BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE
¨ Cel to przywrócenie równowagi majątkowej, która jest zachwiana na skutek nieusprawiedliwionego przesunięcia majątkowego – bez podstawy prawnej. Zbliża się funkcjonalnie do przepisów prawa rzeczowego ale to instytucja obligacyjna. Gdy spełnione są przesłanki z ustawy, to powstaje z mocy ustawy zobowiązanie z mocy ustawy między stronami, wierzycielem a dłużnikiem. Dla wierzyciela powstaje roszczenie.
¨ Bezpodstawne wzbogacenie uregulowane jest w Art.405 :
„Kto bez podstawy prawnej, uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby,
obowiązany jest do wydania korzyści w naturze,
a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości."
Są tu przesłanki i jednocześnie treść (wydanie korzyści ...) bezpodstawnego wzbogacenia :
1) przesunięcie majątkowe między majątkami dwóch osób :
a) wzbogacenie jednej osoby,
b) zubożenie drugiej osoby.
c) Między wzbogaceniem a zubożeniem musi nastąpić taki związek, że
wzbogacenie następuje kosztem wzbogacenia innej osoby.
2) przesunięcie majątkowe ma nastąpić bez podstawy prawnej.
Ad.1)
Jakaś wartość przechodzi z majątku jednej osoby do drugiej. Jest transfer korzyści.
a) po jednej ze stron jest wzbogacenie - to uzyskanie korzyści. Musi mieć charakter majątkowy
Może polegać przede wszystkim na nabyciu jakiegoś prawa mającego wartość majątkową np. prawo własności.
Uzyskanie korzyści to też zaoszczędzenie wydatków (ktoś miał zapłacić dług, a dług został zapłacony przez osobę trzecią, więc zmniejsza się jego wartość pasywów).
Uzyskanie korzyści to też uniknięcie straty - zubożony przyjmuje na siebie stratę względem wzbogaconego.
Uzyskaniem korzyści jest też korzystanie z usług drugiej osoby, mających wartość majątkową, które zostały świadczone nie bezinteresownie.
Są 2 kategorie wzbogacenia:
q zwiększenie aktywów majątku – lucrum emergens
q zmniejszenie pasywów majątku – damnum cessans
To wzbogacenie to przeciwieństwo szkody.
Przyczyny przesunięcia - wzbogacenie nastąpiło wskutek:
a) działania zubożonego
np. stawia budynek ze swoich materiałów na cudzym gruncie (superficies solo cedit);
nienależne świadczenie np. zubożony dobrowolnie spełnia świadczenie nie wiedząc, że
jest nienależne, bo spełnia je na podstawie umowy o której nie wie, że jest nieważna.
b) działanie wzbogaconego
Może być umyślne np. złodziej – wzbogaca się własnymi siłami; albo nieumyślne np.
pomyłkowo – użycie cudzej rzeczy;
c) działanie osoby trzeciej
np. pomyłka banku i przelew pieniędzy zamiast na osobę A to na osobę B;
d) działanie sił przyrody
np. przymulenie (prąd rzeki odrywa część gruntu i przenosi na drugą stronę).
Wzbogacenie powinno stanowić osobną pozycję w majątku wzbogaconego. Szczególna sytuacja korzyści koniunkturalnych: jedna osoba wybuduje na danym terenie urządzenia energetyczne, wodociągi (media). Zwiększona wartość działek, to wzrost koniunktury - nie ma to charakteru osobnej pozycji w majątku wzbogaconego - to nie jest wzbogacenie.
b) po drugiej stronie jest zubożenie. Musi być bo samo wzbogacenie np. zawładnięcie rzeczy niczyjej to nie jest bezpodstawne wzbogacenie.
Zubożenie musi mieć charakter majątkowy, musi być uszczerbek w postaci elementu majątkowego. Nie musi być identyczne z wzbogaceniem np. osoba A wynajęła samochód osobie B, a osoba B sprzedała samochód osobie C (art.169 i osoba C nabywca w dobrej wierze). Osoba A zubożona, osoba B wzbogacona o cenę samochodu. Wartość samochodu a cena sprzedaży może się zgadzać bądź nie. Wzbogacenie osoby A może być niższe niż zubożenie osoby B.
c) Musi być związek między wzbogaceniem a zubożeniem.
Związek polega na jedności przyczyny (zdarzenia) i dwóch efektach działania tej jednej przyczyny. Nie jest to związek przyczynowy. Transfer majątkowy musi być bezpośredni.
Ad.2)
MUSI BYĆ BRAK PODSTAWY PRAWNEJ!
Podstawą prawną będzie:
a) czynność prawna
b) przepis ustawy.
Ad. a)
Samo istnienie ważnej czynności prawnej może nie być wystarczające dla usprawiedliwienia przesunięcia majątkowego, gdy czynność prawna ma charakter abstrakcyjnej, oderwanej. Ważność nie zależy od przyczyny przesunięcia (kauzy). Kauza musi być podstawą prawną czynności.
Ad. B)
Nie każdy przepis ustawy to podstawa wystarczająca dla przesunięcia.
Prawo rzeczowe art.194 :
"Przepisy o przetworzeniu, połączeniu i pomieszaniu nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody, ani przepisom o bezpodstawnym wzbogaceniu." Tych przepisów nie należy traktować jako wystarczającej podstawy prawnej.
Gdy spełniono w/w warunki to powstaje obowiązek zwrotu, wydanie korzyści zubożonemu przez wzbogaconego. Gdy wzbogacony ma spadkobierców pod charakterem ogólnym to na nich przechodzi obowiązek zwrotu, jeżeli są pod charakterem szczególnym to nie mają obowiązku zwrotu.
PODMIOTOWY ZAKRES OBOWIĄZKU ZWROTU - stosunek zobowiązaniowy powstały na podstawie art. 405 KC
² powstaje między bezpośrednio wzbogaconym (dłużnikiem) a zubożonym (wierzycielem)
² rodzi obowiązek zwrotu uzyskanej kosztem zubożonego bezpodstawnie przez wzbogaconego korzyści
² uprawnienie wierzyciela ma charakter względny (jest wierzytelnością), nie podąża za korzyścią à zobowiązany do jej wydania jest tylko ten, kto się wzbogacił
jest jeden wyjątek przewidziany w art. 407 KC à sytuacja bezpłatnego rozporządzenia korzyścią:
Art. 407. Jeżeli ten, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią.
à w drodze wyjątku skuteczność uprawnienia wierzyciela rozciągnięta na osobę trzecią – „obdarowany” zobowiązany będzie do wydania korzyści
² Pojawia się pytanie, czy obdarowanie osoby trzeciej korzyścią zwalnia dłużnika (wzbogaconego) z obowiązku? à W doktrynie przeważa stanowisko, że skoro ustawodawca mówi o „przejściu obowiązku” to obowiązek wzbogaconego wygaśnie
zakres przedmiotowy :
Art. 405. Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.
ZASADA SUROGACJI REALNEJ
Art. 406. Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.
Wzbogacony zobowiązany jest więc do:
1. zwrotu korzyści w naturze
2. gdy zwrot w naturze nie jest możliwy – zwrotu wartości korzyści (świadczenie pieniężne)
3. zwrotu surogatów – wszystko to co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody
zakres obowiązku zwrotu może podlegać ograniczeniom:
1. jeżeli pomiędzy wzbogaceniem a zubożeniem występuje różnica wartości
przykład: osoba A użycza osobie B samochód. Osoba B sprzedaje ten samochód osobie C, która po spełnieniu przesłanek z art. 169 KC nabywa własność. B wzbogacił się, jednak sprzedał samochód za tanio. Możliwa jest sytuacja odwrotna – tj. gdy wzbogacenie jest większe niż zubożenie.
Przyjmuje się, że zawsze decyduje wartość niższa. To wynika z treści przepisu – zwrotowi podlega bowiem „korzyść wzbogaconego uzyskana kosztem zubożonego” zubożonego. Roszczenie o bezpodstawne wzbogacenie nie jest roszczeniem o naprawienie szkody. Gdyby wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym można by dochodzić naprawienia całej szkody.
2. ograniczenie wynikające z art. 409 KC ZWROT KORZYŚCI W RAMACH AKTUALNEGO WZBOGACENIA
Art. 409. Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. (Ciężar dowodu spoczywa na zubożonym)
à wydania korzyści można żądać tylko w granicach aktualnego wzbogacenia; obowiązek wygasa jeżeli wzbogacony zużył, utracił korzyść w taki sposób, że nie jest już wzbogacony pod warunkiem, że działał w dobrej wierze.
Przykład: osoba uzyskująca wynagrodzenie o niestałej wysokości dostała nadpłatę, wypłaconą pomyłkowo à jeżeli osoba rozdysponuje tą nadpłatą, w sposób taki, że nie będzie już wzbogacona zobowiązanie wygaśnie, jeżeli wzbogacony wyzbywając się korzyści działał w dobrej wierze
Jeżeli jednak wzbogacony wyzbywając się korzyści uzyskał konkretne dobra, zainwestował wówczas nie zostaje zwolniony z obowiązku zwrotu ponieważ wzbogacenie nadal istnieje
Instytucja bezpodstawnego wzbogacenia to „szeroka brama prowadząca do wąskiego pokoju” – założenie tej instytucji nie prowadzą do odzyskania całości zubożenia.
Na ogół zubożonemu przysługują również inne roszczenia jak np. roszczenie o naprawienie szkody czy roszczenia typu windykacyjnego.
Dochodzi wówczas do zbiegu roszczeń. Przeważa pogląd, że roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia ma, przynajmniej ze strony formalnoprawnej charakter samoistny tzn. może konkurować z roszczeniami opartymi na odrębnych tytułach prawnych. (Mówimy, że roszczenie ma charakter posiłkowy jeżeli służy uprawnionemu jedynie wtedy gdy nie jest on w stanie w żaden inny sposób zrealizować swojego uprawnienia). Każde z roszczeń ma wady i zalety, dlatego nie da się stworzyć ich hierarchii. Np. zwrot lucrum cessans możliwy w roszczeniu odszkodowawczym nie możliwy jest roszczeniu windykacyjnym czy roszczeniu z bezpodstawnego wzbogacenia; w przeciwieństwie do roszczenia windykacyjnego nie ma przy roszczeniu z bezpodstawnego wzbogacenia wymogu przeprowadzenia dowodu własności .
Ustawodawca próbuje zasygnalizować, że roszczenie z bezpodstawnego ma charakter równorzędny w stosunku do innych roszczeń, jednak czyni to w sposób nieudolny w art. 414 KC.
Art. 414. Przepisy niniejszego tytułu nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody.
Zamiast „przepisy niniejszego działu nie uchybiają” powinno być „istnienie innych roszczeń nie uchybia roszczeniom z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia”.
zwrot nakładów
Art. 408. § 1. Zobowiązany do wydania korzyści może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z nich osiągnął. Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania; może jednak zabrać te nakłady, przywracając stan poprzedni.
§ 2. Kto czyniąc nakłady wiedział, że korzyść mu się nie należy, ten może żądać zwrotu nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania.
§ 3. Jeżeli żądający wydania korzyści jest zobowiązany do zwrotu nakładów, sąd może zamiast wydania korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić.
Strona 1 z 8
² w KC jest to jeden z przypadków bezpodstawnego wzbogacenia
² jest to takie przesunięcie majątkowe na rzecz innej osoby (wzbogaconego), które następuje z woli zubożonego; jednak świadczenie to nie ma podstawy prawnej, albo ta podstawa prawna odpadła po spełnieniu świadczenia
² na zewnątrz wygląda jak spełnienie świadczenia z istniejącego zobowiązania
² niezależność świadczenia może pojawić się różnych sytuacjach; można wskazać różne kategorie / rodzaje świadczeń nienależnych
Ze względu na zróżnicowanie nienależnych świadczeń różne są też roszczenia o zwrot takiego świadczenia . Ogólnie roszczenia te zwane są kondykcjami (od łac. condictio). Art. 410 § 2 KC określa rodzaje kondykcji
Art. 410. § 1. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego. § 2. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
art.41p2 : są 4 przypadki nienależnego świadczenia :
a) condictio in debili - świadczenie jest nienależne, jeżeli ten ,kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył;
Działa ktoś w błędzie, że zobowiązanie istnieje - w rzeczywistości nie istnieje; np. ktoś raz już zapłacił swój dług; umowa jest pod warunkiem zawieszającym, a warunek się jeszcze nie spełnił; zobowiązanie istnieje ale względem innej osoby;
b) condictio causa finita; świadczenie jest nienależne, jeżeli podstawa świadczenia odpadła;
Wcześniej istniała, w momencie spełnienia świadczenia zobowiązanie istniało, podstawa prawna była a po spełnieniu świadczenia należnego podstawa prawna odpadła np. strona umowy była uprawniona do odstąpienia od umowy i odstąpiła od umowy, podstawa upadła i cena z momentu zakupu podlega zwrotowi jako
c) Condictio causa data causa non secuta (inaczej condictio ob causam detorum; świadczenie jest nienależne, jeżeli zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty;
np. darowizna na poczet przyszłego małżeństwa, a do zawarcia małżeństwa nie dochodzi. Zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty; ktoś wystąpił z ofertą i od razu spełnia świadczenie a adresat oferty odmawia zawarcia umowy. To świadczenie od oferenta jest nienależne bo jest w określonym celu (data), ale do umowy nie dochodzi (non secuta) i cel nie osiągnięty; zamierzony cel musi być uzgodniony przez obie strony.
d) Condictio sine causaświadczenie jest nienależne, jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stał się ważna po spełnieniu świadczenia;
Świadomość stron co do istnienia bądź nie istnienia zobowiązania jest obojętna, nawet jeżeli strony wiedziały o nieważności mogą żądać zwrotu. Tym się to różni od causa in debiti. Oznacza to, że czynność prawna nie wywołała skutków prawnych tzn. że zobowiązanie z niej nie powstało np. umowa o przeniesienie własności nieruchomości nie sporządzona w formie aktu notarialnego, a nabywca zapłacił cenę a zbywca wydał nieruchomość i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia (to nie jest konwalidacja).
Są sytuacje przewidziane, że mimo nieważności czynności samo wykonanie może doprowadzić do konwalidacji np. darowizna - oświadczenie darczyńcy forma aktu notarialnego, gdy przeniesienie własności ma nastąpić później. Gdy brak w/w to umowa nieważna, ale gdy od razu przekazano własność to nie jest wymagana forma aktu notarialnego. Brak jest roszczenia z tytułu nienależnego świadczenia bo doszło do konwalidacji.
Z przepisów ogólnych o bezpodstawnym wzbogaceniu wynika roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia. Na podstawie art. 411 KC w pewnych przypadkach dochodzenie zwrotu jest wyłączone. Jednak tylko art. 411 pkt 1 dotyczy świadczenia nienależnego. Pozostałe świadczenia określone w pkt 2-4 nie mają charakteru nienależnego.
Art. 411. Nie można żądać zwrotu świadczenia:
1) jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że:
§ spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo
§ w celu uniknięcia przymusu lub
§ w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
2) jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
4) jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.
Ustawodawca, jednak w pewnych przypadkach mimo świadomości bezpodstawności świadczenia po stronie spełniającego je przewiduje się powstanie roszczenia o zwrot. Jest tak w wypadku gdy:
To wyjaśnia, dlaczego została uregulowana osobno condictio sine causa , mimo iż mogłaby mieścić się w condictio indebiti. à ustawodawca wyróżnia to świadczenie nienależne aby je odmiennie uregulować tzn. wyłączyć wyłączenie roszczenia o zwrot bezpodstawnego świadczenia w przypadku świadomości bezpodstawności spełniającego świadczenie.
Punkty 2-4 art. 411 KC przewidują wyłączenie roszczenia o zwrot świadczeń należnych. Oczywistym jest, że takie świadczenia nie podlegają zwrotowi.
prawozaoczne