Bogdan Walczak - Wpływy francuskie w polszczyźnie epoki oświecenia.pdf

(112 KB) Pobierz
584447254 UNPDF
Bogdan Walczak
WP Ł YWY FRANCUSKIE W POLSZCZYŹNIE EPOKI O Ś WIECENIA
W dziejach polsko-francuskich kontakt ó w j ę zykowych czasy stanis ł awowskie stanowi ą
bardzo wa ż ne ogniwo. Communis opinio historyk ó w polszczyzny upatruje w nich okres, kiedy
fala francuszczyzny zalewaj ą ca j ę zyk polski osi ą ga sw ó j punkt kulminacyjny. Opinia ta opiera
si
ł potwierdzenia w lekturze pisarzy
stanis ł awowskich. (...) Charakterystyczne jest te ż , ż e W. Doroszewski w swojej pracy
o zapo ż yczeniach francuskich w j ę zyku polskim przytacza ich bez por ó wnania wi ę cej z w. XIX
ni
ć tylko og ó lnie
orientacyjne znaczenie) (W. Doroszewski, La langue française en Pologne , Revue des Etude
Slaves XIV (1934). W ka ż dym razie ju
ć ustalenia chronologiczne autora mog
ą mie
ż z tego wida ć , ż e sprawa jest o wiele bardziej z ł o ż ona,
ę to wydawa ł o na pierwszy rzut oka, i ż e zagadnienie si ł y i zasi ę gu wp ł yw ó w francuskich
w polszczy ź nie drugiej po ł owy XVIII w. wymaga szczeg ó ł owych bada ń .
Podstawowym ź r ó d ł em leksykograficznym dla polszczyzny epoki O ś wiecenia jest
"S ł ownik" Lindego i od niego trzeba by ł o zacz
ąć poszukiwania. Ich wyniki s
ą interesuj ą ce
ł w swoim s ł owniku ponad 800 wyraz ó w
zapo ż yczonych z francuskiego. Trzeba stwierdzi ć , ż e liczba ta (...) jest z pewno ś ci
ą kierunki dalszych bada ń . Linde odnotowa
ą spora, sama
ęź r ó d ł om tych galicyzm ó w
w "S ł owniku" Lindego prowadzi do okre ś lonych konstatacji. Okazuje si
ę mianowicie, ż e niemal
ą opatrzone ż adnymi
przyk ł adami, a zatem zaczerpni ę te z mowy potocznej. W ten spos ó b "S ł ownik" Lindego jest
pierwsz
ą albo z komedii doby stanis ł awowskiej (...), albo nie s
wszystkim w ó wczesnym j ę zyku m ó wionym.
Takie przypuszczenie kieruje uwag
ą sugestii, ż e wp ł ywy francuskie w epoce O ś wiecenia zaznaczy ł y si
ę przede
ę stanis ł awowsk ą , kt ó ra wg opinii
monografistki zagadnienia - J. W ę gier "(...) w znacznej mierze zarejestrowa ł a j ę zyk potoczny,
m ó wiony, j ę zyk szerokich rzesz ludno ś ci wszystkich stan ó w" (J ę zyk komediopisarzy
O ś wiecenia, Warszawa - Pozna
ę na komedi
ę i dram
ń 1973). Analiza j ę zyka komedii i dram okresu
stanis ł awowskiego (utwory pisarzy pierwszorz ę dnych: F. Bohomolca, A. K. Czartoryskiego,
I. Krasickiego, S. Trembeckiego, F. Zab ł ockiego, J. U. Niemcewicza, W. Bogus ł awskiego,
drugorz ę dnych i teksty anonimowe) pozwoli ł a wydoby
ć z nich 338 pewnych galicyzm ó w
leksykalnych oraz 112 formacji od nich derywowanych (typu damuleńska , komlemencista ,
filutacja , rywalność itp.). Jest to liczba du ż a. Stopie
ń w tekstach jakiegokolwiek innego
gatunku literackiego. Oczywi ś cie nasycenie to nie jest r ó wnomierne: mi ę dzy poszczeg ó lnymi
ż ten ż e stopie
ń nasycenia tekst ó w komedii i dram
ę zdaje, przede wszystkim na ś wiadectwach z epoki - g ł osach obro ń c ó w
czysto ś ci polszczyzny, reaguj ą cych na dokonywaj ą ce si
ę jednak, jak si
ę procesy cz ę sto subiektywnie
i emocjonalnie, a z natury rzeczy pozbawionych perspektywy czasowej, niezb ę dnej dla
sformu ł owania spokojnej i wywa ż onej oceny. Alarmistyczny ton ó wczesnych wypowiedzi
mi ł o ś nik ó w polszczyzny nie znajduje na og ó
ż z epoki stanis ł awowskiej (cho
ni ż by si
i wyznaczaj
z siebie jednak niewiele jeszcze m ó wi, dopiero bli ż sze przyjrzenie si
wszystkie pochodz
ą podstaw
zapo ż yczeniami francuskimi jest wi ę kszy, ni
ą du ż e r ó ż nice. Rzecz charakterystyczna jednak, ż e stopie ń
nasycenia galicyzmami nie pozostaje w ż adnym zwi ą zku z charakterem komedii. (...) Przesycony
elementami francuskimi potoczny j ę zyk ś rodowiska literat ó w stanis ł awowskich zyskiwa
ł dost ę p
do tekst ó w komediowych ze wzgl ę du na postulowany w stosunku do nich (i praktykowany)
realizm j ę zykowy. Z kolei poprzez komedie, ze sceny narodowej, popularne w kr ę gach
warszawskiej elity galicyzmy przenika ł y do j ę zyka m ó wionego szerokich rzesz ludno ś ci nie
znaj ą cej francuszczyzny, a nawet do tworz ą cej si
ę w ó wczas gwary warszawskiej.
W ś wietle powy ż szych ustale
ń hipoteza, ż e wp ł ywy francuskie zaznaczy ł y si
ę przede
wszystkim w odmianie m ó wionej polszczyzny epoki O ś wiecenia, wydaje si
ę coraz bardziej
ć analiza tekst ó w, kt ó re by
reprezentowa ł y r ó ż ne odmiany j ę zyka, a wysz ł y spod jednego pi ó ra. Wyb ó r pad
ł na
Trembeckiego, pisarza doskonale w ł adaj ą cego j ę zykiem francuskim, autora bardzo r ó ż norodnych
tekst ó w artystycznych (poezja, dramat, proza), paraliterackich i stosunkowo obfitej
korespondencji. (...). Wyniki w ca ł ej rozci ą g ł o ś ci potwierdzaj
ą hipotez ę . Zapo ż ycze ń
wyrazowych w utworach literackich i paraliterackich jest 93, wyst ę puj
ą nasz
ąłą cznie 161 razy:
odpowiednie dane dla list ó w - 146 hase
ł i 295 u ż y
ć (a trzeba pami ę ta ć , ż e utwory literackie s
ą
w sumie wyra ź nie obszerniejsze od korespondencji) (...).
Pozostaje jeszcze wskaza
ć przyczyny, dla kt ó rych j ę zyk literatury O ś wiecenia zachowa ł
stosunkowo czysty, wolny od francuskich nalecia ł o ś ci charakter. Po pierwsze, dopiero w epoce
stanis ł awowskiej mamy do czynienia z szerszym (pod wzgl ę dem podstawy spo ł ecznej)
oddzia ł ywaniem francuskiej kultury, stroju, obyczaju i j ę zyka. Trzeba by ł o czasu, aby
zapo ż yczenia j ę zykowe, z pocz ą tku indywidualne i okazjonalne, ustabilizowa ł y si
ę i wesz ł y do
zasobu leksykalnego polszczyzny. Po drugie, przenikanie galicyzm ó w do j ę zyka literackiego
hamowa ł a doktryna klasycystyczna, a ś ci ś lej - normatywne zalecenia poetyki klasycyzmu
w dziedzinie j ę zyka artystycznego. Jak wiadomo, Malherbe programowo odrzuca
ł wszelkie
zapo ż yczenia, tak jak i archaizmy, neologizmy, kolokwializmy i terminy specjalne,
a klasycyzuj ą ca literatura polskiego O ś wiecenia, przejmuj ą ca francuskie wzory, zaakceptowa ł a
t
ę w zakresie j ę zyka. "Im wy ż ej w hierarchii klasycystycznej poetyki postawiony
gatunek, tym bardziej staranny, wyselekcjonowany, bardziej "sterylny", a wi ę c "odpotoczniony"
j ę zyk. Komedia, jak wiadomo, zajmowa ł a w hierarchii klasycystycznych gatunk ó w miejsce
po ś lednie, drama (jak i powie ść ) nie mie ś ci ł a si
ż pod ó wczas
nasyconej galicyzmami." (E. Kurkiewicz - Rzepkowa, B. Walczak, Galicyzmy leksykalne
w komedii i dramie epoki stanis v awowskiej ) Po trzecie wreszcie, przenikaniu galicyzm ó w do
j ę zyka literatury O ś wiecenia przeciwdzia ł a ł a ó wczesna polityka j ę zykowa. O rozmiarach
i zasi ę gu prowadzonej wtedy kampanii przeciwko francuszczy ź nie w j ę zyku niech ś wiadczy
fakt, ż e z kilkunastu o ś wieceniowych ź r ó de
ę do poszczeg ó lnych wyraz ó w francuskiego pochodzenia oraz 13
dotycz ą cych kalek francuskich zwi ą zk ó w frazeologicznych i francuskich konstrukcji
sk ł adniowych.
Sytuacja zmieni ł a si
ł poprawno ś ciowych wynotowano 110 zalece ń
ą do tej pory
prowincj ę . Po drugie, romantyczna koncepcja j ę zyka artystycznego przynios ł a odrzucenie
klasycystycznych ogranicze
ć na szlacheck ą , sarmack
ń w tej dziedzinie. Po trzecie, Legiony i kampanie napoleo ń skie,
a potem Wielka Emigracja, otworzy ł y nowe, ż ywe ź r ó d ł a oddzia ł ywania francuszczyzny.
Wszystko to spowodowa ł o wyra ź ny wzrost udzia ł u element ó w francuskiego pochodzenia
w polszczy ź nie, tak ż e pisanej, literackiej, w pierwszej po ł owie XIX w. Wprawdzie kampania
autorami i utworami zachodz
przekonywaj ą ca. Kolejnego dowodu mog ł aby dostarczy
ę orientacj
ę w niej w og ó le. I st ą d swobodniejszy dost ę p do
tych tekst ó w m ó wionego j ę zyka ś rodowiska stanis ł awowskich autor ó w, znacznie ju
normatywnych odnosz ą cych si
ę w pierwszej po ł owie XIX w. Po pierwsze, moda francuska,
zataczaj ą c coraz szersze kr ę gi, zaczyna ł a wtedy dociera
rzeczy; by ć mo ż e ś wiadczy to te ż o generalnie mniejszej roli tego czynnika.
s.52-56
ć stanu
Bogdan Walczak, Wpływy francuskie w polszczyźnie epoki oświecenia , Sprawozdania
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Wydz. Filolog.-Filozof. nr 96.
przeciwko galicyzmom trwa ł a nadal, z wielu jednak wzgl ę d ó w nie by ł a w stanie zmieni

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin