PSYCHOLOGIA ZDROWIA (nowa dziedzina teorii i praktyki psychologicznej)
Lektura obowiązkowa:
I. Heszen H.Sęk (2007) Psychologia zdrowia. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN
Przyczyny powstania:
- zmiany w obszarze dominujących chorób i przyczyn śmierci
choroby serca 4 miejsce, nowotwory złośliwe 8 miejsce (rok 1900)
choroby serca 1 miejsce, nowotwory złośliwe 2 miejsce (rok 2000)
przede wszystkim zachodzą zmiany w naszym stylu życia, zmiany cywilizacyjne to powoduje iż na prowadzenie wychodzą właśnie takie choroby. Powodują one duże ryzyko śmiertelności
- stały i nieproporcjonalny do efektów wzrost wydatków na lecznictwo
oczekiwana długość życia – symulowany wskaźnik życia ALE od momencie urodzenia
to ze jakiś kraj przeznaczał więcej na leczenie wcale nie musi oznaczać ze oczekiwana długość życia będzie większa
anomalia Cochrana – wzrost wydatków na lecznictwo daje efekty w formie poprawy zdrowia ale tylko do pewnego momentu
- zmiany zachodzące w świadomości ludzi
od polowy XIX wieku spada śmiertelność ludzi. Zaczęło się miedzy innymi od tego ze wynaleziono mikroskop (można zobaczyć bakterie) następnie mikroskop elektronowy (można zobaczyć wirusa) itd. Następuje rozwój, postęp nauk ścisłych (fizyka, biologia, chemia). Na początku pojawiły się udoskonalenia sanitarno – higieniczne (poprawa wyżywienia, zamieszkania itp.) = pierwsza rewolucja zdrowotna!, następnie odkrycia chemiczne oraz farmakologiczne (szczepienia itp.), dalej postęp w zakresie techniki medycznej (pojawiają się pierwsze przeszczepy, pojawia się aparatura umożliwiająca ratowanie ludzkiego życia) a na końcu pojawiły się zmiany w stylu życia (zmiany w świadomości, powodują takie zmiany która zasługuje na miano drugiej rewolucji zdrowotnej – człowiek jest aktywny, od niego zależy czy wprowadzi te zmiany czy nie)
BADANIA PENTOR (2003)
Zdrowie zależy przede wszystkim od:
- odżywianie 61%
- dziedziczność 24%
- polityka Państwa 20%
- wyroków „opatrzności boskiej” 17%
66% pytanych stwierdza, ze Polacy nie dbają o swoje zdrowie J
66% pytanych stwierdza, ze stale dba o swoje zdrowie J
W roku 1978 (data powstania psychologii zdrowia) w ramach APA powołano sekcje psychologii zdrowia, której celem było:
Przyśpieszenie wkładu psychologii do rozumienia zdrowia i choroby poprzez prowadzenie badań podstawowych i klinicznych oraz integrowanie wiedzy biomedycznej dotyczącej zdrowia oraz choroby.
DEFINICJA PSYCHOLOGII ZDROWIA
Włączenie specyficznego dorobku wychowawczego, naukowego i zawodowego dziedzin psychologii do promowania i zachowania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób, wykrywania etiologicznych i diagnostycznych wyznaczników zdrowia, choroby i pokrewnych dysfunkcji oraz udoskonalania systemu opieki zdrowotnej i kształtowania polityki zdrowotnej
(J. Matarazzo)
PRZEDMIOT PSYCHOLOGI ZDROWIA
Dziedzina wiedzy i praktyki, która zajmuje się wyjaśnianiem mechanizmów psychospołecznych regulujących zachowania związane z utrzymaniem oraz przywracaniem zdrowia.
Dwa obszary: ludzie zdrowi, wydaje im się, że są zdrowi, coś dolega (utrzymywanie zdrowia – polepszenie go), drugi obszar – przywracanie zdrowia tym którzy są chorzy
HISTORIA
1978 – sekcja psychologii zdrowa APA
1980 – I podręcznik psychologii zdrowia I.Stone
do 1982 – czasopismo Health Psychology
1992 – sekcja psychologii zdrowia w ramach PTP
Psychologia zdrowia korzysta z dorobku różnych dziedzin psychologii. Psychologia zdrowia ma oczywiście swoje rodzaje terapii. Jest ona bliska medycynie behawioralnej (stosuje się szereg technik odreagowania oraz technik awersyjnych)
DEFINICJA ZDROWIA
„Zdrowie to nie tylko brak choroby, czy niedomagania, lecz również dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny”
(konstytucja WHO 1946)
Jest to definicja pozytywna.
choroba = brak zdrowia
zdrowie > choroba (czymś więcej jest zdrowie)
Definicja pokazuje różne wymiary zdrowia.
CHOROBA
- ocena obiektywna (disease):
choroba, którą ocenia lekarz biorąc pod uwagę porównywalne rzeczy
- ocena subiektywna (illness)
ocenia pacjent; choroba jest to dyskomfort fizyczny
- ocena społeczno – kulturowa (sickness)
w tym przypadku chodzi o odbiór społeczny
PRAWO CZLOWIEKA CHOREGO
- oczekiwanie fachowej pomocy
- powinien dostać zwolnienie z pracy, zajęć itp.
- ma obowiązek szukania fachowej pomocy, konwencjonalnej
- powinien przestrzegać zaleceń które otrzymuje od lekarza
ZDROWIE CHOROBA
ZDROWIE
Myśląc o zdrowiu mamy na względzie różne wymiary tego zdrowia:
- fizyczny
najprostszy do ujęcia; dzięki odpowiedniej aparaturze wiemy jakie parametry powinien przejawiać
- psychiczny (umysłowy, emocjonalny)
bardziej skomplikowany, złożony; używa się pojęcia normy, nienormalności, ale wiadomo ze są to zagadnienia ściśle związane z wartościowaniem, a wartości te są względne; w różnych czasach się to zmieniało; trudno o jednoznaczne wyznaczenie jakiś zasad
- społeczny
funkcjonowanie człowieka w relacjach społecznych, zdrowe relacje
- publiczny
nie chodzi o zdrowie jednej osoby ale o zdrowie wszystkich; zdrowie nasze; jeżeli chcemy być zdrowi jako naród musimy się troszczyć o zdrowie naszych sąsiadów
XIX w – poprawa warunków środowiskowych
XX w – higiena osobista, styl życia
- duchowy
E.Frankl – wymiar noetyczny (spirytualny) człowieka
Walec – kula – stożek J
Uważa się ze wymiar duchowy człowieka to specyfika człowieka
POJĘCIE ZDROWIA:
Możemy zdrowie rozumieć jako:
- stan
- wynik
- właściwość (zasób, potencjał)
to zdolność człowieka do osiągania pełni własnych możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych oraz reagowania na wyzwania środowiska (zewnętrzne oraz wewnętrzne – mój organizm
- proces
to wykorzystanie tych potencjałów, zasobów biologicznych, psychologicznych oraz społecznych do sprostania wymaganiom zewnętrznym i wewnętrznym oraz osiągania celów indywidualnych i społecznych bez chronicznego zaburzenia dynamicznej równowagi
- wartość
a) instrumentalna (zdrowie jest narzędziem, instrumentem do osiągania innych celów np. żeby biegać, uczyć się
b) autoteliczna (zdrowie jest wartością samą w sobie, cenna dla niej samej, dla samej wartości jak milość, piękno
„Zdrowie z pewnością nie jest wszystkim, ale bez zdrowia wszystko jest niczym”
(Schopenhauer)
DEFINICJE ZDROWIA – CHOROBY
- odczuwany stan somatyczny („czuje się dobrze”; „czuje się źle”)
- wskaźniki : obiektywne
diagnostyczne („nie masz grypy”)
- sprawność funkcjonalna – ogólna („mogę robić co chce”
zadaniowa („mogę grac w piłkę”)
- odczuwany stan afektywny („mam dobry nastrój”)
- wyniki przestrzegania zasad profilaktyki („jestem aktywny fizycznie”)
MODEL BIOMEDYCZNY (panuje w medycynie od Kartezjusza, został wprowadzony dualizm. Panuje ten model, choć włączane są elementy humanistyczne, model przejrzysty i klarowny, największe znaczenie w tej medycynie ma diagnoza)
- diagnoza choroby (proces diagnostyczny)
1. etiologia
2. patogeneza – jak to się rozwijało (choroba)
3. obraz kliniczny – objawy
4. leczenie
5. rokowanie
Dobra diagnoza dla tych chorób co mają konkretna przyczynę. Choroby sercowe czy nowotworowe niestety tych przyczyn nie mają tylko czynniki ryzyka. Jest to model który bierze pod uwagę naturalne przyczyny chorób. Jest modelem redukcjonistycznym – sprowadza do naturalnych przyczyn nie biorąc pod uwagę przyczyn społecznych itp.
- naturalne przyczyny chorób
- redukcjonizm
- dualizm ciało - umysł
MODEL BIOPSYCHOSPOLECZNY
MODEL BIOLOGICZNY UZUPELNIONY O PSYCHOLOGICZNY I SPOLECZNY
- systemowe podejście do choroby (Bertalanffy)
- choroba jest rozpatrywana na wszystkich poziomach
- nacisk na związki miedzy ciałem a umysłem
- paradygmat (wzorzec, podejście) salutogenetyczny – chodzi o to by pokazać te czynniki które leżą u podstawy zdrowia. Zajmowanie się tymi czynnikami które warunkują zdrowie a nie tylko tymi co wpływają na chorobę. Przeciwieństwo modelu patogenetycznego (nie pomijamy ale dodajemy cos pozytywnego)
PODEJSCIE SYSTEMOWE
- każdy system stanowi oddzielna całość – człowiek jest systemem, ale każdy system składa się z podsystemów (człowiek z podsystemów – układy), podsystem składa się również z systemów i tak dalej
- systemy są ukierunkowane na określone cele i dążą do uzyskania równowagi funkcjonalnej – każdy podsystem człowieka ma określony cel, zadania do wykonania (np. ręka J)
- zmiany lub zakłócenia na jednym poziomie oddziałują na inne
PARADYGMAT SALUTOGENETYCZNY (A. Anotonovsky)
Zajmował się poczuciem KOHERENCJI:
Globalna orientacja człowieka wyrażająca stopień pewności ze:
- napływające w trakcie życia bodźce zewnętrzne i wewnętrzne mają charakter ustrukturowany, przewidywalny i zrozumiały; (poczucie zrozumiałości)
- dostępne są zasoby, które pozwalają sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce; (poczucie zaradności)
- wymagania traktowane są przez człowieka jak wyzwania warte wysiłku i zaangażowania; (poczucie sensowności)
PSYCHONEUROIMMUNOLOGIA (młoda dziedzina nauki)
* Twórcami są R.Ader i N.Cohen
- badanie złożonych interakcji zachodzących miedzy różnymi poziomami dzięki:
1. neurologii – na poziomie układu nerwowego
2. psychologii – na poziomie zachowań
3. immunologii – na poziomie komórkowym
Układ współczulny unerwia takie narządy jak grasica, szpik, śledziona a nawet węzły chłonne. Zakończenia nerwowo współczulnych uwalniają katecholaminy, zaś narządy i komórki układu immunologicznego zawierają receptory katecholaminy. Katecholaminy to hormony stresu – gdy się zdenerwujemy one się wytwarzają.
Poza tym zakończenia nerwów współczulnych znajdujących się w tych organach mają połączenia z limfocytami zaś połączenia te wykazują ultrastrukturalne cechy połączeń synaptycznych
Dowód na to ze układ immunologiczny jest zależny od układu nerwowego.
Uwolnieniu substancji, które sprawiają, ze gruczoły dokrewne wydzielają hormony do układu krwionośnego. Komórki T i B Maja receptory większości spośród tych hormonów
Struktura anatomiczna umożliwia mózgowi kontrolowanie komórek i narządów układu immunologicznego!
Dowody na udział mózgu w regulacji układu immunologicznego:
- uszkodzenie lub stymulacja zmienia odpowiedz immunologiczną;
- zmiany odporności pod wpływem czynników psychicznych;
- zmiana zachowań pod wpływem zmian w układzie immunologicznym;
Układ immunologiczny i mózg tworzą sieć wzajemnie powiązanych procesów oddziałujących w dwóch kierunkach i oba układy nawzajem regulują swoje funkcje.
Procesy psychiczne mogą oddziaływać na te sieć i jednocześnie same zmieniają się pod jej wpływem.
OBSZARY BADAŃ W PSYCHOLOGII ZDROWIA
Obszary te dotyczą:
- czynników psychospołecznych wpływających na zdrowie i chore
- interakcji miedzy stresem, procesami poznawczymi a układem odpornościowym
- rola wsparcia społecznego
- czynników ryzyka, zachowania zagrażające zdrowiu (zach. związane z uzależnieniami)
- promocja zdrowia, w szkole, miejscu pracy
- poszukiwanie pomocy medycznej, samoleczenie
- badania dotyczące jakości życia
- rola zdarzeń życiowych
- kompetencje osobiste
- przekonania i oczekiwania
- uprzedzenia społeczne
PROBLEMY BADAWCZE W PSYCHOLOGII ZDROWIA
- definicyjne
* zachorowalność (na dana chorobę, jaka jest?), chorobowość, umieralność, śmiertelność (epidemiologia)
** WSKAZNIK WZGLĘDNEGO RYZYKA
wsk zachorowalności u narażonych na zachorowanie
wsk. zachorowalności u nie narażonych na zachorowanie
- pomiarowe
a. perspektywa ontologiczna – w zależności od rzeczywistości jaka badamy
b. perspektywa epistemologiczna
c. wiedza o modelach badań
*PODSTAWOWE MODELE BADAŃ:
- model eksperymentalny – „po musi być zmienna, która manipulujemy oraz dobór losowy
- model ex post facto(„po fakcie”) – najczęściej stosowany
- model korelacyjno – regresyjny – mówi nam, że jest zależność a nie, co jest przyczyną a co skutkiem.
- selekcyjne (dobór)
Problemy selekcyjne:
Pomiar stanu i zmian dotyczących zdrowia, jego zachowania lub zagrożeń (profilaktyka I-rzedowa)
Wyznaczniki operacjonalizacji:
*stan zdrowia
*ocena stresorów
*zachowani zdrowotne
*styl życia
*podatność na modyfikacje
*uwarunkowania splecenie
*konstrukty osobowościowe
*właściwości sytuacyjne
Pomiar stanu i zmian w chorobach somatycznych oraz w procesie leczenia (profilaktyka II i III)
Wyznaczniki operacjonalizacji;
*opis stanów chorobowych
*specyficzne uwarunkowania
*”przepracowanie choroby”
*wspomaganie procesu zdrowienia
*przestrzeganie zaleceń
*kompensacja
*wsparcie społeczne
*następstwa choroby
- ewaluacyjne (ocena)
Badanie początkowe
Badanie końcowe
* mało przejrzysty, badania ex post
GRUPY BADANE
- grupa zasadnicza
- grupa porównawcza
POLA ZDROWIA (wg M. Lalonde’a) => raport na temat stanu zdrowia Kanadyjczyków
(mamy 4 pola zdrowia)
* styl życia 55%
* środowisko 20%
* dziedziczność 15%
* opieka medyczna 10%
„ZDROWIE DLA WSZYSTKICH W ROKU 2000”
Deklaracja z Alma Ata
Cele:
- wyrównane szanse na życie w zdrowiu
- dodać lat do życia – przedłużenie wieku, do jakiego ludzie dożywają
- dodać życia do lat – chodzi o sprawność zarówno fizyczną jak i umysłową
- dodać zdrowia do życia – wszyscy zdrowi, umierać zdrowo
KONFERENCJA W OTTAWIE (rok 1986)
- kształtowanie prozdrowotnej polityki społecznej
- kreowanie wspierających środowisk
- rozwijanie osobistych umiejętności
- wspomaganie działań społecznych
- przekształcanie służb medycznych
PREWENCJA (zapobiegan...
olaholak