Marian Brandys Genera� Arbuz Adamowi Od autorytetu do autorytetu I W�a�nie sko�czy�em czyta� obszern�, doskonale udokumentowan� biografi� genera�a J�zefa Zaj�czka pi�ra Jadwigi Nadziei. Dociekliwa historyczka strawi�a znaczn� cz�� �ycia na gromadzeniu wszystkiego, co kiedykolwiek napisano b�d� powiedziano o smutnej pami�ci ksi�ciu_namiestniku kongresowego Kr�lestwa Polskiego. Wskutek prze�adowania drobiazgow� faktografi�, zw�aszcza z zakresu wojskowo�ci, ksi��ka pani Nadziei jest nieco trudna w czytaniu, ale pokazany wszechstronnie Zaj�czek wy�ania si� z niej jak �ywy. I ten "napoleo�ski" - najlepiej znany z o��wkowego portretu Dutertre'a, skre�lonego z natury podczas wyprawy egipskiej - wysoki, postawny, o nieufnym, odpychaj�cym wyrazie twyrzy, genera� rewolucyjnej Francji, przepasany tr�jbarwn� szarf�, w dwuro�nym francuskim kapeluszu z pi�rami, tak jako� osadzonym na g�owie, �e sprawia wra�enie raczej czapy polskiego szlachciury; i drugi Zaj�czek - "kongresowy" - starszy o lat trzydzie�ci beznogi inwalida, postukuj�cy kulami, rozczulaj�co intymny w domowym pikowanym kaftaniku, u�miechaj�cy si� dobrodusznie pod koafiur� misternie trefionych loczk�w. Takim widywa� go Kajetan Ko�mian, kiedy sk�ada� mu wizyty w ostatnich latach jego �ycia. W burzliwej, pe�nej gwa�townych wstrz�s�w i zakr�t�w, a w ostatecznych wyrazie zdecydowanie ponurej biografii J�zefa Zaj�czka osobliwe jest to, �e co kilkana�cie stronic natrafia si� w niej na elementy wr�cz humorystyczne. Poczynaj�c od nazwiska Zaj�czek herbu �winka! Trudno by by�o wymy�li� dla nielubianego prominenta nazwisko bardziej o�mieszaj�ce, bardziej wystawiaj�ce na sztych, bardziej prowokuj�ce do wszelkiego rodzaju z�o�liwo�ci: kalambur�w, dowcip�w, atak�w satyrycznych. Wsp�cze�ni nie przeoczyli tej okazji: wykorzystywali j� a� do przesytu. Przez ca�e �ycie n�ka�y Zaj�czka niewybredne �arty z jego nazwiska. Kto wie, czy nie one w�a�nie przyczyni�y si� do owego nieufnego, odpychaj�cego wyrazu twarzy, uwiecznionego na portrecie Dutertre'a? Kpiny ze "zwierz�cego" nazwiska nie ustawa�y nawet w�wczas, kiedy zaj�o ono zaszczytne miejsce na paryskim �uku Tryumfalnym, w poczcie najwybitniejszych dow�dc�w wojen napoleo�skich, ani wtedy, gdy - u�wietnione tytu�em ksi���cym i godno�ci� wicekr�la - zaleg�o pos�pnym cieniem nad satelickim pa�stewkiem polskim, utworzonym przez kongres wiede�ski. Im wy�ej w�a�ciciel o�mieszonego nazwiska wspina� si� w hierarchii spo�ecznej, tym zacieklej go atakowano. W z�o�liwych napa�ciach na "zaj�czka, z kt�rego car zrobi� kr�lika", wsp�dzia�ali rami� w rami�: anonimowi autorzy ulicznych wierszy ulotnych i najwybitniejsi poeci polskiego O�wiecenia, na czele z Julianem Ursynem Niemcewiczem. Narzuconego namiestnika wyszydzano na wsi i w mie�cie, w koszarach i na uniwersytecie, w trzeciorz�dnych traktierniach i najwykwintniejszych salonach stolicy. W satyrycznych wierszykach szarpano go bez lito�ci, nieraz w niezgodzie z prawd� i niesprawiedliwie. Nawi�zuj�c do nazwiska, pomawiano go o tch�rzostwo, nawi�zuj�c do herbu - o rozpust�, chocia� w �yciu nie by� ani tch�rzem, ani rozpustnikiem. Ale prominent, kt�ry raz przepad� w opinii publicznej, nie mo�e liczy� u rodak�w na lito�� i sprawiedliwo��. Oto jest sternik nieszcz�snego kraju:@ zaj�czek z ducha, �winka z obyczaju...@ Ale nie tylko nazwisko sprawia, �e w biografii Zaj�czka narodowy dramat co chwila ociera si� o cyrkow� grotesk�. W�a�ciciel �miesznego nazwiska mia� jeszcze pr�cz niego szczeg�lny dar wywo�ywania niezamierzonych efekt�w komicznych swoimi uczynkami i zachowaniem. Ju� jego pierwszemu wyst�powi na scenie publicznej towarzyszy� gromki �miech wsp�czesnych. Zim� roku 1770 zjecha�o do Pary�a poselstwo Generalno�ci barskiej, aby domaga� si� od francuskich sprzymierze�c�w wsparcia dla upadaj�cej konfederacji. W �wicie pos�a Micha�a Wielhorskiego znalaz� si�, jako sekretarz (z protekcji Zamoyskich) 18_letni oficerek, kt�ry dwa lata wcze�niej doskoczy� do konfederacji z kr�lewskiej za�ogi Kamie�ca Podolskiego. M�odziutki Zaj�czek nie mia� w Pary�u zbyt wielu zaj�� s�u�bowych, m�g� wi�c do woli wydeptywa� bruki "stolicy Europy", ch�on�c g�odnymi oczami r�ne miejscowe cuda. Zwiedzaj�c Luwr natkn�� si� na pos�g Wenus Medycejskiej. Pi�kno�� i skromny wdzi�k poga�skiej bogini tak go oczarowa�y, �e bez wahania uzna� j� za Matk� Bosk� i - nie zwa�aj�c na otoczenie, run�� przed ni� na kolana. Takie przy tym wybija� pok�ony, �e - jak odnotowa� �wiadek zaj�cia - "a� mu peruka spad�a". Zabawna gafa polskiego aspiranta dyplomatycznego musia�a si� odbi� szerokim echem, skoro dochowa�y si� o niej relacje pami�tnikarskie. I dobrze si� sta�o, bo w tej b�ahej historyjce jest jakby zapowied� i skr�t wszystkich przedziwnych meandr�w kariery �yciowej przysz�ego ksi�cia_namiestnika. Ca�y �yciorys J�zefa Zaj�czka herbu �winka to nieprzerwane pasmo oczarowa� r�nego rodzaju i r�nego kalibru autorytetami. Przed ka�dym od razu wali si� na kolana, przed ka�dym wybija pok�ony a� do spadni�cia peruki (oczywi�cie w przeno�ni, bo p�niej peruki ju� nie nosi�). Potem nast�puje odkrycie omy�ki lub zmierzch autorytetu z jakich� innych wzgl�d�w i... niemal natychmiastowy przeskok w zachwycenie autorytetem nast�pnym, b�d�cym najcz�ciej kra�cowym przeciwie�stwem poprzedniego. Pierwsz� odnotowan� przez kronikarzy wielk� fascynacj� Zaj�czka, je�li nie liczy� wspomnianej Wenus Medycejskiej, by� bohater konfederacji barskiej Kazimierz Pu�aski. Dwaj uchod�cy barscy spotkali si� w Pary�u w pocz�tkach roku 1773, w tym czasie mniej wi�cej, kiedy znikczemnia�y sejm warszawski zatwierdza� pierwszy rozbi�r Polski. Przyja�nienie si� wtedy z Pu�askim nie by�o wygodne ani bezpieczne nawet w Pary�u. Za przysz�ym bohaterem dw�ch kontynent�w wlok�a si� anatema gard�owych oskar�e�. Gdyby nie uciek� by� na czas z Polski, historia Stan�w Zjednoczonych Ameryki P�nocnej sta�aby si� ubo�sza o jednego z g��wnych bohater�w wojny o niepodleg�o��. Inspiratorowi porwania przez konfederat�w kr�la Stanis�awa Augusta wytoczono w Warszawie proces o najci�sz� zbrodni� epoki: kr�lob�jstwo. Trybuna� sejmowy pod przewodnictwem os�awionego prze�ladowcy Rejtana, Adama Poni�skiego, skaza� zaocznie Pu�askiego na "uci�cie g�owy i prawej r�ki, �wiartowanie i spalenie cia�a, kt�rego popi� mia� by� na wiatr rzucony". Za granic� tropi�y go wywiady mocarstw zaborczych. W�adze burbo�skiej Francji r�wnie� nie zamierza�y pie�ci� si� z "kr�lob�jc�", musia� si� ukrywa� przed policj� pod przybranym nazwiskiem. Niech�tni mu tak�e byli umiarkowani przyw�dcy emigracji konfederackiej - od pocz�tku przeciwni pomys�owi porwania kr�la. Bior�c to wszystko pod uwag�, trzeba przyzna�, �e oczarowanie Pu�askim by�o ze strony Zaj�czka uczcuciem najzupe�niej bezinteresownym, czego o p�niejszych jego fascynacjach powiedzie� si� ju� nie da. Ale "pana Romera" (pod takim kryptonimem ukrywa� si� Pu�aski) wielbi� szczerze i ca�ym sercem, bez �adnych rachub na karier� czy inne korzy�ci materialne. Przyja�� z Pu�askim wymaga�a ofiar. Bohater konfederacji barskiej nie uwa�a� walki z rozbiorcami Polski za sko�czon�. Nie mog�c liczy� na pos�uch w tej sprawie we Francji, odwo�a� si� do drugiego sprzymierze�ca konfederacji: Turcji, kt�ra w tym czasie prowadzi�a wojn� z cesarstwem rosyjskim i pe�nym g�osem domaga�a si� naprawienia krzywd wyrz�dzonych Polsce. Zaj�czek, chocia� zd��y� si� ju� zadomowi� w Pary�u, nie zawi�d� przyjaciela i wyjecha� razem z nim na Wsch�d, aby dobija� si� u boku Turcji o sprawiedliwo�� dla Polski. Latem 1774 roku pisa� z tureckiego frontu do znajomych we Francji: "Ja mego drogiego Romera nie opuszcz� nigdy i jestem tak dumny z tego postanowienia, �e got�w jestem ponowi� je w ka�dej chwili. C� mo�e by� s�odszego, jak odda� si� istocie godnej ca�ej naszej przyja�ni, godnej uwielbienia ca�ego naszego �wiata, dzieli� jej nieszcz�cia, �agodzi� cierpienia. To, �e jestem u�yteczny cz�owiekowi, opuszczonemu jakby przez ca�e jestestwo, sprawia mi rozkosz wi�ksz�, ni� mo�na sobie wyobrazi�; gdy o tem pomy�l�, w�asne cierpienia odczuwam jako co� drogiego. (...) Rozmawiamy tu o mi�o�ci Ojczyzny i o swobodzie, �yj�cej ju� tylko w sercach niewielu obywateli. Z �alem wspominamy m�stwo dawnych naszych ziomk�w, op�akuj�c pod�o�� wsp�czesnych. W nieszcz�ciu mo�na si� nauczy� filozofowa�." Paromiesi�czne perypetie dw�ch barskich przyjaci� - znane w niekt�rych szczeg�ach z barwnych relacji listowych Zaj�czka - wystarczy�yby z pewno�ci� na scenariusz pasjonuj�cego filmu przygodowo_historycznego. Niestety, zabrak�o im happy endu. Turcja wojn� z Rosj� przegra�a i w lipcu 1774 roku musia�a podpisa� upokarzaj�cy traktat, w kt�rym nie wspomniano ju� ani s�owem o krzywdach Polski. Przestraszone w�adze tureckie wyda�y barskim rozbitkom nakaz opuszczenia pa�stwa ottoma�skiego w ci�gu czterech tygodni. Ale dla nich i ten kr�tki termin by� za d�ugi, gdy� wywiad zwyci�zc�w wpad� ju� na trop niebezpiecznego "kr�lob�jcy" polskiego. W wielkim po�piechu wsiedli na statek kupiecki p�yn�cy do Francji i dzi�ki przychylnym wiatrom uda�o im si� uj�� przed wys�anymi w pogo� okr�tami rosyjskimi. W pa�dzierniku 1774 roku wyl�dowali w Marsylii, na go�cinnej ziemi francuskiej. Ale w nied�ugi czas potem, w tej�e Marsylii, drogi �yciowe przyjaci� rozesz�y si�. Kazimierz Pu�aski - o�ywiony wiar�, �e sprawa polska rozstrzyga si� wsz�dzie tam, gdzie walcz� o wolno�� - wyruszy� za ocean, aby w��czy� si� w wojn� o niepodleg�o�� m�odego pa�stwa ameryka�skiego. 22_letni J�zef Zaj�czek - wbrew niedawnym zapewnieniom, �e nie opu�ci nigdy przyjaciela - nie m�g� si� jako� zdecydowa� na rol� bohatera dw�ch kontynent�w i pozosta� w Marsylii, dzi�ki czemu dzisiejsi uczniowie szk� ameryka�skich nie musz� sobie wy�amywa� j�zyk�w nad zniekszta�caniem jego, i tak o�mieszonego,...
pokuj106