- Michał Głowiński - Narracja jako monolog wypowiedziany –
O co loto, czyli przykład omawianej narracji:
Dlaczego nie pojechałem do Warszawy? Że to niedziela? Nie mogę! Mam już dosyć tych bab. Powiadam panu, opędzić się nie mogę, i to, z przeproszeniem, same stare...
Jarosław Iwaszkiwicz „Wzlot”
1) Trzy rodzaje monologu:
I. Monolog odwołujący się do form pisanych – wykorzystuje nieliterackie lub para literackiej formy wypowiedzi: pamiętnik, list, dziennik.
II. Monolog wewnętrzny – wypowiedź bez słuchacza i niewymawialna, w powieści psychologicznej
III. Monolog wypowiedziany o odwołuje się do wypowiedzi ustnych
2) Monolog wypowiedziany – monolog, w którym narrator zwraca się do milczącego rozmówcy. Zazwyczaj w powieści stosuje się trzy zaimki osobowe liczby pojedynczej: ja (autor), ty (czytelnik), on (bohater). W monologu wypowiedzianym „on” zazwyczaj nie występuje, natomiast kluczowe staje się „ty”. Cała narracja opiera się na relacji pomiędzy mówiącym a słuchaczem. Ten drugi, mimo, że obecny jedynie pośrednio (w zwrotach narratora do niego skierowanych) stanowi konieczny element narracji. Aby relacja ta mogła mieć miejsce konieczne, jest zarysowanie sytuacji narracyjnej – dzieje się to już na samym początku. Wszystkie informacje docierają do czytelnika za pośrednictwem narratora, również wypowiedzi jego rozmówcy, np. poprzez powtórzenie zadanego pytania. Tak silnie zarysowane „ty” sprawia, że adresatem monologu staje się również czytelnik. Z powodu tak dużego wpływu adresata jest istotne czy jest on jednostkowy, czy zbiorowy. W pierwszym wypadku monolog sięga do form zbliżonych do gawędy, w drugim –przemówienia lub kazania.
3) Pojawienie się monologu wypowiedzianego w Polsce po 1956 r. wiąże się z wydaniem w 1957 r. tłumaczenia powieści „Upadek” Alberta Camusa (napisanej właśnie w ten sposób, a zainspirowanej przez „Notatki z podziemia” Dostojewskiego). Tematem polskich monologów wypowiedzianych stał się rozrachunek z przeszłością. Największy jego rozkwit przypada na lata 1957-1961, później jego dynamika słabnie, zmienia się tematyka (na niekoniecznie quasibiograficzną i rozrachunkową), a obecnie monolog wypowiedziany dołączył do ogólnego repertuaru form narracyjnych i stosowany może być w dowolnym kontekście.
4) Ponieważ utwory tego typu są rozrachunkami z przeszłością, dotyczą ważnych kwestii światopoglądowych częstym ich problemem jest nieadekwatność języka oraz formułowanych problemów do kondycji intelektualnej i społecznej narratora.
5) Utwory takie można określić mianem quasi-biografii. Quasi nie tylko dlatego, że jej przedmiotem jest postać fikcyjna, ale przede wszystkim dlatego, że przebieg życia bohatera musi czytelnik zrekonstruować sam. Narracja taka nie jest chronologiczna, nie wiadomo też, czy to, co mówi narrator jest prawdą, jednak każdy z przywołanych elementów przeszłości musi mieć znaczenie w teraźniejszości, gdyż akcja toczy się w teraźniejszości (jest nią np. rozrachunek z przeszłością, ale rozrachunek ten ma miejsce tu i teraz). Każdy jest argumentem za lub przeciw, przykładem, dowodem.
6) Monolog wypowiedziany nie jest zapisem potocznej rozmowy, chaotycznej i sprzecznej z zasadami retoryki – wręcz przeciwnie, jest on silnie poddany regułom retoryki, jego celem jest rozrachunek z przeszłością, jakimiś ideami, itp.
omen483