88

Księgi Mądrościowe 91

Mądrość życia 95

Pochwała pracowitości 98

WYBRANE POSTACIE STAREGO PRZYMIERZA 101

Księga Ruth 101

Księga Daniela Uczta Baltazara 103

NOWY TESTAMENT 106

„EWANGELIA DZIECIŃSTWA" JEZUSA 106

Boże Narodzenie 109

Poezja maryjna 112

DZIAŁALNOŚĆ JEZUSA 115

Problem pokusy i szatana 118

Jan Chrzciciel i Salome 121

Chrystus i Jego cuda 122

Narodziny z Ducha — chrzest 124

KAZANIE NA GÓRZE 125

Błogosławieni...129

Modlitwa Pańska 130

Czyny miłosierdzia 131

PRZYPOWIEŚCI 135

Pieśń o winnicy 136

Uczta 138

Samarytanin 140

MĘKA I ZMARTWYCHWSTANIE JEZUSA 145

Ostatnia Wieczerza i Msza św.149

Męka 152

Pieta 155

Zmartwychwstanie 157

Zesłanie Ducha Święto 160

Apokalipsa 163

Biblio, ojczyzno moja, Biblio, moja ziemio polska, Galilejska

I franciszkańska, (...)

Wywołuję z Twoich wersetów

Wszystkich najlepszych,

Którzy są dla mnie niedościgłym wzorem^

Wszystkich najpiękniejszych,

Których podziwiam,

Wszystkich szlachetnych,

Którym nie umiem dorównać (...)

Patrzysz na mnie

Oczami Ojca i Syna, i Ducha Świętego,

Oczami moich praojców,

Oczami mojego dziadka,

Oczami mojej żony,

Oczami moich umiłowanych poetów,

Oczami Jana z Czarnolasu, Skargi i Anhellego.

Wołasz do mnie z głębokości

Psalmem krematoriów,

Płaczem nad ruinami walczącej Warszawy,

Lamentem nad zwłokami spalonego getta (...)

Wszystko jest w Tobie, Cokolwiek przeżyłem

Wszystko jest w Tobie, Cokolwiek kochałem. (...)

Na Tobie uczyłem się żyć,

Na Tobie uczyłem się czytać,

Na Tobie uczyłem się pisać.

Na Tobie uczyłem się myśleć,

Na Tobie uczyłem się prawdy

ROMAN BRANDSTAETTER Biblio, ojczyzno moja..

Od autora

Jednym z głównych źródeł kultury europejskiej, w której orbicie kształtowała się i nadal kształtuje kultura

polska, jest chrześcijaństwo ze swoją księgą świętą — Biblią. Nie można zrozumieć kultury i literatury polskiej

bez znajomości Pisma świętego. Ukazanie więzi łączącej poprzez stulecia naszą twórczość ze Starym i Nowym

Testamentem stanowi cel niniejszej pracy.

Książka składa się z dwóch części: ogólnej i szczegółowej. Część ogólna, zatytułowana „Rzut oka na Biblię i

jej związki z literaturą polską", wprowadza czytelnika w najważniejsze problemy biblijne i wyjaśnia

najpotrzebniejsze pojęcia. Z kolei autor ukazuje różnorakie sposoby oddziaływania Biblii na literaturę polską w

poszczególnych epokach i na kształtowanie się języka polskiego.

Część szczegółowa zawiera obszerny tematyczny wybór tekstów biblijnych, z zachowaniem jednak chronologii

w powstawaniu ksiąg -Starego i Nowego Przymierza; teksty są w różnych tłumaczeniach polskich, od

najstarszych do współczesnych, od katolickich poprzez - kalwińskie, luterańskie, ariańskie do żydowskich

(Izaaka Cylkowa z XIX/XX wieku, cenionego przez Czesława Miłosza ze względu na walory językowe).

Poczesne miejsce zajmują ks. Jakub Wujek (XVI wiek) i przekłady poetyckie z Janem Kochanowskim i

Czesławem Miłoszem na czele. Teksty Biblii są opatrzone najkonieczniejszymi objaśnieniami na podstawie

Biblii tysiąclecia i poznańskiej, słowników i encyklopedii biblijnych.

Obok tekstów biblijnych znajdują się utwory literackie nawiązujące do Pisma Św., podane bądź w porządku

chronologicznym, bądź tematycznym, problemowym. Słowem: tekst Pisma Św., komentarz biblijny i utwory z

literatury polskiej — oto zasadniczy układ antologii.

Ale jej ambicje trzeba od razu zawęzić, aby nic obiecywała ona więcej, niż zdolna jest przynieść. Nie znajdzie

tu więc czytelnik całej Biblii, lecz tylko wybrane teksty Starego i Nowego Testamentu, z ksiąg które

powstawały na rozległej przestrzeni wieków: od XIII przed Chr. do I po Chr., w świecie semickim czy też

grecko-rzymskim (np. całość Biblii tysiąclecia 1965, 1971, 1980 liczy ok. 1500 stron dużego formatu). Nie

znajdzie tu czytelnik — tym bardziej — obszernych wypisów / literatury polskiej, lecz raczej niewielki

wycinek poezji podejmującej motywy biblijne; utwory prozatorskie czy dramatyczne występują sporadycznie.

Być może książka wymagałaby jeszcze ukazania powiązań Biblii ze sztuką polską. Z braku miejsca zamieszcza

się jednak tylko garść reprodukcji z malarstwa i rzeźby, by unaocznić czytelnikowi, jak wielki wpływ wywarła

Biblia na twórczość artystyczną w naszym kraju.

Nieco uwagi należy natomiast poświęcić związkom istniejącym między Pismem św. a muzyką. Oprócz śpiewu

liturgicznego, jednogłosowego, już od dawnych wieków powstawały psalmy wielogłosowe na chór a capella;

kompozycje te dotyczą pojedynczych psalmów lub obejmują całą Księgę Psalmów, jak w przypadku Mikołaja

Gomółki i Psałterza Dawidowego Jana Kochanowskiego z XVI wieku. Wielogłosowe kompozycje maryjnego

hymnu-modlitwy Magnificat (Uwielbia dusza moja...) pojawiają się od połowy wieku XV (Mikołaj z Radomia)

po wiek XX (Witold Gieburowski, Bolesław Szabelski, a w roku 1974 Krzysztof Penderecki).

Penderecki, światowej sławy kompozytor, zasługuje na szczególną uwagę. Skomponował on Psalmy Dawida

na chór mieszany i perkusję (1958); opartą na motywach biblijnych sekwencję mszalną Stabat Mater na trzy

chóry a capella (1962); Pasję według św. Łukasza na głosy solowe, chór i orkiestrę (1965); Utreniję, czyli

Jutrznię o męce i zmartwychwstaniu Chrystusa na głosy solowe, dwa chóry i orkiestrę (1970—71) oraz hymn

Te Deum laudamus (1979), dedykowany papieżowi Janowi Pawłowi II.

Autor antologii Biblia a literatura polska pragnie wyrazić głęboką wdzięczność polonistom z Uniwersytetu

Jagiellońskiego: prof. dr. Tadeuszowi Ulewiczowi, dr. Janowi Majdzie, dr. Andrzejowi Subkowskiemu, oraz

biblistom: ks. prof. Jerzemu Chmielowi i ks. dr Tomaszowi Jelonkowi — za ich uwagi i sugestie w trakcie

powstawania pracy. Dziękuję także wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do ukazania tej

książki.

Kraków, 23 kwietnia 1982 .

Chrzest, który w ciągu całego Millennium przyjmowały pokolenia naszych Rodaków, nie tylko wprowadzał ich w tajemnicę

Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa, nie tylko czynił ich dziećmi Bożymi przez Łaskę, ale znajdował stale bogaty rezonans

w dziejach myśli, w twórczości artystycznej, w poezji, muzyce, dramacie, plastyce, malarstwie i rzeźbie.

Jan Paweł II (Gniezno, 3 VI 1979)

Rzut oka na Biblię i jej związki z literaturą polską

ŹRÓDŁA KULTURY POLSKIEJ

Nie można zrozumieć kultury europejskiej, nie pamiętając o dwóch źródłach, z których ona wypływa: o świecie

antycznym i świecie chrześcijańskim. Podobnie rzecz się przedstawia z kulturą i literaturą polską, które

kształtowały się w orbicie oddziaływania grecko-rzymskiego antyku i przemożnego wpływu Biblii. Dotychczas

w nauczaniu szkolnym ukazywano jako źródło kultury europejskiej tylko świat antyczny. Tradycje

chrześcijańskie były całkowicie pomijane. Zdaje się, że ze znajomością antyku (np. mitologii, nie mówiąc już o

nauce greki i łaciny) bywało też i bywa nadal różnie. Istnieje zatem paląca potrzeba odrabiania zaległości.

KULTUROTWÓRCZA ROLA BIBLII

Znakomity badacz polskiej kultury Aleksander Bruckner nazywa przyjęcie chrztu przez Polskę

„najdonioślejszą rewolucją" w dziejach naszej kultury. Rewolucja ta „ulżyła przede wszystkim losu

niewolnikom, dzieciom i kobietom" (Dzieje kultury polskiej 1930, 1957, t. 1). Nieco dalej autor pisze: „Kultura

polska wczesnego średniowiecza niepozorna; nie przedstawiała nic nadzwyczajnego, żadnych znacznych dzieł

sztuki ani literatury (...) Mimo wszelkiej niepozorności postęp (...) przecież widoczny, a zawdzięczał go kraj

Kościołowi; wystarczy porównać koniec XIII z końcem XII wieku. Kościół wychował pokolenia, które nie

ugrzęzły, jak poprzednie, w bezmyślnym i beztroskim materializmie, lecz uznały jakieś cele wyższe, choćby

pozaświatowe; spotęgowały się różnice między dobrem a złem (...) Kościół jednoczył te tłumy luźne; wyrabiało

się w nich poczucie narodowe (...) on uczył, oświecał głowy, a rozkruszał serca".

Co w tej wypowiedzi uczonego jest szczególnie godne uwagi? Dwie sprawy. Pierwsza: czym jest kultura.

Kultura — zdaje się mówić Bruckner — to przede wszystkim rozwój duchowy, oparty na wartościach religijno-

moralnych. Dodać zaraz trzeba, że taki rozwój oznacza w szczególności rozwój intelektualny, estetyczny i

fizyczny człowieka; fakt, że w owych czasach Kościół był niemal jedynym inspiratorem nauki i sztuki, zdaje

się to potwierdzać. Dopiero na drugim miejscu istotę kultury stanowi twórczość artystyczna i odbiór

powstałych dzieł, co zwykle uważa się za samo sedno kulturalnego życia.

A następna sprawa podniesiona przez Brucknera? Główną rolę kulturotwórczą chrześcijaństwa — a pośrednio

Biblii, stanowiącej fundament wiary i etyki — "autor upatruje w tym, że Kościół, pełniąc swą misję religijno-

moralną, uczy odróżniać zło od dobra, szanować każdego człowieka, zwłaszcza słabszego, rozliczać się w

sumieniu i wobec Boga ze swoich czynów. Słowem, „kruszy serca". Spojrzenie oczyma wiary na świat i los

ludzki chroni człowieka przed „bezmyślnym materializmem" praktycznym, każe mu troszczyć się o drugiego

człowieka, w którym trzeba widzieć nie wroga, nie obcego, nie Polaka tylko, ale brata, skoro wszyscy są

dziećmi jednego Ojca. Dopiero w takiej, wyrosłej z Biblii wizji życia indywidualnego i społecznego ukazuje się

pełny sens słów Jana Kochanowskiego: „A jeśli komu droga otwarta do nieba —Tym, co służą Ojczyźnie..."

Jakaż jest zatem — według teologii katolickiej — podstawowa kulturotwórcza rola Biblii? Kształtować

duchowe oblicze człowieka, który wie, skąd wyszedł i dokąd zmierza; który jest odpowiedzialny za siebie i za

innych: który jest świadomy swej słabości, ale i boskiej mocy. Twórczość artystyczną, niekoniecznie tylko

religijną, inspiruje owo wcześniejsze spotkanie w wierze i w modlitwie człowieka z Bogiem.

Teologia mówi o podstawowym wpływie Biblii na człowieka. Natomiast humanistyka ukazuje głównie ów

drugorzędny, kulturotwórczy wpływ Biblii na różne dziedziny nauki i sztuki, o czym wspomina papież Jan

Paweł II (patrz motto). Niniejsza książka pragnie ukazać niektóre charakterystyczne rysy oddziaływania Biblii

na literaturę polską.

APOKRYFY

Apokryfy (grec. apokryphos = ukryty przed oczyma ludzi. tajemny) są to utwory podobne do ksiąg

kanonicznych, lecz nie należące do kanonu Pisma św. Są one odzwierciedleniem nadziei, którymi naród

żydowski żył przez ostatnie stulecia przed Chrystusem albo w ciągu pierwszego wieku po rozpoczęciu ery

chrześcijańskiej. Ponadto apokryfy wskazują na kierunki religijne istniejące wewnątrz chrześcijaństwa w

pierwszych wiekach. Tak więc istnieją apokryfy Starego, jak i Nowego Testamentu.

Najulubieńszym tematem apokryfów i legend o charakterze apokryficznym stały się szczególnie trzy motywy

biblijne: żywot Matki Boskiej, dzieciństwo Chrystusa i ofiara krzyżowa na Golgocie. Do tych tematów nawiążą

zwłaszcza różni prozaicy i poeci średniowiecza, baroku i romantyzmu. Pomysłami apokryfów przeniknięte są

kazania, np. Kazania gnieźnieńskie (XV w.), modlitewniki, pieśni maryjne, kolędowe czy pasyjne, także pisane

piękną polszczyzną Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa (tzw. Rozmyślanie przemyskie z końca XV w.), które

obejmuje życie Matki Boskiej od poczęcia — przedstawiając bardzo dokładnie Jej lata dziecięce i młodość —

oraz młodość Jezusa, a wszystko to przeplecione jest komentarzami historyczno-teologicznymi, wywodami

Ojców Kościoła i budującymi objaśnieniami.

Specjalne miejsce wśród apokryfów zajmuje — ze względu na czas powstania, treść teologiczną, walory

artystyczne oraz wpływ, jaki wywarł na kulturę europejską — Protoewangelia Jakuba, apokryf powstały

prawdopodobnie w drugiej połowie II wieku po Chr. w Palestynie. Oto fragment rozdziału XVII (M.

Starowieyski: Apokryfy Nowego Testamentu 1980, t. I):

1.I wyszedł nakaz od cesarza Augusta, aby spisać wszystkich, którzy byli w Betlejem judzkim. I rzekł Józef;

„Ja zapiszę moich synów. Cóż jednak uczynię z tą dzieweczką? Jak mam ją zapisać? Jako moją żonę? Wstydzę

się. Może jako córkę? Wiedzą synowie Izraela, że nie jest moją córką. Oto godzina Pańska uczyni, jak zechce".

2.I osiodłał osła, i posadził ją, i syn jego prowadził (osła), i Samuel postępował za nimi. I zbliżyli się do

trzeciego kamienia milowego, i odwrócił się Józef, i ujrzał, że jest smutną, i rzekł: „Być może to, co jest (w jej

łonie), sprawia jej ból". I znowu odwrócił się Józef, i ujrzał, że śmieje się, i rzekł do niej: „Maryjo, cóż się z

tobą dzieje: to widzę twoje oblicze roześmiane, to smutne". I rzekła doń: „Ponieważ dwa ludy widzę, Józefie,

przed moimi oczami: jeden płacze i lamentuje, i drugi, który cieszy się i śmieje".

AGRAFA

Agrafa (grec. agrapha = słowa nie zapisane) to wypowiedzi Jezusa nie zawarte w Ewangeliach kanonicznych,

lecz przekazane przez Tradycję. Oto niektóre agrafy: „Więcej szczęścia jest w dawaniu niż w braniu"(Dz

20,35) — słowa te uważa się za przysłowie powszechnie znane u Greków i Rzymian, rzekomo wypowiedziane

przez Jezusa. „Kochaj swego brata jak własną duszę, strzeż go jak źrenicy twego oka" — z apokryficznej

Ewangelii św. Tomasza (25; por. Księgę Kapłańską 19,18 i MM9,19: „Czcij ojca i matkę oraz miłuj swego

bliźniego jak siebie samego").

TRADYCJA

Zanim powstały księgi Pisma Św., treści religijne uważane za Objawienie Boże przekazywano ustnie z

dokładnością znamienną dla kultur pierwotnych. W Starym Testamencie Tradycja ta obejmowała nieraz kilka

stuleci (np. Pięcioksiąg Mojżesza spisany w VI—V w. przed Chr. sięga czasów Mojżesza, tj. XIII w. przed

Chr.), zaś w Nowym Testamencie upłynęło 30—70 lat od wniebowstąpienia Jezusa do napisania Ewangelii czy

Listów Apostolskich.

Tradycja (łac. Traditio — przekazywanie) wczesnochrześcijańska zawiera oprócz danych o życiu Jezusa

również wyznania wiary i etyczne zasady przekazywane ustnie. Nie wszystkie nauki Chrystusa zostały spisane

przez apostołów i ich uczniów. Duża ich część nadal wędrowała przez pokolenia bez pośrednictwa pisma i

weszła dopiero do uchwał soborów i synodów, ksiąg liturgicznych i dzieł Ojców Kościoła.

Kościół katolicki, mając na uwadze precyzyjną i niezwykle pojemną pamięć pierwszych chrześcijan, ceni

Tradycję na równi z Pismem św. jako jedno wspólne źródło wiary, sięgające czasów apostolskich.

BIBLIA

Biblia (łac. biblia = książka, od grec. ta biblia = książki) jest to zbiór ksiąg uważanych przez żydów i

chrześcijan za księgi święte. Katolicki kanon, czyli wykaz ksiąg Pisma Św., został ustalony ostatecznie na

soborze trydenckim (XVI w.). Obejmuje on 46 ksiąg Starego i 27 Nowego Testamentu. Testament (łac.

testamentum = przymierze) oznacza w Biblii układ, na mocy którego Bóg zobowiązuje się, pod pewnymi

warunkami, obdarzyć szczególnymi dobrami tych, którzy stają się Jego ludem. „Stary" Testament zawiera

dzieje przymierza Boga z ludźmi zawartego z Noem, Abrahamem, Mojżeszem i Dawidem. „Nowy" Testament

nie unieważnia Starego Przymierza, lecz je ostatecznie wypełnia: życiem i działalnością Jezusa Chrystusa.

Oto wykaz wszystkich ksiąg Starego i Nowego Testamentu (należy zwrócić uwagę na skrót nazwy każdej

księgi, którym będziemy się posługiwać w antologii):

ST Stary Testament:

Rdz Księga Rodzaju

Wj Księga Wyjścia

Kpł Księga Kapłańska

Lb Księga Liczb

Pwt Księga Powtórzonego Prawa

Joz Księga Jozuego

Sdz Księga Sędziów

Rt Księga Rut

l Sm Pierwsza Księga Samuela

2 Sm Druga Księga Samuela

1 Krl Pierwsza Księga Królewska

2 Krl Druga Księga Królewska

1 Krn Pierwsza Księga Kronik

2 Krn Druga Księga Kronik

Ezd Księga Ezdrasza

Ne Księga Nehemiasza

Est Księga Estery

Hi Księga Hioba

Ps Księga Psalmów

Prz Księga Przysłów (Przypowieści Salomona)

Koh Księga Koheleta (Kaznodziei Salomona)

Pnp Pieśń nad Pieśniami

Iz Księga Izajasza

Jr Księga Jeremiasza

Lm Lamentacje (Treny)

Ez Księga Ezechiela

Dn Księga Daniela

Oz Księga Ozeasza

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: