3 Strabon, IV, 1, 14.
4 Id., IV, 1, 2.
5 J IV, s. 528.
6 Strabon, IV, 1, 2, i 1, 14. Co się tyczy tej sprawy i tego, co następuje, patrz
komentarz R. Dion, Les Routes de lEtain, lIsthme gaulois et le Carrejour de
Paris, w czasopiśmie „Hommes et Mondes”, kwiecień 1952.
7 Contra: J II, s. 104.
8 Diodor, V, 25.
c Strabon, III, 1, 3; Cezar, B. G., V, 13; Tacyt, Agricola, X, 2. Patrz R. Dion,
supra, przyp. 6. 10 J I, s. 73.
II. Mieszkańcy. — Pochodzenie i zaludnienie. J II jest przesta
rzały; wnioski w H I, cz. I, cz, II, rozdz. I; G (G), rozdz. I—III, VI; L, rozdz. I. —
Imigracja w epoce rzymskiej: J V, rozdz. I. — C, s. 18 i nast. — L, cz. II, I. —
Analizy statystyczne oparte na inskrypcjach: J.—J. Hatt, La Tombe gallo-romaine
(1951), rozdz. III i IV;
1 G (G), s. 14.
2 G. Fabre, Les Civilisations protohistoriąues de lAquitaine (1952).
3 Prace wykopaliskowe prowadzone w Marsylii potwierdziły tę tradycyjną datę
założenia miasta. F. Benoit, Gaj VI, 1948, s. 207.
4 Patrz Jean Jannoray, Enserune, Contribution a letude des civilisations pre-
romaine de la Gaule meridionale, Paris 1955.
5 O etnografach, K. Trudinger, Studien zur Geschichte der gr.-róm. Ethnographie
(1918) i spostrzeżenia J. Perreta w jego wydaniu Germanii Tacyta (coli. Budę, 1949), s. 16—24. fi R. Grousset, Bilan de lHistoire (1946), s. 24—25.
7 O oryginalności monet galijskich, której długo nie uznawano, por. J.-B. Colbert
de Beaulieu, Rev. belge de Numismatiąue 94 (1848), s. 64 i nast.
s R. Lantier, CRAI 1951, s. 276.
8 Dyskusja w L, s. 66 i nast. i sprawozdanie A. Grenier, REA 1947, i R. Lantier,
RA 1951,
« I., s. 26.
III. Społeczeństwo. — Galijskie: J II, rozdz. III. — BI, rozdz. X—XI. — H
II, s. 223 i nast. — Galo-rzymskie: J IV, rozdz. VI—IX. — B II, rozdz. XII i XIII. —
G (P), s. 79 i nast. — Prawo łacińskie: badania Ch. Saumagne, BAF 1950.
1 B. G., VI, 17. Patrz różne komentarze, jakie podał G. Dumezil, infra, bibliogra
fia rozdz. VIII, 1.
2 B. G., VI, 13.
3 B I, s. 163.
4 Cycero, De rep., III, 9. — B I, s. 190—191.
6 Czyni to Albert Bayet (B II, rozdz. XII—XIII) dla różnych klas: często trzymamy się jego wywodów, tam odsyłając po wyjaśnienia.
6 Salvianus, De gubernat. IV, 5.
7 Wielcy posiadacze miewali zwykle tysiące niewolników. Wiele rodzin miało
ich setki, por. C1L XII 1025, 4887, XIII 1747.
8 Inskrypcje, w których występuje verna: CIL XIII 586, XII 3628, 3781, 5012. —
XIII 696 — E 1147.
9 B.G., V, 45; VIII, 30.
10 E 469, 682, 6808, 6819; 622, z Attisem.
11 J IV, s. 264.
12 Co do posunięć Klaudiusza na korzyść Eduów, patrz Ph. Fabia, La Table clau-
dienne de Lyon (1929) i recenzja J. Carcopino, La Table claudienne de Lyon
et 1Imperialisme egalitaire; w: Points de vue sur 1Imperialisme romain (1934).
13 Ekwiwalenty zaproponowane w niniejszej książce opierają się na następują
cych podstawach: dla trzech pierwszych stuleci 1 sestercja = 0.20 fr. sprzed
r. 1914 (frank złoty), pomnożony przez 200 = 40 franków z 1952; 1 denar =
0.80 fr. w złocie = 160 franków z 1952. — Dla epoki Dioklecjana 1 denar = 0.0225 fr.
w złocie = 4,50 fr. z 1952. Patrz infra, rozdz. IV, nr 4.
14 E. Albertini, LAfrique romaine (1937) s. 20.
15 O klasie średniej, G (P), s. 81 i 137.
IV. Język. — Galijski:
J II, rozdz. X, jest przestarzały. — Jasny, ale czasem
nieścisły wykład w H I, s. 40—98, 286—293. — G(G), rozdz. IX. — Słownik „długi”:
Holder, Altceltischer Sprachschatz, 3 tomy (1896—1913); „krótki”: G. Dottin, La
Langue gauloise, grammaire, texte et glossaire (1920; patrz recenzję Lotha, RA,
1921), uzupełniane przez L. Weisgerbera, Die Sprache der Festlandkelten, 20er
Bericht der róm.-germ. Kommission (1930), s. 147—226). — Liczne artykuły w RC,
EC i „Mem. de la Soc. de Linguistique de Paris”, zwłaszcza J. Vendryes. — Wy
razy francuskie pochodzenia galijskiego: O. Bloch i W. von Wartburg, „Dictionnaire
etymologique de la langue francaise”, wyd. 2 (1951).
Przyswojenie łaciny: trafny wywód w J VI, rozdz. II. — Zapożyczenia łaciny z celtyckiego: Ernout-Meillet, „Dictionnaire etymol. de la Langue latine”, wyd. 3
(1951); J. Vendryes, CRAI 1933, s. 376; JC, passim. — Zapożyczenia z łaciny: J. Loth, Les Mots latins dans les Langues brittoniąues (1892). — Co do łaciny mówionej, parę dokumentów galo-rzymskich w: G. Rohlfs, Sermo vulgaris lati-nus (1951).
1 Rachunki garncarzy: F. Hermet, La Graufesenąue, 2 tomy (1934). Inskrypcja
z Geligneux: CIL XIII 2494. Co do liczb: Thurneysen, „Zeitschr. fiir Celt.
Philol.” XVI.
2 O tym drażliwym zagadnieniu i jego interpretacji historycznej: H I, s. 63, 73,
161—163, 186, 260, 286—291.
Co do tego dźwięku, na ostatnim miejscu: J. Vendryes, EC V, 2 (1950—1951), s. 245.
4 J. Vendryes, EC I, 2 (1936), s. 336.
s RC XXXVIII (1920—1921), s. 181.
8 O dialektach: Josuah Whatmough, w: „Harvard Studies in Classical Philology” 55 (1944), którego cenne inwentarze regionalne zostały ogłoszone w mikrofilmach: The Dialects of Ancient Gaul (University Microfilms, Ann-Arbor, Michigan, 1950—1951).
7 Zbiór inskrypcji galijskich: G. Dottin, dzieło cytowane.
8 Dowody utrzymywania się języka celtyckiego: święty Ireneusz z Lyonu, Adver-
sus haereses, I, przedmowa, 3; Aleksander Severy i kapłanka druidka: Lampri-
dius, Severus, 60, 6; — Dion Cassius i Galowie w Rzymie: Dion, LXXIV, 2,
6; — Sulpicius Severus, Dialogi, I, 27, 4; Sw. Hieronim, Comm. in Epist. ad
Galatas, II, 3; — Auzoniusz, Domestica, IV, 24. — Helwetowie: J. H. Hubschmied,
Voa: Romanica 3 (1938), s. 48 i nast.
8 Pirson, La langue des inscriptions latines de la Gaule (1906); Graur, Buli. Soc.
linguist. XXXIII, s, 225—298. O ważności aspektów prowincjonalnych łaciny,
M. Lejeune, Rev. des Et. lat. 29 (1951), s. 103, nr 1. 10 O tych inskrypcjach, zawierających wyrazy łacińskie i galijskie, Heron de Vil-
lefosse, BAC 1914, s. 213, 489; J. Loth, CRAI 1916, s. 168.
V. Poglądy. — J. IV, rozdz. I, V (kryzys r. 69), VI, VII, XV (cesarze galo-rzym-scy). — B II, rozdz. XIV (ojczyzna galijska i ojczyzna rzymska). L., cz. II, I. — O własności: przed podbojem rzymskim, G (G), rozdz. VI; B I, rozdz. VII; — w epoce galo-rzymskiej: B II, rozdz. VIII.
1 Kataster z Orange: A. Piganiol, CRAI 1950, s. 60, 1951, s. 366, Id., Les documents
cadastraux de la colonie romaine dOrange (1962) J. Sautel, ibid., 1951, s. 236.
Jest to największy zespół katastralny świata rzymskiego, jaki do nas dotarł.
2 J. IV, rozdz. VII. — S. J. de Laet, Portorium, Etude sur lorganisation douaniere
chez les Romains, surtout d lepoąue du Haut-Empire (Brugia, 1949).
3 Panegyriąues latins, wyd. Galletier (kol. Budę), t. II,
4 J IV, s. 381.
5 J. Formigś, Le Trophee des Alpes (La Turbie). Suplement II w GAL (1949).
6 G.-Ch. Picard, Trophśes dAuguste a Saint-Bertrand-de-Comminges, „Mem. de
la Soc. arch. du Midi de la Fr.” XXI (1947).
7 O cesarstwie galijskim: Georg Elmer, Die Miinzpragung der Gallischen Kaiser
in Koln, Trier und Mailand, „Bonner Jahrbucher” 146 (1941).
» C, s. 11.
Rozdział drugi BAMY ŻYCIA
I.Miasta. — J V, rozdz. II, VIII; VI, rozdz. V—VII, passim — G(G), rozdz. VII. — G V, rozdz. VII—VIII; VI, 2, rozdz. XII (porty), a zwłaszcza XVIII (streszczenie najlepszych monografii poświęconych miastom galo-rzymskim). — G(E). — G(P). rozdz. IV. — L. cz. II, I. Na ostatnim miejscu, F. Lot, Recherches sur la popu-lation et la superjicie des cites remontant a la periode galo-romaine, I, 1—2, i II (1945—1950): miasta na południe od Loary, z najnowszą bibliografią (c.d.n.). 1 F. Benoit, Les Fouilles dEntremont en 1946, GAL V, I (1947). * CIL XIII, 10015 nry 99, 105, 115, 108.
8 F. G. de Pachtere, Paris a le.poąue galo-romaine (1912); P.-M. Duval, Etat present de lArch. parisienne, „Mem. Feder. Soc. hist, et arch. de Paris et de 1Ile de France I” (1949); id., Paris antiąue des origines au troisieme siecle (1961) id., Les inscriptions antiąues de Paris, (1961).
4 Amfiteatry w samym mieście: Poitiers, Avenches; na peryferiach: Nimes, Arles,
Autun; na peryferiach albo za miastem: Lutecja, Frejus, Metz, Trewir, Saintes;
w pewnej odległości: Tuluza. W dolinie: Rodez; w najwyższym punkcie miasta:
Poitiers; na terenie płaskim: Arles.
5 Najlepsze plany Oranges i Frejus: FOR II, V..
6 O akweduktach: A. Blanchet, Recherches sur les Aąueducs et Cloaąues de la
Gaule romaine (1908); C. Germain de Montauzan, Les Aąueducs antiąues de
Lyon (1908). Długie na około 30 km: Aix-en-Provence, Nimes, Beziers, Cahors,
Poitiers, Rodez, Reims, Neris. Najpiękniejsze resztki filarów zobaczyć można
we Frejus, Barbegal (Arles), Luynes (Tours), w okolicach Lyonu, Pont du Gard
(NJmes), w Arcueil (Paryż), w Jouy-aux-Arches i Górze (Metz), Zalbach (Mo
guncja).
7 Patrz znakomite komentarze P. Grimal w jego wydaniu Frontinusa: Les Aąue
ducs de la Ville de Romę (Coli. Budę, 1944).
8 Cysterny: Dr Donnadieu, Frejus (1927); M. Labrousse, Les Fouilles de Gergovie
(1945—1946), GAL VI, 1 (1948). — Studnie miejskie: znamy je w Autun, Alezji,
Glanum, Champlieu. Co do techniki, patrz injra nr 17 do s. 135. Wiadro zna
lezione w Alezji, R (C) II, s. 55, 116.
» Kanalizacja: A. Blanchet, op. cit., supra, nr 6.
10 Patrz supra, s. 108.
11 CIL XIII, 2027.
12 O jednej z mozaik z Zeugma, Reinach, RC XXVIII (1907), s. 1.
13 H. Rolland, Fouilles de Glanum (Saint-Remy de Provence), pierwszy suplement
do GAL (1946); Les fouilles de Glanum de 1945 & 1947, GAL VI, 1 (1948). —
J. Sautel. Vaison la romaine, 3 tomy i 3 tomy suplementów.
J4 Carm., XXIII, 37 i nast.
15 Ordo urbium nobilium, XVII.
16 Epist, X.
II. Domy. — A. Grenier, Habitations gauloiscs et Villas latines dans la Cite des Mediomatriąues (1906). — Zwłaszcza G VI, 2, rozdz. XIX—XX. — G(G), rozdz. VII (domy galijskie). — J V, rozdz. VI. — R. de Maeyer, De Romeinsche Villas in Belgie (Antwerpia, 1937), 2 tomy, w tym 1 zawiera plany. — Harald Koethe, Die Bader romischer Villen in trierer Bezirk, ZOer Bericht der rom.-germ. Kommission
(1940). — J. Sautel, La Maison dun riche Gallo-Romain a Vaison au temps de lEmpire.
1 Strabon, IV, 4, 3.
2 „Cahiers dArch. et d Hist. dA1sace”, 1947, s. 47.
3 Liczne przykłady w czasopiśmie „Pro Alesia”.
4 Strabon, IV, 4, 5.
5 Diodor, V, 28, 4.
6 Zwłaszcza J. Toutain, Les Fouilles dAlesia de 1944 a, 1947, GAL VI, 1 (1948).
E 4568.
8 Epist., II, 2. 8 E 7795.
10 Grzegorz z Tours, Histoire des Francs, VIII, 42.
11 Patrz plany H, Rolland, supra nr 13 do s. 56..
12 F. Benoit, patrz ibid. Znamy insulae w Glanum, Vaison, Alezji, Gergowii, Autun,
Augst.
13 E zawiera około setki dokumentów przedstawiających domy i różne budowle.
Zacytujmy: domy 350, 626, 1099, 2782, 3396, 3523, 4193, 4206, 4686, 4872, 5268,
s. 454, 5565, 5933, 7731, 7795; dachy 245, 395, 1229, 2206, 3502, 4084, 4193, 4395,
4818, 4867, 5779. — 626 i 5535 (?) mają piętro.
„ G VI, s. 784.
« Ibid., fig. 302.
13 G. Fouet i M. Labrousse, Decouvertes en Nebouzan, GAL VII, 1 (1949).
„ E 7795.
18 R. Lantier, Guide illustre du Musee des Antią. nat. (1948), ryc. 48.
„ E 1659, 3784, 4030, 5175b, 5268, s. 442, 7236.
20 A. Blanchet, Melanges dArch. gallo-romaine, 2 (1902), s. 111. Lyon był, zdaje
się, ośrodkiem ważnym. Patrz: Stemple w CIL XIII, 3.
21 Epist, IV, 16—21.
22 Ch. Picard, Rev. des £t. lat., 27 (1949), s. 110. Świecznik z Saint-Paul-Trois-
-Chateaux, R (C) II, s. 188.1
23 W British Museum.
24 B(D).
25 Ibid. oraz W. Drack., Die rómische Wandmalerei der Schweiz (Bazylea, 1950).
26 Hist. nat, VIII, 191.
27 E 7795.
28 Nogi od stołu: E 716, 7260, 7687; trony na sprężynach; 3225; składane krzesła:
119, 585, 587, 680; 2893.
29 Jedyny przykład: E 553; 3163 jest prawdopodobnie importowany z Italii.
30 E 626, 4037, 4043, 4149; 5154, 5268, 5839 i t. X, s. 32, 7806.
31 E 7795; 5, 643, 4095, 5258, 5814, 6447 i nast, 6673, 6943.
32 Stołki: około dwudziestu okazów w E.
33 J. Vendryes, RC XLVII, s. 200.
34 Ławy: E 1828, 1837, 3468.
33 Krzesła: E 3170, 4043, 5156 (romb), 4037 (skrzynia).
36 Fotele: E 8016, 5268, s. 446; łozina: 1253, 1658, 1728, 2789, 5142 i t. IX, s. 405, 5145, 7392; w trzech wymiarach: 6484:—6485; z podnóżkiem: 5149, „biurowy”: 5156. 57 Wszystko to w E 7795. 38 E 5154
35 E 2794, 4043,
40 E 2784.
...
tymczasowy133