IPN-Amnestie w Wielkopolsce 1945 i 1947.pdf

DODATEK SPECJALNY IPN

IPN

Amnestie w Wielkopolsce

1945 i 1947 r.

Dla komunistycznego reżimu amnestie były elementem kłamliwej propagandy, której

celem pozostawało zniszczenie podziemia niepodległościowego. Wbrew głoszonym

przez lata hasłom włączenia walczących z komunistami żołnierzy w nurt odbudowy Pol-

ski ze zniszczeń powstałych w wyniku II wojny światowej tzw. amnestie UB wykorzysta-

ło do działań operacyjnych zmierzających do likwidacji podziemia niepodległościowego

poprzez werbunek przez UB lub zabójstwa jego członków. Metody stosowane przez apa-

rat terroru w Polsce Ludowej były kopią sowieckich.

Agnieszka Łuczak, IPN Poznań

likwidacji podziemia niepodległościowego

w Wielkopolsce

22 lipca 1945 r. Krajowa Rada Narodowa uchwaliła amnestię. Dekret wykonawczy Rada

Ministrów wydała 2 sierpnia 1945 r., ale obowiązywać zaczął 21 sierpnia, z chwilą uka-

zania się „Dziennika Ustaw”. Amnestia obejmowała osoby, które popełniły „przestęp-

stwa” przed 22 lipca 1945 r.

jednym z elementów taktyki „kija i marchewki”

stosowanej przez władze, była bowiem zwień-

czeniem łagodniejszego kursu stosowanego od czerwca

1945 r. przez organa bezpieczeństwa. W tym to okresie

masowe represje zostały zastąpione przez przekonywa-

nie żołnierzy podziemia do negocjacji z władzami. Za

demobilizację oddziałów i oddanie broni obiecywano

gwarancje osobistego bezpieczeństwa i umożliwienie

powrotu do pracy oraz działalność w ramach legalnej

opozycji. Amnestia poza celami propagandowymi i poli-

tycznymi miała przynieść wymierne skutki operacyjne.

Ujawniający się żołnierze podziemia byli ewidencjono-

wani, a niektórzy typowani do werbunku na informato-

rów UB. Według płk. Romana Romkowskiego (dyrektora

Departamentu I Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego)

przed komisjami amnestyjnymi stawiło się 30 217 osób,

które zdały 2 tysiące sztuk broni. Według jego oceny,

szansa na głębokie rozpracowanie podziemia nie została

należycie wykorzystana ze względu na nieodpowiednie

przygotowanie funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa

w terenie.

Natomiast już w październiku 1945 r. aparat bezpie-

czeństwa porzucił łagodniejszy kurs na rzecz podjęcia po-

nownej walki z podziemiem, zmieniając metody na bar-

dziej wyraﬁ nowane niż rok wcześniej. Większość z ujaw-

26 listopada 2010 r. odbyła

się w Warszawie

konferencja naukowa

poświęcona zagadnieniom

amnestii. Uczestniczyło

w niej ponad 40 naukowców

i członków organizacji

kombatanckich

NIEZALEŻNA GAZETA POLSKA z NOWE PAŃSTWO 12/2010

DODATEK SPECJALNY

Amnestie 1945 i 1947 r. jako metoda

A ndrzej Paczkowski obrazowo nazwał amnestię

DODATEK SPECJALNY IPN

nionych wówczas żołnierzy została niedługo potem aresztowana lub zmuszona do

ponownej konspiracji.

jako oddolna inicjatywa regionalna ostatniego dowódcy

Okręgu Poznańskiego Armii Krajowej ppłk. Andrzeja Rze-

wuskiego (ps. „Przemysław”, „Hańcza”, „Wojmir”), który

następnie został również komendantem Okręgu Poznań-

skiego Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj.

Podpułkownik Rzewuski był całkowicie przeciwny akcji

ujawnieniowej, a decyzję swą podjął bez konsultacji z prze-

łożonymi. Jego zdecydowane stanowisko w tej kwestii oraz

przeprowadzona akcja uświadamiania społeczeństwa po-

przez wydawaną przez sztab Okręgu Poznańskiego DSZ ga-

zetkę pt. „Strażnica Sumienia” spowodowała, że akcja ujaw-

niania została niemal całkowicie storpedowana.

„Wróg Czyha Na Nas!”

Latem 1945 r. sytuacja w polskim podziemiu niepodległościowym kompliko-

wała się coraz bardziej. W okresie od czerwca do września została rozwiązana

większość oddziałów Armii Krajowej-Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj i Narodo-

wych Sił Zbrojnych oraz ujawniło się wiele lokalnych oddziałów partyzanckich.

Stan kadr usiłowało utrzymać Narodowe Zjednoczenie Wojskowe i niektóre struk-

tury regionalne, jak działające w Łódzkiem Konspiracyjne Wojsko Polskie czy zgrupo-

wanie „Ognia” na Podhalu. Działania podjęte przez poakowskie dowództwo zmie-

rzały do likwidacji zbrojnego podziemia. Pułkownik Jan Rzepecki, dowódca DSZ

na Kraj, dążył do jego likwidacji, uważając, iż zachowanie konspiracji wojskowej

po samorozwiązaniu się Rady Jedności Narodowej i po wejściu Stanisława Miko-

łajczyka do Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej jest niemożliwe i szkodli-

we. Był świadom, iż oddziałom partyzanckim grozi nieuchronna demoralizacja.

Zamierzał zmienić formę walki ze zbrojnej na polityczną. Zapowiedź amnestii

ogłoszona w przemówieniu Władysława Gomułki z okazji rocznicy powstania Pol-

skiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (22 lipca 1945 r.) zdopingowała płk.

Rzepeckiego do przyspieszenia likwidacji DSZ na Kraj. Decyzję tę wzmocniły

wzmagające się nasilone aresztowania i penetracja szeregów Delegatury przez

aparat bezpieczeństwa. Formalnie Delegatura została rozwiązana 6 sierpnia 1945 r.

Wiosną i latem 1945 r. w Wielkopolsce, według obecnych szacunków, działało

pięć antykomunistycznych organizacji i 22 oddziały zbrojne. Największą organiza-

cją była Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza „Warta”. „Warta” powstała

Fragment komentarza redakcyjnego „Strażnicy Sumie-

nia” poświęconego deklaracji ppłk. Jana Mazurkiewicza

ps. „Radosław” nawołującej do ujawniania się jego pod-

komendnych:

„[...] szczegółowy tekst deklaracji, nadzwyczajna propa-

ganda w tej sprawie rzucanie przy tem gróźb przy jedno-

czesnych propozycjach odznaczeń i przyznania korzyści

materialnych – w sumie daje pełny obraz nowego zdra-

dzieckiego chwytu propagandowego, mającego na celu

jedynie i wyłącznie dokładne ujawnianie i posiadanie

ewidencji urzędu bezpieczeństwa tych, którzy poprzed-

nio walczyli orężnie i którzy obecnie gotowi są przeciw-

stawić się wszelkiemi siłami stanowczo szykowanemu

zamachowi na naszą ojczyznę. Baczność Żołnierze B. Ar-

mii Krajowej, wróg Czyha Na Nas!”

Andrzej Rzewuski (1895–1946), od stycznia 1945 r. komendant Okręgu Poznańskiego AK (jako

„Przemysław” i „Wojmir”). Nie zgadzał się z rozkazem rozwiązania AK z 19 stycznia 1945 r.

i postanowił stworzyć samodzielną organizację. 10 maja 1945 r. jako „Hańcza” wydał rozkaz nr 1

powołujący do życia Wielkopolską Samodzielną Grupę Ochotniczą „Warta”, która miała być

konspiracyjną jednostką WP. W czerwcu 1945 r. został delegatem na Okręg Poznański Delegatury Sił

Zbrojnych. Po utworzeniu Zrzeszenia „WiN” otrzymał rozkaz ppłk. Jana Szczurka-Cergowskiego

nakazujący mu rozwiązanie okręgu DSZ i WSGO „W”. Dopiero 15 listopada 1945 r. wydany został ostatni

rozkaz dzienny do żołnierzy WSGO „W”. Aresztowany przez UB w Poznaniu 26 listopada 1945 r.

trzykrotnie usiłował popełnić samobójstwo. Zginął w areszcie WUBP w Poznaniu 20 maja 1946 r.

Wobec zaistniałej sytuacji w Okręgu Poznańskim osoby,

które podjęły decyzję o ujawnieniu, musiały to zrobić przed

komisjami likwidacyjnymi w innych regionach kraju.

Podpułkownik Rzewuski świadomy ryzyka, jakim było

ujawnienie konspiracyjnej przeszłości przez jego podko-

mendnych, wydał również w swoim ostatnim rozkazie

15 listopada 1945 r. rozwiązującym „Wartę” dyrektywy

w sprawie ujawniania byłych żołnierzy WSGO „Warta”:

„Rozwiązanie Grupy nie zwalnia żołnierzy od przysięgi

i nie pociąga za sobą ujawnienia się wobec organów Tym-

czasowego Rządu J[edności]. N[arodowej]”.

Nie dziwi zatem, że w wyniku omówionych wyżej dzia-

łań operacja amnestyjna przeprowadzana przez WUBP

w Poznaniu spotkała się z niewielkim odzewem. Akcję

ujawnieniową podjęły jedynie oddziały działające na pół-

nocno-wschodnim pograniczu województwa, które nie

miały kontaktu organizacyjnego z dowództwem Okręgu

Poznańskiego AK-DSZ-WSGO „Warta”. W październiku

1945 r. ujawnili się żołnierze zbrojnego oddziału poakow-

skiego dowodzonego przez plut. Bogdana Hądzlika „Mada-

ja” (Oddział Leśny AK krypt. „Korona”, Organizacja Noc-

nych Kotów) operującego na terenie powiatu mogileńskie-

go, gnieźnieńskiego, żnińskiego, szubińskiego. Jednak re-

presje na byłych żołnierzach spowodowały, że oddział

wznowił działalność w marcu 1946 r. Ujawnienie tego od-

działu miało związek z porozumieniem zawartym między

por. Kazimierzem Karge „Białym”, dowódcą Obwodu Pału-

ki AK krypt. 315 działającym na terenie powiatów żniń-

skiego, mogileńskiego i szubińskiego, a kierownikami

PUBP w Żninie, Mogilnie i Szubinie. Utworzono Komisję

NIEZALEŻNA GAZETA POLSKA z NOWE PAŃSTWO 12/2010

IPN 58.indd II

2010-12-20 19:23:32

DODATEK SPECJALNY IPN

Fragment konspiracyjnej gazety DSZ na Kraj pt. „Strażnica Sumienia” wydawanej przez Okręg Poznański, kolportowanej na terenie Wielkopolski przez struktury WSGO „Warta”, wrzesień

1945 r., nr 2

Likwidacyjną dla ujawniania się członków AK, w skład któ-

rej weszli ze strony AK por. Karge oraz sierż. Tadeusz Pola-

szewski „Mucha”. Ze strony MBP w komisji znalazł się wy-

delegowany przez WUBP w Poznaniu zastępca kierownika

Wydziału Walki z Bandytyzmem ppor. Kazimierz Szcze-

pański. Zgodnie z umową ujawnianie odbyło się w dniach

od 25 października do 1 listopada 1945 r. Według sprawoz-

dania UB ogółem zgłosiło się 108 członków z oddziału „Bia-

łego” i Piotra Rogowskiego „Błyskawicy”.

wodzonym przez Mariana Rączkę „Kościuszkę” a szefem PUBP w Gostyniu ppor./

por. Ignacym Libudą.

Oddział początkowo dowodzony przez pochodzącego z Północno-Wschodnich

Kresów Rzeczypospolitej Gedymina Rogińskiego „Dzielnego” tworzyli głównie de-

zerterzy z „ludowego” Wojska Polskiego. Oddział operował od września 1945 r. do

stycznia 1946 r. na terenach południowo-wschodniej Wielkopolski. Następnie

przeniósł się na teren południowo-zachodniej części województwa poznańskiego,

liczył około 40–50 żołnierzy. Po aresztowaniu „Dzielnego” 31 stycznia 1946 r. do-

wództwo nad oddziałem partyzanckim przejmowali kolejno Stanisław Frydrych

„Wicher”, a następnie po jego aresztowaniu 10 marca 1946 r. – Kazimierz Kotow-

ski „Graf”, Zdzisław Zydorek „Żyd”. Ostatnim dowódcą w maju 1946 r. został Ma-

rian Rączka „Kościuszko”. Prawdopodobnie jesienią 1945 r. oddział został podpo-

rządkowany wspomnianej organizacji WSGO „Warta”. Wynika tak z zeznań Stani-

sława Frydrycha, według których pierwszy dowódca Rogiński „Dzielny” miał

„Dzielny”/ „Kościuszko” ujawnia swoją działalność

Jesienią 1946 r. w Wielkopolsce doszło do lokalnej

amnestii, która została przeprowadzona w wyniku poro-

zumienia między oddziałem „Dzielny”/„Kościuszko” do-

NIEZALEŻNA GAZETA POLSKA z NOWE PAŃSTWO 12/2010

III

IPN 58.indd III

2010-12-20 19:23:38

DODATEK SPECJALNY IPN

Fragment księgi ujawnienia WUBP Poznań

kontakty ze sztabem w Poznaniu, na czele którego stał płk „Hańcza”. Jak dotąd nie

udało się jednak odnaleźć innego źródła potwierdzającego ten fakt.

1946 r. Polegały one na powierzeniu informatorom „bę-

dącym na łączności” PUBP Gostyń zadania przekazania

żołnierzom oddziału informacji, iż zaprzestanie działal-

ności oraz ujawnienie się może być dla nich korzystne.

Podczas prowadzonych rozmów informatorzy UB suge-

rowali, iż organa bezpieczeństwa w przypadku ujawnie-

nia się mogą odstąpić od pociągnięcia winnych do od-

powiedzialności karnej. 17 września 1946 r. do jednego

z informatorów (brak danych do kogo) zwróciła się żona

żołnierza oddziału „Dzielnego”/„Kościuszki” Franciszka

Brukiewicza i zwierzyła się, iż jej mąż oraz jego koledzy

chcieliby wyjść z lasu pod warunkiem, że nie zostaną

aresztowani. Informator UB miał oświadczyć, że w tej

sprawie skontaktuje się z kompetentną osobą w celu

uzyskania wiążącej odpowiedzi. Żona Brukiewicza skon-

taktowała się jednocześnie ze starostą w Gostyniu,

Oddział „Dzielnego” posiadał liczne kontakty z funkcjonariuszami MO, a także

PUBP. Wśród żołnierzy byli bowiem liczni dezerterzy z MO i UB, np. Marian Rącz-

ka „Kościuszko”, Edmund Kałuża „Blondyn”, Kazimierz Kotowski „Graf” czy Ste-

fan Skołozdrzych „Lis”. Najczęściej uciekali oni do lasu, gdy UB zaczynało podej-

rzewać ich o kontakty z podziemiem – tak było np. w przypadku Rączki.

Jesienią 1946 r. oddział „Dzielny”/„Kościuszko” dowodzony przez Mariana

Rączkę wobec coraz większych represji stosowanych przez aparat bezpieczeń-

stwa postanowił się ujawnić. Rączka nawiązał poprzez osoby zaufane kontakt

z szefem PUBP w Gostyniu ppor./por. Ignacem Libudą, który porozumiał się

z WUBP w Poznaniu i szefem Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Z zachowa-

nych dokumentów aparatu bezpieczeństwa wynika, że ujawnienie oddziału by-

ło wynikiem celowych działań PUBP w Gostyniu, prowadzonych od września

NIEZALEŻNA GAZETA POLSKA z NOWE PAŃSTWO 12/2010

IPN 58.indd IV

2010-12-20 19:23:45

DODATEK SPECJALNY IPN

któremu przedstawiła sprawę ewentualnego ujawnienia

się męża oraz prosiła o interwencję w PUBP Gostyń.

Zgodnie z jej przewidywaniami informacje te dotarły do

szefa PUBP Gostyń, który w porozumieniu z WUBP Po-

znań zaproponował Brukiewiczowej, by mąż zgłosił się

do PUBP Gostyń. 25 września1946 r. zgłosili się do tego

urzędu: F. Brukiewicz „Błysk”, J. Stężycki „Orlik”, J. Szper-

ling „Ułan”, którzy złożyli broń i oznajmili, że jeżeli PUBP

zagwarantuje im wolność, spowodują ujawnienie się

wszystkich członków oddziału „Dzielnego”. Szef PUBP

Gostyń w porozumieniu z Wydziałem III WUBP Poznań

przyjął tę propozycję. Jednak przedstawił im następujące

warunki: dowódca powinien sporządzić imienny wykaz

członków, ich uzbrojenia itp.; dowódca odpowiada za

złożenie broni palnej, ujawnienia magazynów, kryjówek

itp.; zdający broń winni wypełnić karty ewidencyjne

i podpisać zobowiązanie (zapewne chodziło o zobowią-

zanie o zaprzestaniu kontynuowania walki przeciwko

„ludowej” władzy); żołnierze po zdaniu broni w ciągu

14 dni zameldują się w swym miejscu zamieszkania

i najbliższym posterunku MO w celu dopełnienia obo-

wiązku odbycia służby wojskowej.

Aby sprawnie przeprowadzić całą akcję ujawniania, zo-

stała powołana przy PUBP Gostyń Komisja Likwidacyjna,

w skład której wszedł również kierownik Sekcji I Wydzia-

łu III WUBP Poznań chor. Czaplejewicz. W wyniku tejże

akcji w okresie od 22 września do 2 października przed

Komisją Likwidacyjną w Gostyniu ujawniło się 42 żołnie-

rzy oddziału „Dzielnego”. Z zachowanych źródeł wynika,

że współpracę w charakterze informatorów organów bez-

pieczeństwa podjęło siedmiu. Większość dokumentacji

została jednak zniszczona w drugiej połowie lat 80., trud-

no zatem określić, czy współpracę z resortem bezpieczeń-

stwa podjęli już w momencie rozmów z lokalną Komisją

Amnestyjną, czy też później po amnestii w 1947 r.

Żołnierze oddziału zbrojnego „Dzielny”/,,Wicher”/,,Graf”/,,Żyd”/„Kościuszko” dowodzonego przez

Gedymina Rogińskiego „Dzielnego”, następnie przez kpr. Stanisława Frydrycha ,,Wichra” (od 31.01.1946 r.),

Kazimierza Kotowskiego ,,Grafa” (od 10.03.1946 r.), Zdzisława Zydorka ,,Żyda” (od marca 1946 r.),

od maja 1946 r. przez Mariana Rączkę ,,Kościuszkę” [fot. ze zbiorów W. Handke]

wać wójtowie, sołtysi, pisarze gminni, przewodniczący gminnych Rad Narodo-

wych, starostowie. Planowano również wywierać, w miarę możliwości UB na da-

nym terenie, wpływ na poszczególnych proboszczów, aby ogłaszali z ambony

obwieszczenie o amnestii i w ten sposób wpływali na ludność.

Być może tego typu działania podjęte w wyniku rozkazu zaowocowały zwięk-

szeniem liczby osób ujawniających się. Jednak w Wielkopolsce nie doszło do

zbiorowego ujawniania całych oddziałów partyzanckich, ponieważ do jesieni

1946 r. zostały one w przeważającej części rozbite przez operacje zbrojne aparatu

bezpieczeństwa. Wiosną 1947 r. w omawianym regionie przeważającą część par-

tyzantów stanowili ukrywający się żołnierze z rozbitych oddziałów. W ramach

amnestii ujawniło się po kilku żołnierzy z oddziału Zygmunta Mirkiewicza „Sza-

tana-Kota”.

Lotne komisje amnestyjne

Przebieg amnestii uchwalonej 22 lutego 1947 r. na te-

renie województwa poznańskiego początkowo nie był za-

dowalający dla kierownictwa WUBP w Poznaniu, co myl-

nie zdeﬁ niowano jako efekt przeciwdziałania dowództwa

podziemia. W świetle dostępnych źródeł nie udało się

ustalić zorganizowanej akcji antyamnestyjnej podjętej

przez podziemie w Wielkopolsce. Na podstawie wytycz-

nych wydanych przez swoich przełożonych w Warszawie

(rozkazu MBP nr 19 z 13 marca 1947 r.) ppłk Antosiewicz

wydał rozkaz mający zintensyﬁ kować akcję ujawniania.

Działania, które nakazano podjąć funkcjonariuszom re-

sortu bezpieczeństwa, miały polegać m.in. na powołaniu

na terenie poszczególnych powiatów lotnych komisji

amnestyjnych.

Komisja taka miała składać się z przedstawiciela Po-

wiatowej Rady Narodowej i funkcjonariusza UB i miała

przyjmować ujawniających się w zarządach gminnych.

Ponadto rozkazano podjąć odpowiednią działalność pro-

pagandową. Dowództwo Okręgu Wojskowego oraz Wojsk

Bezpieczeństwa Wewnętrznego miało wysyłać w teren

grupy propagandowe popularyzujące amnestię. Obwiesz-

czenie amnestyjne mieli również odczytać i popularyzo-

Amnestia w 1947 r. Żołnierze oddziału zbrojnego „Bora”/ „Borysa” w czasie zdawania broni w WUBP

w Poznaniu. W środku widoczny Kazimierz Szczepaniak „Borys” [fot. ze zbiorów D. Szczepaniaka]

NIEZALEŻNA GAZETA POLSKA z NOWE PAŃSTWO 12/2010

IPN 58.indd V

2010-12-20 19:23:47

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: