Czym są pojęcia?
Pojęcie- to reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy (kategorii). Reprezentacja pewnego zbioru obiektów.
Pojęcie hierarchiczne- to takie pojęcia, które określają klasy, do których należą inne pojęcia.
Klasa (kategoria)- to wynik pewnego podziału, który coś orzeka, np. jakieś twierdzenie lub kilka twierdzeń. Pojęcie jest orzekane za pomocą innych pojęć.
Do tej klasy mogą należeć np. przedmioty: piłki, skakanki= zabawki; czynności np.: golenie się, mycie rąk= higiena osobista; cechy np. tajemniczość, wrażliwość= osobowość;
Właściwości istotne- to cechy wspólne, które charakteryzują daną klasę
Podstawowe sposoby rozumienia właściwości istotnych:
1. Właściwości wspólne, charakteryzujące wszystkie egzemplarze należące do danej klasy (samochód – ma cztery koła i silnik) – pogląd klasyczny
2. Właściwości charakteryzujące egzemplarze, które są najbardziej typowe dla danej klasy (np. umiejętność latania u ptaków- wróbel, jaskółka- tak, strusie i pingwiny- nie) – prototyp, pogląd probabilistyczny;
3. .Właściwości charakteryzujące jeden konkretny lub kilka egzemplarzy należących do danej klasy. (dany konkretny przykład, egzemplarz) pogląd egzemplarzowy
Lata 80te- odmienny pogląd dotyczący pojęć, który polegał na tzw. „odgórnej” analizie. Pojęcie- było charakterystycznym elementem wiedzy o świecie czy elementem indywidualnych teorii o świecie.
Pojęcie zawiera informacje o :
§ charakterze referencjalnym- na temat obiektów, do których się odnosi
§ charakterze relacyjnym- na temat związków danego pojęcia z innymi pojęciami
Podział pojęć:
- pojęcia ogólne- stanowią reprezentację dla całych klas przedmiotów lub procesów. Poszczególne egzemplarze traktowane są jako równoważne. Kryteria tej równoważności mogą być różne, np. pod względem : - właściwości fizycznej( jabłko), funkcji( narzędzia), pochodzenia (region zamieszkania) , poziomu abstrakcyjności ( jednorożec, liczby);
-pojęcia jednostkowe- mają tylko jeden egzemplarz, wydają się bardziej konkretne np. moja matka;
Aby stworzyć reprezentację pojęciową posługujemy się procesem abstrakcji.
ABSTRAKCJA- to proces poznawczy polegający na tym, że pomija się różnice między różnymi egzemplarzami pojęcia albo między właściwościami tego samego pojęcia w różnych punktach czasu i jednocześnie wyodrębnia się pewne cechy wspólne. Inaczej: Owe cechy wspólne „odrywa się” od konkretnego przedmiotu i te oderwane cechy tworzą właśnie pojęcie.
Pojęcia te są nieostre- wieloznaczne, ich zakres nie jest jasno określony,Funkcje pojęć:
1. Zapewnienie ekonomii funkcjonowaniu poznawczemu
2. Rozumienie i wyjaśnianie
3. Możliwość wykonywania różnych operacji na reprezentacjach przedmiotów, a nie na samych przedmiotach
4. Komunikowanie się
PROCES KATEGORYZACJI- polega na łączeniu obiektów w grupy, które cechują się względną jednorodnością. Jest to jednorodność względna- bo obiekty nie muszą być identyczne, lecz dopuszczalne są między nimi pewne różnice; Poszczególne kategorie można łączyć ze sobą na różne sposoby. Kategoryzacja umożliwia też określanie relacji między stworzonym lub wyodrębnionymi kategoriami. Twierdzenia które określają relacje między poszczególnymi kategoria to siec znaczeń. W ten sposób tworzymy coraz bardziej złożone reprezentacje umysłowe.
1. Pogląd klasyczny
Pojęcie – to taka reprezentacja klasy, która obejmuje wszystkie istotne właściwości tej klasy. Kryterium istotności jest powtarzalność – cechą istotną jest taka cecha, która charakteryzuje wszystkie obiekty należące do tej klasy bez wyjątku. Czyli cecha wspólna dla wszystkich tych obiektów (powtarzalna). Cechy te są wystarczające i konieczne do sklasyfikowania obiektów pod dane pojecie. Przykład: np. pojęcie trójkąta; (czyste pojęcia klasyczne: pojęcia matematyczne, pojęcia prawnicze)
Granice pojęć klasycznych są ostre, czyli nie ma wątpliwości w klasyfikacji egzemplarzy do poszczególnych pojęć. Pojęcia te charakteryzuje więc: stabilność – każdy człowiek który przyswoi sobie dane pojęcie, będzie je rozumiał zawsze tak samo. Podstawą komunikacji jest uznanie wzajemności perspektyw poznawczych , czyli: „Ja wiem, że ty wiesz, że ja wiem”. Jednak często mamy na myśli coś innego niż rozmówca pod danym pojęciem, uzależnione jest to od doświadczenia oraz od umiejętności adaptacji i akomodacji poznawanych słów.
Ludzie przyswajają sobie pojęcia za pomocą procesu uczenia się, który składa się na dwa procesy (Lewicki):
- abstrakcję pozytywną- polega na wyodrębnianiu spośród pozytywnych cech – cech istotnych. Potem cechy te służą niejako za „wzorzec identyfikacyjny” w dalszej klasyfikacji;
-abstrakcję negatywną- polega na pomijaniu cech nieistotnych (gdy np. dziecko uczy się rozróżniać psa- pomija kształt pyska, długość szyi itd)
Reakcja wybiórczo- ogólna jako wskaźnik utworzenia pojęcia sztucznego. (np. pojęcie klipca)
Wybiorczość reakcji- osoba „wybiera” (reaguje na) tylko takie przedmioty, które posiadają określoną właściwość, Ogólność reakcji- na wszystkie przedmioty;
Transfer między określonym klasami (np. klasą S z klasą R) jest bardzo istotnym elementem w procesie uczenia się pojęć. Zasada ta polega na przeniesieniu pewnego sposobu reagowania na nowe, nieznane bodźce. W procesie uczenia się pojęć transferowi podlegają: - informacje na temat konfiguracji cech które określają pojęcie
- procesy poznawcze zaangażowane w uczenie się: a szybkość uczenia się pojęć zależy od liczby cech istotnych i nieistotnych
Istota pojęcia-
- to zbiór jego abstrakcyjnych właściwości, które pozwalają określić relację danego pojęcia wobec innych pojęć (np. owoc- to cześć rośliny, która osłania nasiona)
- pierwotna– cechy abstrakcyjne w istocie determinują cechy obserwowalne (kobieta= chromosomy XX, mężczyzna= XY)
Procedura identyfikacyjna- zawiera cechy, które pozwalają na zaliczenie pewnego obiektu do danej klasy (tu: owoc- rośnie na drzewie, ma pestki, skórkę)
(W przypadku pojęć sztucznych bardzo trudno odróżnić od siebie istotę a procedurę identyfikacyjną. Pojęcia sztuczne mają swoje odniesienie przedmiotowe, natomiast nie mają znaczenia, które można by wyrazić za pomocą innych pojęć. )
Denotacja nazwy- zbiór desygnatów danej nazwy, desygnaty- przedmioty oznaczone przez daną nazwę. Denotacja pojęcia ma dwa aspekty:
1.znaczenie referencjalne- wytworzenie relacji miedzy nazwą a zbiorem jej desygnatów
2.znaczenie typu sens- wyrażenie danego pojęcia za pomocą innych pojęć (istota pojęcia)
Efekt zagnieżdżenia- pojęcie podrzędne stanowią pewien podzbiór pod pojęcia nadrzędne (poziomy hierarchii pojęciowej) Tak więc kategorie mają strukturę hierarchiczną.
Zalety poglądu klasycznego :
1. Możliwość określenia ostrych granic pojęcia
2. Łatwe określanie relacji miedzy pojęciami
3. Możliwość przekazywania wiedzy drogą werbalną
Wady poglądu klasycznego:
1. Utożsamianie pojęć z atrybutami percepcji- różne znaczenie pojęć
2. Nie wyjaśnia efektu typowości- niektóre pojęcia traktowane są jako lepsi przedstawiciele od innych
3. Badania nad sztucznymi pojęciami – pojedyncze przypadki
2. Pogląd probabilistyczny
· Nie istnieje taki zbiór cech który charakteryzowałby wszystkich jednocześnie. Nie ma takiej cechy wspólnej, które występowałaby u wszystkich. Mamy więc trudności w definiowaniu pojęć podobnych, lecz nie tych samych.
· Nie potrafimy zidentyfikować istoty pojęcia, więc ich granice muszą być nieostre- cechy obiektów, które świadczą o tym, że można lub nie można zaliczyć je pod dane pojecie. (np. pojazd- samochód? tramwaj? hulajnoga? Może wrotki?
· Poszczególne egzemplarze można zaliczyć do zakresu pojęcia z pewnym tylko prawdopodobieństwem (probabilizm) Cechy określające pojęcie charakteryzują egzemplarze tylko z pewnym prawdopodobieństwem.
Pogląd probabilistyczny (pogląd oparty na prototypach) – postuluje założenia:
1. pojęcie jest sumarycznym opisem pewnej klasy – (część pozytywna) - na wyodrębnianiu spośród pozytywnych cech
2. pojęcia nie można sprowadzić do zbioru cech, które byłyby zarazem konieczne i wystarczające (część negatywna)
Wymiary kategorii pojęć: - pionowy – poziomy
- wymiar poziomy - analizuje relacje miedzy kategorią a egzemplarzami na tym samym poziomie ogólności (np. analiza związków między kategorią „zwierzęta”, a egzemplarzami: „koń”, „jeleń”, żaba”)
-wymiar pionowy- dotyczy relacji między egzemplarzami lub podkategoriami na różnych poziomach ogólności ( np. „zwierzęta” = „kręgowce”, „robaki” i dalej : „kręgowce”: ssaki, ptaki albo robaki: tasiemiec, pasikonik;)
Wymiar poziomy kategorii:
Reprezentacją kategorii lub klasy jest prototyp (pierwowzór).
Prototypy – to najczystsze wypadki przynależności kategorialnej. Inaczej: to taki egzemplarz, który jest najbardziej typowy. (może to być egzemplarz istniejący realnie jak i może on być pewną reprezentacją umysłową) Np. prototyp „prawdziwego Polaka”, to np. obywatel Polski ze średnimi dochodami, mieszkający w małym mieście.
Stereotypy –to specyficzna grupa prototypów, często zawierających pewne fałszywe przeświadczenie, dotyczące różnych zjawisk, w tym innych grup społecznych.
Różnicowanie prototypów:
- prototyp to średnia arytmetyczna z egzemplarzy napotkanych dotychczas przed dana jednostkę. (dotyczy to przede wszystkim cech ilościowych przedmiotu)
- prototypem może być obiekt, w którym poszczególne cechy przyjmują wartości modalne= wartości występujące najczęściej (dotyczy to szczególnie cech jakościowych przedmiotuJ
Obiekty typowe: (eksperymenty Rosch)
- efekt typowości- ludzie wykazują wysoką zgodność w ocenie typowości obiektów należących do pewnej kategorii. (typowe meble: krzesło, szafa, stół, a nie: waza, lustro, wieszak)
- obiekty typowe są opanowywane jako pierwsze przy uczeniu się kategorii przed dzieci
- koncepcja pionowego wymiaru kategorii( położenie pojęcia w hierarchii ważności):
Poziom najwyższy – obejmuje bardzo ogólne pojęcia, z niewielką liczbą cech (np. instrumenty muzyczne)
Poziom podstawowy (pośredni)- bogate charakterystyki obiektów, łatwe odróżnienie obiektów od siebie (np. saksofony, gitary)
Poziom najniższy (podrzędny)- obiekty zawierają wiele cech wspólnych, ale cechy te pokrywają się również z cechami przypisanymi innym grupom obiektów.(np. gitara klasyczna, gitara elektryczna)
Pojęcia ulokowane są w sieci wzajemnie powiązanych znaczeń. Takie powiązania występują wśród kategorii naturalnych, ale nie ma ich w zbiorze kategorii sztucznych.
Zalety poglądu probabilistycznego:
-istnieją reprezentacje kategorii o charakterze zmiennym bądź niejawnym (pojęciowa elastyczność)
-istotna rola kategorii naturalnych- występujących w realnym, codziennym środowisku, uporządkowują one naturę świata spostrzeganego; rola ewolucji człowieka w procesach poznawczych, człowiek jest wstępnie zaprogramowany do poszukiwania porządku już na poziomie percepcjiJ
Wady poglądu probabilistycznego:
- trudność w wyjaśnianie pojęć bardziej złożonych
- silna zależność prototypu od kontekstu, od wieku i doświadczenia jednostki
- uwaga na stereotyp
3. Pogląd egzemplarzowy
Pogląd ten przyjmuje, że pojęcia nie stanowią sumarycznej reprezentacji danej klasy, ale reprezentację co najmniej jednego lub kilku egzemplarzy danej klasy. Człowiek przechowuje w pamięci informacje na temat odrębnych egzemplarzy.(np. ten oto konkretny pies)
§ - nie istnieją cechy definicyjne, które charakteryzowałyby wszystkie egzemplarze danej klasy.
§ - pojęcie jest pewnym obiektem rzeczywistym, a nie abstrakcją
§ - wypadki nietypowe są trudne do skategoryzowania bo są podobne do egzemplarzy z różnych kategorii
§ - obiekty typowe są bardziej podobne do znanych egzemplarzy, ponieważ zajmują centralną pozycję w kategorii
§ - minimalizm poznawczy- zakłada, że ludzie preferują informacje konkretne, a nie ogólne;
W fazie przyswajania informacji wykorzystujemy znane konkretne, schematy pojęć, a w fazie odtwarzania posługujemy się : generalizacją i abstrakcją.
Pogląd egzemplarzowy w codziennym użyciu:
Identyfikacja pojęciowa- ocena podobieństwa nowego obiektu do znanego/znanych egzemplarzy( dany egzemplarz porównujemy z konkretnym innym egzemplarzem, a nie z prototypem)
- efekt pierwszeństwa poznawczego- nasze decyzje są warunkowane pierwszym napotkanym egzemplarzem pojęcia, Efekt ten sprawia, że proces kategoryzacji staje się mniej stabilny, mniej jednoznaczny.
Rodzaje modelu egzemplarzowego:
Skrajny- pojęcia reprezentowane są przez konkretne egzemplarze, z którymi jednostka się zatknęła. Umiarkowany- pojęcia reprezentowane przez ich najlepsze egzemplarze. (dopuszcza istnienie efektu typowości)
Zalety poglądu egzemplarzowego:
- wyjaśnienie procesu kategoryzacji – przywoływanie specyficznych egzemplarzy w celu przydzielenia pojęcia do kategorii
- wyjaśnienie procesu tworzenia pojęć bez odwołania się do bardzo złożonych procesów poznawczych (np. nie trzeba szukać różnic między pojęciami by je odpowiednio skategoryzować)
- zachowanie pełnej puli informacjo o obiekcie/pojęciu (zaznaczanie szczegółów, i różnic)
- wrażliwość na kontekst – możliwość reorganizowania informacji o pojęciu w zależności od potrzeb
Wady poglądu egzemplarzowego:
- ignoruje zdolności człowieka do abstrakcji i złożonych procesów poznawczych– uproszczenie obrazu poznawczego człowieka
- nie ma żadnych ograniczeń w stosunku do cech posiadanych przez egzemplarze (podobieństwo – to za mało)
4. Pojęcia jako teorie naiwne
Pojęcia tworzone są tam gdzie jednostka dostrzega podobieństwa między obiektami, grupami czy stanami. Rozumienie pojęcia podobieństwJ:
Pogląd klasyczny- max podobieństwo ze względu na cechy definicyjne
Pogląd probabilistyczny- podobieństwo rodzinne = podobieństwa wspólne dla jednej klasy
Pogląd egzemplarzowy- podobieństwo do konkretnego egzemplarza
POJĘCIA jako teorie NAIWNE (Medin i Wattenmaker) - w świetle tego poglądu, pojęcia stanowią element szerszej struktury poznawczej
Przy posługiwaniu się pojęciami naturalnymi ludzie wykorzyst...
olaholak