Wybrane_zagadnienia_MPH.pdf

Wybrane zagadnienia miħdzynarodowego prawa humanitarnego

dr Marcin Marcinko

asystent w Zakþadzie Prawa Miħdzynarodowego Publicznego

Uniwersytet Jagielloıski

martigen@tlen.pl

Wprowadzenie

Miħdzynarodowe prawo humanitarne jest bardzo rozbudowanĢ i szerokĢ tematycznie

dziedzinĢ prawa miħdzynarodowego publicznego, przedstawienie peþnego wykþadu tego

przedmiotu zajħþoby wiħc znacznĢ iloĻę stron. BiorĢc jednak pod uwagħ zakres zagadnieı

objħtych niniejszym szkoleniem, dotyczĢcym m.in. ochrony ludnoĻci i obrony cywilnej,

tematyka poĻwiħcona miħdzynarodowemu prawu humanitarnemu zostaþa ograniczona do

nastħpujĢcych czħĻci:

- czħĻę I Î Podstawowe zasady i Ņrdþa miħdzynarodowego prawa humanitarnego;

- czħĻę II Î Ochrona ludnoĻci cywilnej w konfliktach zbrojnych;

- czħĻę III Î Ochrona dbr i obiektw cywilnych w konfliktach zbrojnych;

- czħĻę IV Î Ochrona dbr kultury w Ļwietle miħdzynarodowego prawa humanitarnego;

- czħĻę V Î Obrona cywilna w Ļwietle miħdzynarodowego prawa humanitarnego.

I. Podstawowe zasady i Ņrdþa miħdzynarodowego prawa humanitarnego

1. Uwagi terminologiczne

1.1. Miħdzynarodowe prawo humanitarne

Miħdzynarodowe prawo humanitarne to Î wedþug definicji sformuþowanej przez

Miħdzynarodowy Komitet Czerwonego KrzyŇa (MKCK) Î zbir miħdzynarodowych norm

traktatowych i zwyczajowych, ktre sþuŇĢ rozwiĢzywaniu problemw humanitarnych

bezpoĻrednio wynikajĢcych z miħdzynarodowych lub niemiħdzynarodowych konfliktw

zbrojnych. Ze wzglħdw humanitarnych normy te ograniczajĢ prawo stron konfliktu do

stosowania metod i Ļrodkw walki wedþug wþasnego uznania oraz chroniĢ osoby i mienie,

ktre sĢ lub mogĢ byę zagroŇone przez konflikt 1 . Inaczej mwiĢc, miħdzynarodowe prawo

humanitarne (MPH) jest systemem norm prawnych stanowiĢcym istotnĢ czħĻę

1 MPH Î odpowiadamy na twoje pytania, http://www.pck.org.pl/pliki/faq/MPH_odpowiadamy_na

_twoje_pytania.pdf, 14.12.2006.

miħdzynarodowego prawa publicznego, a jego zasadniczym celem jest ochrona w czasie

konfliktu zbrojnego osb, ktre w ogle nie uczestniczĢ w walce albo przestaþy w niej

uczestniczyę, jak rwnieŇ ograniczenie stosowanych metod i Ļrodkw prowadzenia dziaþaı

zbrojnych.

Miħdzynarodowe prawo humanitarne znane jest rwnieŇ jako prawo konfliktw

zbrojnych lub prawo wojenne. Co do zasady, pojħcia te sĢ terminami rwnoznacznymi.

RŇnica polega na tym, Ňe wyraŇeniem ámiħdzynarodowe prawo humanitarneÑ czħĻciej

posþugujĢ siħ organizacje miħdzynarodowe, Ļrodowiska naukowe oraz cywilne organy

paıstw. Przykþadowo, wyraŇeniem ámiħdzynarodowe prawo humanitarneÑ posþuŇyþo siħ

Zgromadzenie Oglne ONZ w swojej rezolucji 2677/XXV z 1970 roku, dotyczĢcej

poszanowania praw czþowieka w konfliktach zbrojnych. Natomiast áprawo wojenneÑ

i áprawo konfliktw zbrojnychÑ to wyraŇenia stosowane zwykle przez siþy zbrojne

i Ļrodowiska wojskowe. Warto jednak nadmienię, iŇ podczas XX Konferencji Czerwonego

KrzyŇa, ktra odbyþa siħ w Wiedniu w roku 1965, przyjħto okreĻlaę system

miħdzynarodowych norm prawnych stosowanych w konfliktach zbrojnych terminem

ámiħdzynarodowe prawo humanitarne konfliktw zbrojnychÑ, kþadĢc w ten sposb kres

wĢtpliwoĻciom, ktre ze wspomnianych wyraŇeı jest bardziej wþaĻciwe.

PowyŇsza rŇnica terminologiczna, jakkolwiek obecnie bez znaczenia, ma jednak

swoje podstawy historyczne. Tradycyjnie bowiem MPH dzieliþo siħ na dwie czħĻci:

a) prawo genewskie (wþaĻciwe prawo humanitarne, ktrego normy znaleŅę moŇna przede

wszystkim w konwencjach genewskich z 1949 roku), stworzone w celu zapewnienia ochrony

czþonkom personelu wojskowego, ktrzy w ogle nie uczestniczĢ w walce albo przestali

w niej uczestniczyę oraz osobom nie biorĢcym czynnego udziaþu w dziaþaniach zbrojnych,

zwþaszcza osobom cywilnym;

b) prawo haskie (inaczej prawo wojenne, bħdĢce rezultatem konferencji pokojowych

w Hadze w 1899 i 1907 roku), okreĻlajĢce prawa i obowiĢzki stron walczĢcych w trakcie

prowadzenia operacji wojskowych oraz ograniczajĢce zakres dozwolonych Ļrodkw

szkodzenia nieprzyjacielowi.

Podziaþ ten nie jest jednak dostatecznie Ļcisþy Î prawo haskie zawiera bowiem wiele

przepisw dotyczĢcych bezpoĻrednio ochrony ofiar wojny, jak rwnieŇ zmierzajĢcych

w sposb poĻredni do þagodzenia skutkw wojny. Z kolei prawo genewskie, a zwþaszcza dwa

Protokoþy Dodatkowe do konwencji genewskich, przyjħte w 1977 roku, zawierajĢ przepisy

dotyczĢce metod i Ļrodkw walki. MoŇna zatem uznaę, Ňe po przyjħciu tych protokoþw,

w ktrych doszþo do poþĢczenia obu czħĻci MPH, rozrŇnienie na áprawo genewskieÑ

i áprawo haskieÑ ma wspþczeĻnie wartoĻę wyþĢcznie historycznĢ i dydaktycznĢ 2 .

1.2. Wojna

Kolejnym terminem, ktry juŇ na wstħpie powinien zostaę wyjaĻniony, jest pojħcie

wojny. Problem jednak w tym, Ňe Î jak dotychczas Î nie powstaþa Ňadna wiĢŇĢca prawnie

definicja tego zjawiska. Przedstawiciele doktryny prawa miħdzynarodowego teŇ nie sĢ

w peþni zgodni, jak naleŇy definiowaę wojnħ. Przykþadowo, Hugo Grocjusz, zwany áojcem

prawa narodwÑ, pod pojħciem wojny rozumiaþ ástan, w jakim znajdujĢ siħ osoby toczĢce

spr przy uŇyciu siþyÑ 3 , przy czym jest to ástan prawnyÑ. Sþynny teoretyk wojenny, Carl von

Clausewitz, wojnħ nazywaþ áaktem przemocy, majĢcym na celu zmuszenie przeciwnika do

speþnienia naszej woliÑ 4 , jak rwnieŇ áprawdziwym narzħdziem polityki, dalszym ciĢgiem

stosunkw politycznych, przeprowadzeniem ich innymi ĻrodkamiÑ 5 . Wedþug Lassy

Oppenheima wojna to áspr miħdzy dwoma lub wiħcej paıstwami przy uŇyciu siþ zbrojnych,

w celu pokonania przeciwnika i narzucenia takich warunkw pokoju, jakie satysfakcjonujĢ

zwyciħzcħÑ 6 . Ludwik Ehrlich za wojnħ uwaŇa ástan walki przede wszystkim za pomocĢ

publicznej siþy zbrojnej miħdzy dwoma lub wiħcej podmiotami prawa narodw albo

przynajmniej grupami majĢcymi charakter podmiotw prawa wojny, przy zerwaniu

stosunkw pokojowych miħdzy stronamiÑ 7 . Remigiusz Bierzanek z kolei pod pojħciem

wojny rozumie Î w sensie oglnym Î ástan walki orħŇnej miħdzy paıstwami,

przeciwstawiany stanowi pokojuÑ 8 .

1.3. Konflikt zbrojny

Od czasu przyjħcia konwencji genewskich w 1949 roku odstĢpiono od prb

stworzenia prawnej definicji wojny na rzecz bliŇszej rzeczywistoĻci koncepcji ákonfliktu

zbrojnegoÑ. Komentarz do I Konwencji Genewskiej zawiera wyjaĻnienie tej decyzji:

áZastĢpienie sþowa wojna duŇo bardziej oglnym terminem konflikt zbrojny byþo celowe.

MoŇna siħ niemal bez koıca spieraę o prawnĢ definicjħ wojny. Paıstwo Î w przypadku, gdy

dokona ono aktu wrogiego wobec innego paıstwa Î zawsze moŇe utrzymywaę, Ňe nie jest to

2 Ibidem.

Ibidem, s. 29.

6 H. Lauterpacht (red.), OppenheimÓs International Law, vol. II Î Disputes, War and Neutrality, Longmans,

London 1952, s. 166.

7 L. Ehrlich, Prawo miħdzynarodowe, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1958, s. 448.

R. Bierzanek, op. cit., s. 5.

Cyt. za: R. Bierzanek, Wojna a prawo miħdzynarodowe, Wydawnictwo MON, Warszawa 1982, s. 14.

4 C. von Clausewitz, O wojnie, Wyd. Mireki, Warszawa 2006, s. 15.

wojna, lecz tylko zaangaŇowanie w dziaþania o charakterze policyjnym lub dziaþanie

w ramach legalnej samoobrony. WyraŇenie konflikt zbrojny czyni tego typu argumenty

trudniejszymi do uzasadnienia. Jakakolwiek rŇnica [zdaı] miħdzy paıstwami, prowadzĢca

do interwencji siþ zbrojnych, bħdzie konfliktem zbrojnym (È) nawet jeĻli jedna ze stron

zaprzecza istnieniu stanu wojnyÑ 9 . W ten sposb uczyniono zadoĻę postulatowi, by

stosowanie prawa humanitarnego pozostawaþo w Ļcisþym zwiĢzku z faktami 10 .

Co ciekawe, sam termin ákonflikt zbrojnyÑ nie zostaþ zdefiniowany w traktatach

miħdzynarodowych dotyczĢcych MPH. Definicjħ takĢ zaproponowaþ natomiast

Miħdzynarodowy Trybunaþ Karny ds. Zbrodni popeþnionych w byþej Jugosþawii. Wedþug

Trybunaþu, ákonflikt zbrojny istnieje zawsze, gdy miħdzy paıstwami dochodzi do uŇycia siþ

zbrojnych lub dþugotrwaþej przemocy zbrojnej miħdzy wþadzami rzĢdowymi

a zorganizowanymi grupami zbrojnymi lub miħdzy takimi grupami na terytorium jednego

paıstwaÑ 11 . Tym samym podstawowĢ cechĢ kaŇdego konfliktu zbrojnego Î tak

miħdzynarodowego, jak i niemiħdzynarodowego Î jest uŇycie siþy w stosunkach miħdzy

dwiema lub wiħkszĢ iloĻciĢ dajĢcych siħ zidentyfikowaę stron 12 . Konflikt zbrojny bħdzie

zatem pewnym stanem (sytuacjĢ faktycznĢ), w ktrym zastosowanie znajdujĢ przepisy

szczeglne, czyli miħdzynarodowe prawo humanitarne. Przepisy tego prawa, w przypadku

konfliktu zbrojnego, stosuje siħ bez wzglħdu na to, czy majĢ miejsce dziaþania wojenne, czy

teŇ brak takich dziaþaı.

PodsumowujĢc, przepisy MPH Î nie definiujĢc ani wojny, ani konfliktu zbrojnego Î

same okreĻlajĢ, w jakich sytuacjach znajdujĢ zastosowanie. Zgodnie z art. 2 wsplnym dla

czterech konwencji genewskich z 1949 roku, konwencje te stosuje siħ w przypadku

wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek innego konfliktu zbrojnego miħdzy

dwiema lub wiħcej niŇ dwiema Wysokimi UmawiajĢcymi siħ Stronami 13 , nawet gdyby jedna

z nich nie uznaþa stanu wojny. Konwencje znajdujĢ teŇ zastosowanie we wszystkich

przypadkach okupacji caþoĻci lub czħĻci terytorium jednej z Wysokich UmawiajĢcych siħ

Stron, nawet gdyby ta okupacja nie napotkaþa Ňadnego oporu zbrojnego. Na mocy art. 1 ust.

4 Protokoþu Dodatkowego I z 1977 roku reŇimem prawnym regulujĢcym miħdzynarodowe

Convention (I) for the Amelioration of the Condition of the Wounded and Sick in Armed Forces in the Field.

Commentary (Article 2), http://www.icrc.org/ihl.nsf/COM/365-570005?OpenDocument, 14.12.2006.

Zob. R. Bierzanek, op. cit., s. 5.

11 Prosecutor v. Dusko Tadię, Case No. IT-94-1-AR-72, Decision on the Defence Motion for Interlocutory

Appeal on Jurisdiction, 2 October 1995, punkt 70.

12 Zob. H. Duffy, The ÐWar on TerrorÑ and the Framework of International Law, Cambridge University Press,

Cambridge 2005, s. 219.

13 Chodzi tu o paıstwa, ktre podpisaþy i ratyfikowaþy konwencje genewskie, zatem w Ļwietle prawa

miħdzynarodowego sĢ ich stronami.

konflikty zbrojne objħta jest rwnieŇ walka przeciwko kolonializmowi i obcej okupacji

oraz przeciw reŇimom rasistowskim w wykonaniu prawa narodw do

samostanowienia 14 . OdnoĻnie natomiast konfliktw o charakterze niemiħdzynarodowym,

art. 1 ust. 1 Protokoþu Dodatkowego II z 1977 roku stanowi, iŇ konflikt taki ma miejsce

miħdzy siþami zbrojnymi paıstwa a rozþamowymi siþami i innymi zorganizowanymi grupami

uzbrojonymi i dowodzonymi przez odpowiedzialne dowdztwo i sprawujĢcymi takĢ kontrolħ

nad czħĻciĢ jej terytorium, Ňe mogĢ przeprowadzaę ciĢgþe i spjne operacje wojskowe oraz

stosowaę wspomniany Protokþ Dodatkowy II. Innymi sþowy, jest to konflikt zbrojny, ktrego

stronami nie sĢ paıstwa-sygnatariusze konwencji genewskich z 1949 roku.

NaleŇy jednak pamiħtaę, Ňe w Ļwietle powojennych doĻwiadczeı podziaþ na konflikty

miħdzynarodowe i nie majĢce charakteru miħdzynarodowego jest pþynny, czħsto bowiem

konflikt majĢcy poczĢtkowo charakter jak najbardziej wewnħtrzny, na skutek interwencji

z zewnĢtrz (nawet, jeĻli nie polega ona na wysþaniu oddziaþw wojskowych, tylko na

wysyþaniu ekspertw lub dostarczaniu broni), nabiera charakteru miħdzynarodowego 15 . Poza

tym, od konfliktu niemiħdzynarodowego naleŇy odrŇnię tzw. wewnħtrzne zamieszki, czyli

sytuacje, gdy w wyniku aktw przemocy dochodzi do powaŇnego naruszenia porzĢdku

publicznego, jednak w mniejszej skali niŇ ma to miejsce podczas konfliktu zbrojnego.

áWewnħtrznymi zamieszkamiÑ bħdĢ wiħc przykþadowo rozruchy, niezorganizowane przejawy

buntu skierowane przeciwko wþadzom bĢdŅ walki miħdzy poszczeglnymi ugrupowaniami

politycznymi.

1.4. UŇycie siþy

Ostatnim z terminw wymagajĢcych wyjaĻnienia jest áuŇycie siþyÑ. To najszersze

spoĻrd prezentowanych pojħę oznacza nie tylko starcie siþ zbrojnych dwch lub wiħcej

przeciwnikw, lecz takŇe akcje zbrojne, ktre nie napotykajĢ zbrojnego oporu (takie jak

demonstracje o charakterze wojennym bĢdŅ blokady wojenne). Co istotne, okreĻleniem

áuŇycie siþyÑ posþuguje siħ Karta Narodw Zjednoczonych w art. 2 ust. 4, ktry wyraŇa

bezwzglħdny zakaz uŇycia siþy oraz groŅby jej uŇycia w stosunkach pomiħdzy

paıstwami 16 . KaŇde paıstwo, ktre zþamie ten zakaz, musi siħ liczyę z konsekwencjami, np.

W rezolucji 2105 (XX) z 1965 r. Zgromadzenie Oglne ONZ uznaþo ázgodnoĻę z prawem walki prowadzonej

przez ludy znajdujĢce siħ pod panowaniem kolonialnym w celu realizacji ich prawa do samostanowienia

i niepodlegþoĻciÑ.

15 R. Bierzanek, op. cit., s. 6.

Zgodnie z art. 2 ust. 4, áWszyscy czþonkowie ONZ powstrzymajĢ siħ w swych stosunkach miħdzynarodowych

od stosowania groŅby lub uŇycia siþy przeciwko caþoĻci terytorialnej lub niepodlegþoĻci ktregokolwiek

paıstwaÑ.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: