31

CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU PAŃSTWA EPOKI KAPITALIZMU

1/ Układ sił społecznych (podstawy społeczne)

# XVIII/XIX – kształtowanie się państwa konstytucyjnego na gruzach feudalizmu – przemiany i przesunięcia w układzie sił społecznych

    $$ Początkowo: Rewolucje „burżuazyjne” miały gł. charakter
  ANTYFEUDALNY – chodziło o odsunięcie od władzy uprzywilejowanych warstw
    feudalnych

              à etap ten przyniósł – wraz z upadkiem monarchii absolutnej – przewagę
                   bogatego mieszczaństwa, które wraz z odłamami dawnej arystokracji stworzyło               podstawę społeczną wielu XIX-wiecznych systemów ustrojowych à zwykle MONARCHII               KONSTYTUCYJNYCH OGRANICZONYCH (Prusy, Austria, Rosja po               1906)

    $$ Faza kapitalizmu wolnokonkurencyjnego: walka drobnomieszczaństwa o
  realizację DEMOKRACJI LIBERALNEJ

              à jeszcze poparcie robotników, ale już pogłębiające się antagonizmy bo wzrost klasy               robotniczej z równoczesnym zmniejszeniem się jej udziału w dochodzie społecznym

    $$ Faza monopolistyczna (pierwsza połowa XX w.) – wysunięcie się na czoło wielkiego
  kapitału, który zaczął podporządkowywać sobie aparat państwowy

              à pogłębiający się kryzys ekonomii liberalnej i demokratycznych instytucji politycznych

    $$ Doba powszechnej industrializacji – proletariat wystąpił z programem obalenia ustroju
    kapitalistycznego i wprowadzenia SOCJALIZMU

              à Komuna Paryska, rewolucja rosyjska (1905), rewolucja październikowa (1917) i rewolucje               proletariackie (po I wojnie światowej)

2/ Podstawy prawne - konstytucjonalizm

# Spisana konstytucja państwowa w formie ustawy o charakterze nadrzędnym, normującej działalność podstawowych organów państwowych à koncepcja wprowadzona przez USA (1787), naśladowana we wszystkich państwach nowożytnych (jedynie konstytucja WB pozostała zespołem norm nie ujętych w ramy konstytucji spisanej)

              à wprowadzenie konstytucji było głównym punktem programu walki o obalenie               ustroju federalnego, filarem praworządności w państwie

# Konstytucja była na ogół jedną ustawą

              à wyjątki: francuska III Republiki, austriacka, rosyjska (1906)

# Powstanie konstytucji:

a)      konstytucja OKTROJOWANA – nadana przez monarchę

à takie były przeważnie konstytucje w monarchiach europejskich (francuska Karta konstytucyjna [1814], większość niemieckich, rosyjska [1906], Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego [1815])

à charakter mniej demokratyczny – akt łaski monarchy, podkreślający suwerenność jego władzy

b)     konstytucja UCHWALONA przez organ przedstawicielski

à bardziej demokratyczne (USA [1787], francuskie [1791, 1793, 1795, 1848, 1875], ogólnoniemieckie [1867, 1871, 1919])

c)      konstytucja w formie PAKTU konstytuanty i monarchy (francuskie [1791, 1830], pruska [1850])

d)     konstytucja przyjmowana przez PLEBISCYT LUDOWY (francuskie [1793, 1799, 1852, 1946])

# Konstytucja SZTYWNA – przepisy utrudniające jej rewizje czy nowelizacje (USA)

   Konstytucja ELASTYCZNA – łatwiej było zmieniać (najbardziej elastyczna konstytucja
   WB – zmiana przez zwykłą ustawę uchwaloną zwykłą większością głosów)

# Konstytucje nigdy nie były kompletne – nie kodyfikowały wszystkich dziedzin zaliczanych do prawa państwowego (konstytucyjnego), np. nie zawierały przepisów dot. prawa wyborczego (odrębne ustawy – ordynacje wyborcze)

              à Dla poznania ustroju państw epoki kapitalizmu nie wystarczy znajomość samego               tekstu konstytucji. Trzeba znać inne ustawy państwowe i znać praktykę               konstytucyjną (mogła odbiegać od tego, co zamierzali twórcy konstytucji, np. III               Republika Francuska, II Rzesza [1871], USA)

# Konieczne są odpowiednie gwarancje przestrzegania konstytucji, gł. kwestia kontroli zgodności ustaw z konstytucją:

a)      WB: nie ma problemu – jeśli ustawa jest niezgodna to jej uchwalenie jest równoznaczne ze zmianą konstytucji

b)     USA: decydują sądy – mogą uchylić zastosowanie ustawy uznanej przez nie za niezgodną z konstytucją

c)      Kraje kontynentalne: dawniej nie brano tego w ogóle pod uwagę, od połowy XIX w. specjalne Trybunały Konstytucyjne

3/ Demokracja parlamentarna – główne założenia programowe

# Koncepcja konstytucji wyłoniła się z teorii umowy społecznej, a konstytucje nowożytne opierały się na założeniach doktrynalnych prawa natury:

a) Teoria suwerenności ludu

# Antyteza monarchii absolutnej (gdzie suwerenność skupiała się w osobie władcy) i zaprzeczenie podstaw państwa feudalnego.

# Opór niektórych władców – bo teoria ta narusza podstawową legitymację ich władzy

# Nie było jej w konstytucjach oktrojowanych à król stoi ponad konstytucją, która nie normuje jego działalności

# Konstytucja angielska połączyła zasadę suwerenności króla z suwerennością ludu – wprowadzając premiera wybieranego przez lud, który faktycznie wykonywał władzę

b) Konstytucyjne gwarancje praw obywatelskich

# Wprowadzone przez Deklarację praw z 1789, pierwsze konstytucje francuskie, konstytucje stanowe i nowele do konstytucji USA – również w późniejszych konstytucjach (XIX i XX w.)

# Katalog praw obywatelskich różnie ujmowano. Na ogół gwarantowano równość wobec prawa i prawa wolnościowe (różny zakres)

              à z biegiem czasu rozszerzany o prawa ekonomiczne i socjalne (np. konstytucja               jakobińska), tj. prawo do oświaty, pracy, ubezpieczenia à „państwo opiekuńcze”

# Podmiotowe prawa publiczne jednostki – pojęcie stworzone przez państwo konstytucyjne

              à poddany zmienił się w obywatela, miał podstawę do obrony swych praw

              à prawo państwowe i administracyjne stały się prawem publicznym obowiązującym i               państwo, i obywatela

    $$ Ogólnie zagwarantowane przez konstytucję prawo obywatelskie wymagało bliższego
    określenia przez ustawy

    $$ Legalne formy zawieszania/ograniczania praw obywatelskich: ogłoszenie stanu
    wyjątkowego

c) Teoria podziału władzy

# Inspirowała twórców konstytucji USA, konstytucji francuskiej (1791); punkt wyjścia wszystkich konstytucji nowożytnych do XX w.

# Cel – zapewnienie równowagi między poszczególnymi władzami – nigdy nie został osiągnięty

              à praktyka konstytucyjna prowadziła do przewagi albo władzy ustawodawczej albo               wykonawczej – w USA sądowniczej

              à rozwój demokracji parlamentarnej – ku prymatowi władzy ustawodawczej i jej               kontroli nad władzą wykonawczą

4/ Zasady prawa wyborczego

# Demokracja bezpośrednia – PLEBISCYT, REFERENDUM – ludność nie jest ograniczona tylko do wyboru swych przedstawicieli, lecz sama podejmuje jakąś decyzję państwową (sporadycznie XIX w., częściej XX w.)

# Zasada reprezentacji – na niej oparte pierwsze konstytucje nowożytne (wyjątek – konstytucja jakobińska [1793])

# Wybory pięcioprzymiotnikowe: powszechne, równe, bezpośrednie, tajne, proporcjonalne

# 4-przymiotnikowy system wyborczy najwcześniej w III Republice Francuskiej i  II Rzeszy Niemieckiej. Rozpowszechnił się dopiero po I  wojnie światowej.

              à niekoniecznie odzwierciedla prawdziwą wolę wyborców – „grupy nacisku”

Powszechność – zapewnienie prawa wyborczego jak najszerszej grupie obywateli

# Niedopuszczalne cenzusy (obecnie): majątkowe, urodzenia, rasistowskie, płci, wykształcenia

              à do połowy XIX w. najdonioślejszą rolę odgrywał we wszystkich państwach cenzus               majątkowy

              à prawa wyborcze kobiet: 1869 niektóre stany USA, Finlandia – 1906, WB – 1928,               Belgia – 1948

              à sprzeczne z zasadą powszechności wyborów były też praktyki tj. pozbawienie               praw wyborczych wojskowych w służbie czynnej

# Dopuszczalne cenzusy (obecnie): wieku, obywatelstwa

              à wyższy cenzus wieku ma wpływać na bardziej konserwatywny charakter               wybieranych organów

# Dopuszczalne indywidualne ograniczenia:

à odebranie praw obywatelskich np. za przestępstwo (modne w czasach               socjalizmu) – pozbawić może sąd karny albo Trybunał Konstytucyjny

              à chorzy umysłowo pozbawiani przez sąd zdolności do czynności prawnych

# Ograniczenia mające na celu odsunięcie od wyborów pewnych grup (sztuczki trzymających władzę)

              (Najbardziej rozwinięte w USA, gdzie po wojnie secesyjnej [1870] niewolnicy

otrzymali prawo głosu i teoretycznie zaczęła się demokracja. Ale na południu

nie chciano ich dopuścić do głosowania)

a)      DOMICYL – obowiązek zamieszkiwania na określonym obszarze (stan) przez dany czas (USA – 2 lata)

à ludność uboższa przemieszcza się za pracą

b)     Ukryte cenzusy majątkowe (niby racjonalne)

à „drobna” taksa za głosowanie

à obowiązek wykazania posiadania środków na własne utrzymanie (czarni pracowali gł. na czarno” – bez podatków, ubezpieczeń – nie mogli wykazać zarobków)

c)      Odsunięcie od głosowania analfabetów

à w szkołach państwowych nie uczą, prywatne bardzo drogie

à na terenach zabranych Meksykowi przeważał hiszpański (a wymagano angielskiego)

à czarni mówią slangiem

d)     Egzamin z konstytucji – łatwo oblać kogoś

è (lata 30-ste) Luisiana: 50% białych – nie głosowało 1-2%

                                                50% czarnych – nie głosowało 99,....%

è 1964 – poprawka do konstytucji USA zakazała takich sztuczek i faktycznie dopiero wtedy DEMOKRACJA

Równość (≠ pluralne) - głos każdego wyborcy ma taką samą „siłę”

# Znaczenie historyczne: każdy ma tyle samo głosów (z reguły 1) - dziś uważane jest to za oczywiste

# Naruszenie zasady równości wyborów:

à wybory PLURALNE - niektórzy wyborcy mieli więcej niż 1 głos (WB 1948)

à systemy KURIALNE (Austria, Prusy i  Rosja) – obliczone na przyznanie większej               liczby mandatów kuriom mało liczebnym, ale obejmującym bogatsze warstwy

à systemy KORPORACYJNE (niektóre państwa faszystowskie) – z góry określano               ilość mandatów przypadających na poszczególne korporacje

à ...