Guziki zamiast historii.pdf

Guziki zamiast historii

Nasze kino nie chce oderwać się od narodowej biblioteki

„ Quo vadis”

powtarza los poprzednich ekranizacji klasyków – „Ogniem

, „Pana Tadeusza” , „Przedwiośnia” : wydarzenie narodowe,

milionowa publiczność krajowa oraz miernota artystyczna filmów, którym nie

udaje się wejść do repertuaru zagranicznego. Czy zawinili tu nasi

reżyserowie? Zapewne, ale możliwe, że jest też inna przyczyna: charakter

naszego dziedzictwa kulturalnego.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Główny zarzut wobec „Quo vadis” tyczy widowiskowości, po której wiele się

spodziewano, zważywszy koszty produkcji. Nie idzie tu o sceny dramatycznie

efektowne, jak lwy pożerające chrześcijan czy pożar Rzymu; można się było

spodziewać, że widzowie „Parku Jurajskiego” czy zagłady połowy kuli ziemskiej w

„Armageddonie” nie oczekiwali tu nowości. Jednak była nadzieja, że obraz

rzymskiej starożytności będzie miał wyraz. Ale tak się nie stało. Można tu

przytoczyć opinię krytyka o batalistach XIX-wiecznych, którzy odtwarzali bitwy

napoleońskie ze szczegółowym uwzględnieniem ówczesnych mundurów: „Malarz,

który w takim momencie dostrzega guziki, nie widzi historii”.

Włożono tyle wysiłku w dekoracje, kostiumy, rekonstrukcję archeologiczną;

tymczasem, że tak powiem absurdalnie, oprawy tej nie widać. Mamy kolumny,

dywany, kolczyki, ale nie ma przeżycia. Ma się wrażenie, że autorzy działali niby

ów krawiec prowincjonalnego teatru z anegdoty, który miał ustalony przepis na

kostiumy: „Przed narodzeniem Chrystusa – togi, po narodzeniu – zbroje”. Dlaczego

tak się dzieje? Nastąpiła neutralizacja: czujemy się jak w banku: ściany z marmuru,

świeczniki kryształowe, podłogi z mozaiki, ale nic to nas nie obchodzi, bo

zmierzamy do okienka.

Zabrakło wizji. Tymczasem kino współczesne ją uprawia, często z wyzywającą

śmiałością. W angielskim „Tytusie Andronikusie” cesarz, ubrany jak gwiazda rocka

w srebrny trykot, w półmetrowej złotej peruce i z kubistycznym tatuażem na

policzku, zajeżdża samochodem z lat 1900. pomalowanym na czerwono i zasiada

w paszczy wilczycy olbrzymiej na cały ekran, z metalu lśniącego, że oczy bolały. W

„Gladiatorze” odbywały się intrygi w pałacach, których głębi końca nie było widać,

tonących w ciemnościach, z jednym tylko jaskrawym słupem światła bezczelnie

padającym ze współczesnego reflektora na Russella Crowe’a. W „Ryszardzie III”

akcja co prawda działa się w przeszłości, ale nie owej szekspirowskiej, lecz tej z lat

20. ubiegłego stulecia, gdy rodzi się faszyzm: podły monarcha zapowiadał terror,

paląc nerwowo papierosa, królowa zaś nosiła suknię art deco. Byliśmy zaskoczeni,

zaniepokojeni, nawet zaszokowani, ale brała nas emocja, ogarniała poezja i, co

i mieczem”

ważne, czuliśmy się w naszych czasach.

Klucz do atrium

Czy jednak autorzy „Quo vadis” mogli sobie pozwolić na podobną samowolę

stylistyczną? Otóż nie. Byłby to gwałt nie do zniesienia na charakterze powieści, na

jej mentalności oraz na jej założeniu kulturalnym, tak jak je pojmował Sienkiewicz.

W wypadku „Tytusa” czy „Ryszarda III” sam Szekspir dawał szansę zarówno na

uwspółcześnienie jak na fantazję w spektaklu, ponieważ uprawiał, już w wieku XVI,

jedno i drugie. Jego celem była poezja, jego tematem ludzkie namiętności, zawsze

takie same. I nie liczył się z historią, z pedagogiką, a także

z prawdopodobieństwem. Inna była postawa Sienkiewicza, syna swojego narodu

oraz wieku XIX, który właśnie widział guziki, nie historię.

Moda na powieść o starożytności zaczęła się od „Ostatnich dni Pompei” Edwarda

Bulwer Lyttona z 1834 r., na którą zresztą Sienkiewicz się powołuje i która była

czterokrotnie sfilmowana, ostatni raz przez Włochów w 1959 r. Za najlepszą

uchodzi ekranizacja Ernesta B. Schoedsacka, autora „King Konga” z 1935 r. Nie

widziałem żadnej, ale w swoim czasie przebrnąłem przez blisko 500 stronic

oryginału. Szlachetny Glaucus ma oddaną mu ślepą niewolnicę Nydię, która

w finale poświęca życie dla niego, ale on kocha Jonę, w czym przeszkadza

nienawidzący go Arbaces. Ten doprowadza intrygami do skazania Glaucusa na

śmierć na arenie wraz z chrześcijanami, ale lwy ich nie chcą, dlaczego? Bo

zwierzęta przeczuwają zbliżający się wybuch Wezuwiusza, który zabija złych, lecz

nasi się ratują; Glaucus zaś się ochrzcił (Państwo widzą podobieństwo do „Quo

vadis”?).

Wykopaliska w Pompei były wtedy sensacją i Lytton starał się dostosować swoje

postaci do położenia zwłok, czy raczej odlewów gipsowych po nich w lawie, tak jak

je autentycznie znaleziono. Nieszczęściem tej powieści, którą czytałem z trudem,

jest jej upór w rzekomym realizmie, z dialogami typu: „Czy boski Marek ma klucz do

atrium?”. Ta maniera zaciążyła nad produkcją ówczesną, nasz Sienkiewicz zaś jest

jej, w końcu stulecia, reprezentacyjnym ogniwem.

Co nie znaczy, że nie było duktu innego, o ambicji artystycznej, uprawiali go

symboliści czy też Flaubert w „Salambô”: krwawy i namiętny poemat prozą

o miłości zbuntowanego niewolnika Matha do kartagińskiej księżniczki, pasja

niespełniona, lecz która zabija ich obydwoje, na tle scen okrucieństwa, które czyta

się ze ścierpnięciem. „Wściekłość ogarnęła barbarzyńców oblegających miasto;

wyrywali zabitym paznokcie i robili z nich naszyjniki, zaś trupim sadłem smarowali

maszyny-katapulty, za pomocą których zarzucali stolicę zgniłymi kawałkami ciał;

wybuchła zaraza, od której mieszkańcom wypadały zęby, zanim sami nie padli

martwi”. Celem Flauberta była bowiem nie rekonstrukcja archeologicznej ścisłości,

lecz pragnął on dać odczuć szaleństwo historii: określał swoją intencję jako

„przekazanie wrażenia koloru jarzącej się purpury”. Liczyła się sztuka, nie

ideologia.

Uwięzieni w schemacie

Inaczej było w wypadku Sienkiewicza. Jego zamiar był pedagogiczny: pokazać

tryumf chrześcijaństwa nad degeneracją Rzymu, jego środki zaś, podobnie jak

u Lyttona, były imitacyjne. Ale nie tylko; inspiracją Sienkiewicza była też powieść

popularna Dumasa: wartka narracja łatwa w lekturze oraz postaci typowe,

uzupełniające się jako charaktery. Toteż osoby „Quo vadis” powtarzają układ

uprawiany przez Sienkiewicza, na przykład w „Ogniem i mieczem”. Ktoś o cyrkowej

sprawności fizycznej, lecz poczciwiec: Podbipięta ścinający trzy głowy za jednym

zamachem oraz równoległy mu siłacz Ursus gołymi rękami powalający byka.

Czarny charakter u władzy: zbrodniczy Chmielnicki stale zamroczony gorzałką

i Neron uważający się za artystę. Blagier przebiegły w intrygach: Zagłoba oraz

Chilo Chilonides. Obydwaj mają nawet podobną skazę o niejasnym pochodzeniu:

jeden bliznę-otwór w czole, drugi urwane palce. No i para amantów, Skrzetuski

i Helena, Winicjusz i Ligia, którym figury powieści przeszkadzają bądź pomagają.

Są to nie więcej jak szkicowe profile, o których przeszłości, środowisku, psychologii

nie dowiadujemy się: dla aktorów pole manewru jest wąskie, jest go trochę, ale nie

wszyscy z niego skorzystali. Linda jako szlachetny Petroniusz gra Lindę grającego

szlachetnego Petroniusza. Trela chwalony za rolę Chilona niezupełnie słusznie,

miał szansę, której nie wykorzystał: mógł pokazać wytrawnego intryganta z ukrytą

tajemnicą, tymczasem z miejsca zagrał oczywistego kłamcę i błazna, i trudno

zrozumieć, dlaczego takiemu pajacowi powierza się specjalne sekretne zadania.

Dziewczęta, cesarzowa Poppea, kochająca Eunice, oddana Ligia są wszystkie

podobne i z trudem się je rozróżnia.

Kino w bibliotece

Niemniej powierzchownie wygląda gloryfikowane przez Sienkiewicza

chrześcijaństwo. Św. Piotr, czyli Pieczka, deklamuje – jak zwykle on – echowym

basem, ale jego jedyne zadanie, podobnie jak przewijającego się tu św. Pawła,

polega na doprowadzeniu do związku Winicjusza i Ligii. W finale co prawda św.

Piotr, uchodząc z Rzymu przed prześladowaniem, ma wizję Jezusa i mimo że

przemawiał dotychczas po polsku, zagaduje go „Quo vadis Domine” po łacinie,

w języku, którego obydwaj w Ewangelii nie używali. Jezus odpowiada po polsku, że

idzie drugi raz się ukrzyżować wobec dezercji św. Piotra, co tegoż skłania do

powrotu. Dla chrześcijanina jest to fałsz. Jezus nikogo nie nakłania do

męczeństwa, przeciwnie, chrystianizm jest religią życia, i On sam – zarazem Bóg,

lecz też człowiek – prosił Ojca, by nie musiał cierpieć (Mat. 24,7), ale konieczność

była inna. No, ale wymyślono taką legendę, a zresztą jest to kino, w kinie zaś może

być wszystko.

Jednak w owym kinie Sienkiewicz dał filmowcom niewiele szans. Mówi się, że był

on znakomitym! urodzonym! gotowym scenarzystą. Możliwe, ale nie na nasze

czasy. Zapewne autorzy filmu nie okazali się twórczy, ale czy mogli zrobić więcej?

Musieli ograniczyć się do ilustracji książki, podobnie jak owi graficy z minionego

stulecia, kiedy to był zwyczaj przeplatania stronic tekstu winietami z postaciami

odpowiednio upozowanymi. Nie inaczej dzieje się z poprzednimi ekranizacjami

klasyków; reżyserowie na próżno dokonują retuszy, Chmielnickiego zamienia się ze

zbrodniarza w ukraińskiego męża stanu, prawiczka Tadeusza w kochanka

Telimeny, Kalego – Murzyna idiotę w afrykańskiego mędrca, Barykę zabija się, by

się go pozbyć.

Nasze kino z uporem nie chce oderwać się od narodowej biblioteki, czcigodnej jako

dokumentacja, ale anachronicznej we współczesnej kulturze.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: