J. Sztumski , Obserwacja.doc

5.     OBSERWACJA

5. l.     POSTRZEGANIE PRZYPADKOWE A OBSERWACJA JAKO METODA BADAWCZA

Postrzegamy otaczający nas świat prawie w każdym momencie naszego życia w sposób mniej lub bardziej świadomy. Receptory człowieka chłoną, bowiem bez względu na jego wolę, a nawet wbrew woli, masę impulsów, jakie pochodzą z otaczającej go rzeczywistości. Ale tylko na niektórych spośród docierających do nas postrzeżeń skupiamy naszą uwagę, a niekie­dy nawet owe postrzeżenia czynimy przedmiotami poważniejszych refle­ksji. W niektórych przypadkach nasze zainteresowania danymi spostrzeże­niami idą, jeszcze dalej, staramy się np. wyjaśnić ich genezę i istotę, po­znać bliżej to, co jest ich przyczyną itd. A wtedy to, co postrzegaliśmy dotąd mniej lub bardziej przypadkowo, zaczynamy postrzegać z większą uwagą i w sposób planowy. Wówczas też nasze postrzeganie osiąga nową jakość i staje się obserwacją. Słuszna jest więc następująca uwaga T. Kotarbińskiego: „,. .obserwowanie to postrzeganie planowe. Gdy zauwa­żyłem coś niechcący, postrzegłem tylko; gdy wypatrywałem by zauważyć, zaobserwowałem".

Kiedy patrzymy sję po prostu na dany przedmiot - to ten przedmiot tylko widzimy; kiedy patrzymy tak, aby dojrzeć to, co nas interesuje w danym przedmiocie wówczas obserwujemy go i poznajemy.

Obserwacja jest najbardziej elementarną metodą, poznania empirycz­nego, jaka wchodzi w skład innych metod tej grupy. Przez obserwację ro­zumie się celowe, tzn. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska.

Obserwacja - to nie tylko oddziaływanie świata zewnętrznego na na­rządy zmysłowe człowieka i powstające w jego umyśle jak w zwierciadle odbicia tego, co widać. Jest to znacznie bardziej złożony proces, w którym dochodzi do głosu także intelekt człowieka. Otóż intelekt nie tylko steruje narządami zmysłowymi człowieka, ale również narzuca jemu określony

sposób postrzegania świata, w którym dany człowiek żyje, tzn. skłania go do ujmowania tegoż świata w strukturze pojęciowej odpowiadającej jego poziomowi intelektualnego rozwoju, a nawet w kategoriach pozostających w zgodzie z jego uczuciami i pragnieniami.

Obserwujemy poszczególne przedmioty tak, jak pozwalają nam na to nasze zmysły i jak nasz intelekt i uczucia umożliwiająnam pojmowanie tego, co widzimy. Postrzegamy zatem przedmioty przez pryzmat naszych stereoty­pów, które mogąmieć charakter zarówno potoczny, jak i naukowy. W proce­sie obserwacji istotną rolę odgrywa: zarówno sprawność zmysłów danego człowieka, jak i jego intelekt, jego oczekiwania, pragnienia i uczucia.

Zwracając wcześniej uwagę na stereotypy, które mogą deformować nasze postrzeganie świata zauważmy, że uniemożliwiają one nam wierne pozna­wanie świata nawet wówczas, gdy mamy z nim bezpośredni kontakt. Kształ­tują bowiem nasz sposób widzenia świata, który jawi się nam taki, jakie są nasze stereotypy, współtworzące naszą wiedzę. Nasza wiedza o świecie jest tylko w znikomej części wynikiem własnych doświadczeń i dociekań. Podstawową j ej część zawdzięczamy innym ludziom, którzy nas nauczają, kształtują nasze opinie i przekonania. Jest więc wytworem kultury i środo­wiska społecznego, w którym żyjemy. Zanim zdołamy zetknąć się z ota­czającym nas światem i poznać choćby jakiś jego fragment w konkretnym akcie poznawczym, np. poprzez obserwację, mamy na ogół w świadomo­ści już gotowy obraz tego fragmentu, czyli jego stereotyp, dostarczony nam przez rodziców, nauczycieli, dziennikarzy itp. ludzi.

Stereotypy-jako uproszczone i skrótowe wyobrażenia —pro wadzą do powstawania w świadomości ludzi obrazów, będących realnym, ale niepeł­nym odbiciem otaczających nas ludzi, rzeczy, procesów i zjawisk istnieją­cych zarówno w przyrodzie, jak i w społeczeństwie. Są taką wizją świata, która uwzględnia nasze upodobania, zwyczaje, zdolności i związane z nimi nadzieje, powodując tym samym, że ta wizja jest niezgodna z rzeczywisto­ścią. Ludzie dostrzegają to, co potwierdza ich stereotyp, i z kolei nie widzą tego, co jemu przeczy. Stereotypy nie tylko upraszczają, ale i fałszująnasze postrzeżenia. Dlatego też trzeba mieć nie tylko świadomość, że istnieją, ale również zdawać sobie sprawę z wynikających stąd zagrożeń.

W przypadkowych obserwacjach ludzie widzą to, co chcą zobaczyć, a nie to, co obiektywnie, tzn. niezależnie od nich istnieje i co rzeczywiście widać. Także w planowych obserwacjach postrzegamy to, co jest przed­miotem naszych zainteresowań w sposób subiektywny. Posługując się ob-serwacjąjako metodą badawczą mamy do czynienia z subiektywnym po-

122

123

strzeganiem i interpretowaniem obiektywnych faktów, z czego powinien zdawać sobie sprawę każdy, kto posługuje się tą metodą badawczą. Ponad­to w odniesieniu do obserwacji zjawisk społecznych, badający powinien posiadać umiejętność odczytywania subiektywnych znaczeń obserwowa­nych zachowań badanych osób dla nich samych i ukazywania obiektyw­nych funkcji, jakie z tymi zachowaniami łączy się w danym społeczeń­stwie. Pożądana jest zatem zarówno wnikliwość obserwującego w pozna­waniu tego, jaki sens mają, dla badanych określone fakty społeczne, jak i znajomość przypisywanych im funkcji wżyciu społecznym danych ludzi.

Zauważmy, że jeśli badającemu zabraknie wspomnianych umiejętno­ści, to wówczas będzie on skłonny interpretować zaobserwowane fakty w oparciu o własne odczucia i doświadczenia, które mogą różnić się zasa­dniczo od sensu, jaki przypisują im badani i społeczności, w których żyją. A wówczas też wiarygodność i wartość poznawcza poczynionych obser­wacji może budzić wątpliwości.

Nie należy zatem sądzić, że w obserwacji intelekt dochodzi do głosu dopiero przy analizowaniu zebranych danych. Bowiem już wcześniej uczest­niczy on w całym procesie obserwacji, wspomagając zmysły, m.in. poprzez umożliwienie wykorzystywania przez obserwatora nagromadzonej wiedzy o badanym przedmiocie i o sposobach obserwacji oraz o doświadczeniach w zakresie przygotowania i zorganizowania planowego postrzegania, naby­tych w uprzednio przeprowadzonych obserwacjach. .

Warto również zwrócić uwagę na to, że występuj ą ograniczone możli­wości postrzegania za pomocą narządów zmysłowych. Otóż występowanie procesów wrażljwości i progów bólu powoduje, że nie wszystkie postrze-żenia mogą być bezpośrednie. Dzięki rozwojowi technicznych środków poznania oraz pojawieniu się przeróżnych tzw. narzędzi poznawczych więk­szość postrzeżeń i obserwacji przeprowadzana jest za pomocą rozmaitych przyrządów obserwacyjnych i przy użyciu urządzeń utrwalających ich wy­nik. Na skutek tego obserwacje uzależnione sanie tylko od czułości recep­torów narządów zmysłowych lub przyrządów obserwacyjnych, ale też od możliwości zarejestrowania wyników obserwacji.

.Obserwacja dostarcza nam pierwotnych informacji o świecie, wyrażo­nych w postaci mnogości twierdzeń empirycznych. Rezultaty obserwacji stanowią pierwsze przesłanki czynności poznawczych człowieka. Dlatego obserwacja jest jedną z najważniejszych metod otrzymywania informacji o świecie, a zdolność" obserwacyjna i spostrzegawczość jest jedną z naj­ważniejszych cech badacza. Oczywiście nie należy tej metody przeceniać

i na niej tylko poprzestawać, ponieważ dla uzyskania wiarygodnej wiedzy o świecie obserwacja musi zostać uzupełniona innymi metodami zdobywa­nia danych, a rezultaty uzyskane dzięki obserwacji powinny być w dalszym ciągu procesu poznawczego opracowywane za pomocą porównywania, analizy i syntezy, uogólnienia itp. operacji myślowych.

Obserwacja - jako metoda badawcza - powinna charakteryzować się następującymi cechami1:

a)    p r e m e d y t a ej ą, wyrażąjącąsię w tym, że obserwacja jest przeprowa­
dzona w celu rozwiązania ściśle i w pełni określonego zadania sformuło­
wanego dokładnie i szczegółowo;

b)    planowością- polegającą na tym, aby metoda ta była stosowana
według planu odpowiadającego celowi obserwacji. Zauważmy tu, że
planowość pozwala wykluczyć luki w obserwacji i pozwala skoncen­
trować się na tym, co najważniejsze i najbardziej istotne w zamierzo­
nych badaniach;

c)    celowością, dzięki której uwaga obserwatora skupia się tylko na
interesujących go z punktu widzenia rezultatu poznania zjawiskach;
wskażmy, że pełną informację o przedmiocie poznania daje połączenie
obserwacji detali z obserwacją całości przedmiotu;

d)    aktywnością, która polega na tym, że obserwator nic rejestruje
wszystkich spostrzeżeń, jakie docierają do niego od przedmiotu pozna­
nia, lecz dokonuje ich selekcji, to znaczy poszukuje interesujących go
cech przedmiotu, wykorzystując do tego cały zapas posiadanej wiedzy
i doświadczenia;

e)    systematycznością, będącą bardzo ważnym postulatem stawia­
nym omawianej metodzie, obserwacja nie może być bowiem postrze­
ganiem przypadkowym, dokonującym się jednorazowo (w jednym ak­
cie czynności poznawczych), ale powinna ona trwać ciągle i być prze­
prowadzona wedle określonego systemu pozwalającego spostrzegać
obiekt wielokrotnie i w różnorodnych warunkach jego istnienia.
„Nauka rozpoczyna się od obserwacji i musi ostatecznie powracać do

obserwacji dla potwierdzenia swoich wyników. Socjolog musi więc uczyć się starannego obserwowania. A kiedy stanie się dobrym obserwatorem będzie osiągał w podjętych badaniach większą ilość danych..." - stwier­dzają słusznie William J. Goode i Paul K. Hatt2. Niewątpliwie dobre opa­nowanie zasad obserwacji jest ważne nie tylko dla socjologa, ale też dla każdego badacza, który prowadzi badania eksperymentalne.

124

125

5.2.     RODZAJE OBSERWACJI

Ze względu na sposoby dokonywania obserwacji w badaniach społecznych możemy wyróżnić następujące jej rodzaje:

a)     bezpośrednią i  pośrednią;

b)     k o n t r o l o w a n ą i  niekontrolowaną;

c)      jawną i  ukrytą.

5.2.1.  Obserwacja bezpośrednia i pośrednia

Różnica między wymienionymi rodzajami obserwacji polega na tym, że przy obserwacji bezpośredniej badający nie tylko zbiera dane, ale ma również możliwość sprawdzenia wiarygodności tych danych, odwołując się do innych metod badawczych, np. do wywiadu, eksperymentu itp.

Szczególnym przykładem obserwacji bezpośredniej jest o b ser wacj a uczestnicząca, polegająca na tym, że obserwator na okres badań stara się wejść do badanej zbiorowości by obserwować j ą od wewnątrz, tzn. jako jeden z tych uczestników, którzy ją współtworzą. Jest to obserwacja przeprowadzana z pozycji uczestnika.

Natomiast przy obserwacji pośredniej badający nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu na ich powstawanie. Ogranicza się on do tego, aby wykorzystać do swoich celów badawczych wcześniej zgroma­dzone dane, jakie zawarte sąnp. w sprawozdaniach, archiwach, dokumen­tach itp. W obserwacji pośredniej wykorzystuje się po prostu wszystkie takie źródła informacji, zjakich korzystająnp. historycy. Nie jest to jednak rodzaj obserwacji najbardziej typowy dla badań socjologicznych, choć może być przydatny w innych naukach społecznych, np. w historii czy etnologii.

5.2.2.  Obserwacja kontrolowana i niekontrolowana

Obserwacja kontrolowana jest prowadzona w oparciu o określone narzędzia systematyzujące, jak np. kwestionariusze, schematy, normy itp.3. Natomiast obserwacja n iekontrolowana, czy nieskategoryzowana, to z/kolei obserwacja prowadzona bez narzędzi systematyzujących, której nie należy jednak utożsamiać z tzw. „obserwacją żywiołową". Bowiem jest to również obserwacja planowi, ale przeprowadzana swobodnie, w sposób

taki, jaki prowadzący badania uzna za właściwy w każdym konkretnym przypadku. Na skutek możliwości względnie swobodnego postępowania badającego trudno byłoby jednak innemu badaczowi powtórzyć tak prze­prowadzoną obserwację lub skontrolować jej wyniki. I w tym można upa­trywać pewnych niedostatków obserwacji niekontrolowanej.

5.2.3.  Obserwacja jawna i ukryta

Obserwacja jest jawna, jeżeli badani wiedzą o tym, że są przedmiotem zaintercsawań obserwatora, chociaż nic są dokładnie poinformowani o ce­lach badań lub ich przedmiocie. Jeżeli jednak ludzie są świadomi tego, że są przedmiotem badań, wówczas ich zachowanie staje się n i c a u t e n t y c z -n e, czyli nabiera cech sztuczności. Zachowują się np. tak, jak im się wydaje, że powinni się zachowywać ze względu na ich społeczny status, spodziewane ich zdaniem życzenia badającego itd. Obserwator może więc wówczas uzy­...