Prawo karne materialne jest to zespół norm prawnych określających czyny społecznie szkodliwe, zwane przestępstwami, zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary, środki karne i zabezpieczające stosowane wobec ich sprawców.

Na całokształt prawa karnego składa się również prawo karne procesowe i prawo karne wykonawcze, unormowane w kodeksie postępowania karnego oraz kodeksie karnym wykonawczym.

Funkcje prawa karnego :

Subsydiarny – pomocniczy, wspierający, sankcjonując najpoważniejsze naruszenia norm postępowania zawartych w innych dziedzinach. Nie jest to całkiem ścisłe, gdyż prawo karne chroni najważniejsze dobra społeczne i jednostkowe przed zamachami przestępnymi niezależnie od regulacji innych dziedzin prawa. Wynika to ze społecznego znaczenia tych dóbr, a także niezbędności prawa karnego, które operuje najsilniejszymi środkami przymusu.

Gwarancyjna – brak zasad gwarancyjnych lub ich łamanie prowadzi do samowoli władzy, w której represja dotyka także osoby niewinne, a prawo karne miast chroni społeczeństwo i jednostkę ludzką, staje się narzędziem opresji..

Prewencyjno wychowawcza – polega ona na tym, iż celem kary i innych środków karnych, nie jest wyłącznie represja za popełnione czyny, lecz także zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę oraz społeczeństwo, które przeciwdziałać ma naruszaniu prawa.

Kompensacyjna – jest to efekt wiktymologii nauki i ruchu społecznego, który akcentuje potrzebę uwzględnienia przez prawo karne interesów ofiar przestępstw. W kodeksie karnym funkcję kompensacyjną realizuje przede wszystkim zaliczenie do środków karnych obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu. Obowiązek naprawienia szkody występuje także w ramach kary ograniczenia wolności.

Prawo karne procesowe to zbiór norm prawnych regulujących proces karny. Proces karny jest unormowany w kodeksie postępowania karnego.

Proces karny jest to zespół prawnie uregulowanych czynności, których celem jest wykrycie przestępstwa i jego sprawcy, osądzenie go za to przestępstwo i ewentualne wykonanie kary lub środków karnych oraz środków zabezpieczających.

Funkcje prawa karnego procesowego:

f. prakseologiczna – prawo to wskazuje najlepszą drogę do osiągnięcia celu, jakim jest zrealizowanie norm prawa karnego materialnego, jest ono wynikiem doświadczenia życiowego osiągnięć nauki.

f. gwarancyjna – prawo karne procesowe chroni prawa człowieka uwikłanego w proces.

f. regulacyjna – normy tego prawa wyznaczają porządek czynności, zapobiegają chaosowi w procesie.

f. materialnoprawna – wpływa na uregulowania w zakresie prawa karnego materialnego, zakreślając granice jego stosowania .

Przepisy dotyczące odpowiedzialności karnej nieletnich:
Odpowiedzialności na podstawie kodeksu karnego podlegają osoby, które w czasie popełnienia czynu zabronionego przez to prawo ukończyły 17 lat. Jest zasadą, że wobec osób, które nie osiągnęły tak określonego wieku odpowiedzialności, zwanych nieletnimi, stosuje się środki wychowawcze i poprawcze, które orzeka sąd rodzinny na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Źródłem prawa karnego w znaczeniu formalnym, jest akt organu państwowego, zawierający normy prawne.

Źródłami prawa karnego materialnego są:

1.      Konstytucja

2.      Ustawy

3.      Ratyfikowane umowy międzynarodowe.

Rozporządzenia wykonawcze nie są źródłami prawa karnego materialnego. Wynika to z zasady ustawowej określoności.

Orzecznictwo sądów nie jest źródłem prawa. Innymi słowy, sądy nie tworzą prawa w Polsce, w przeciwieństwie do systemu panującego w krajach anglosaskich. Faktem jest jednak silne oddziaływanie orzecznictwa sądowego, szczególnie Sadu Najwyższego, na praktykę wymiaru sprawiedliwości, organów administracji państwowej oraz samorządu terytorialnego. Jedynym dopuszczonym przez prawo wyjątkiem jest art. 190 ust 1 Konstytucji, który stanowi, że orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązująca i są ostateczne. Wyrok Trybunału o niezgodności z Konstytucją umowy międzynarodowej lub ustawy jest więc źródłem prawa, ale bardzo szczególnym, gdyż źródłem w sensie negatywnym.

Zwyczaj nie jest źródłem prawa, mimo że wywiera wpływ na jego stosowanie.

Podstawowymi ustawowymi źródłami prawa karnego są:

1.      kodeks karny

2.      kodeks postępowania karnego

3.      kodeks karny wykonawczy

4.      kodeks karny skarbowy

5.      ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich

6.      ustawa o świadku koronnym.

Obowiązującymi w Polsce źródłami prawa międzynarodowego zakresie prawa

karnego są:

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 lipca 1950 uchwalona przez państwa – członków Rady europy, nazywana powszechnie Europejską Konwencją Praw Człowieka.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 16 grudnia 1966, ratyfikowany przez Polskę w 1977.

Zasada lex criminalis retro non agit – ustawa karna nie działa wstecz, jest gwarancją stanu pewności prawnej co do czynów, które mogą powodować odpowiedzialność karną. W kodeksie karnym zasadę tę wyraża art. 1 § 1, który stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuszcza się czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia.

Miejsce popełnienia przestępstwa, uważa się za popełnione w miejscu:

1.      gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany

2.      gdzie skutek przestępny nastąpił ( chodzi o dokonane przestępstwo skutkowe)

3.      gdzie według zamiaru sprawcy skutek miał nastąpić ( usiłowane przestępstwo skutkowe)

Zmiana ustawy ( prawo intertemporalne)

Problematykę wynikającą ze zmiany ustawy karnej regulują zasady prawa intertemporalnego ( międzyczasowego). Jeżeli w czasie popełnienia czynu zabronionego obowiązywała inna ustawa karna, niż w czasie orzekania w sprawie o ten czyn, należy zastosować ustawę obowiązującą w czasie orzekania (nową), gdyż realizuje ona lepiej aktualną politykę karną, jednak z zastrzeżeniem, że nie może to prowadzić do pogorszenia sytuacji sprawcy.

Ekstradycja oznacza wydawanie osób, przeciwko którym prowadzi się postępowanie

lub celem wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności, albo dowodów rzeczowych lub przedmiotów uzyskanych przez sprawcę w wyniku przestępstwa.

Rodzaje ekstradycji:

ekstradycja czynna – czyli żądanie państwa polskiego i związane z tym postępowanie, aby państwo obce wydało wskazaną w żądaniu osobę lub rzecz

ekstradycja bierna –czyli postępowanie na terenie państwa polskiego w wyniku

żądania państwa obcego, aby wydano mu osobę lub rzecz.

Prawo karne międzynarodowe – jest to zbiór norm prawnych określających:

zasady odpowiedzialności za przestępstwo popełnione za granicą oraz w Polsce przez cudzoziemca ( prawo karne międzynarodowe materialne),

zakres immunitetu dyplomatycznego konsularnego, czynności procesowe wykonywane za granicą na użytek polskiego procesu karnego i odwrotnie, sposób postępowania w sprawach o wydanie, przyjęcie ścigania karnego i wykonywanie wyroków zagranicznych oraz przekazywanie wyroków skazujących cudzoziemców do wykonywania za granicą ( prawo karne międzynarodowe procesowe).

Wykładnia, czyli interpretacja prawa, polega na ustalaniu treści i zakresu normy prawnej.

Normą prawną jest dyrektywa zachowania wyrażona w źródle prawa obowiązującego.

Rodzaje wykładni:

Ze względu na podmiot interpretujący prawo rozróżnia się wykładnie:

autentyczną – polega ona na wiążącym definiowaniu pojęć, jakimi się posłużono w tym akcie normatywnym..

sądowa jest stosowana przez każdy sąd orzekający w konkretnej sprawie, także sąd pierwszej instancji, choć na tym szczeblu orzekania nie ma zbyt wielu problemów natury prawnej. Taką wykładnię stosują przede wszystkim sądy drugiej instancji, zwłaszcza sądy apelacyjne, a przede wszystkim Sąd Najwyższy rozpatrując kasacje oraz rozstrzygając uchwałami zagadnienia prawne na wniosek sądów odwoławczych.

naukowa to interpretacja prawa w pracach naukowych , przede wszystkim publikowanych, choć ostatnimi czasy zamawia się często ekspertyzy prawne w konkretnych sprawach sądowych. Wykładnia taka nie ma żadnej mocy wiążącej, wpływa na orzecznictwo tylko siłą argumentacji.

Metody wykładni

wykładnia językowa nazywana także gramatyczną, słownikową. Punktem wyjścia musi być zawsze ustalenie znaczenia spornego pojęcia w języku potocznym, chyba że z góry wiadomo, iż zostało one użyte w znaczeniu specjalistycznym, odbiegającym od powszechnie przyjętego.

wykładnia logiczna polega na stosowaniu tzw. logicznych reguł operacyjnych, operacyjnych których najważniejsze są reguły: jeżeli nie wolno czynić niewielkiego zła , to tym bardziej nie wolno czynić zła większego; jeżeli prawo zezwala na czynienie czegoś, to tym bardziej wolno czynić coś mniejszego; jeżeli tylko taka a taka czynność jest zakazana, to inna czynność nie podpada pod ten zakaz.

wykładnia systemowa to wyjaśnianie znaczenia normy prawnej przez odwoływanie się do miejsca normy prawnej w systemie prawa np. do miejsca w rozdziale kodeksu karnego.

wykładnia historyczna polega na poszukiwaniu sensu normy w jej historii, a nawet w uzasadnieniu dołączonym do projektu aktu normatywnego. Najczęściej stosowaną wykładnią historyczną jest porównywanie obowiązującego przepisu z poprzednio w tej dziedzinie obowiązującym.

wykładnia celowościowa sprowadza się do poszukiwania znaczenia normy prawnej w celu, jaki przyświecał ustawodawcy. Gwarancją przed nadużyciem tej wykładni staje się ponowne poddanie jej wykładni językowej. Jeżeli odbiega rażąco od znaczenia powszechnie przyjętego, trzeba z niej zrezygnować.

wykładnia prawno porównawcza polega na sięganiu do innych systemów prawa za granicą lub w Polsce. Porównania prawa pozwalają niekiedy na poznanie norm prawnych lub orzeczeń sądowych rozwiązujących kwestie, z którymi boryka się praktyka sądowa w Polsce.

Analogia polega na wypełnieniu luki prawnej przez stosowanie normy prawnej najbardziej

zbliżonej do danej sytuacji. Chodzi tu o lukę prawną, a nie zamierzony brak uregulowania prawnego. Zakazana jest tylko analogia na niekorzyść sprawcy.

Na gruncie prawa karnego procesowego analogia jest w zasadzie dopuszczalna, ale pod warunkiem, że nie będzie powodować ograniczenia lub zniesienia praw obywatelskich.

Ten zakaz ma dwa zakresy:

przedmiotowy – niedopuszczalne jest stosowanie w drodze analogii środków przymusu procesowego

podmiotowy – niedopuszczalna jest analogia na niekorzyść oskarżonego i innych stron procesowych.

Przestępstwem jest czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę określającą jego znamiona, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomym.

Zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat

albo karą surowszą. Są to szczególnie ciężkie przestępstwa, takie jak zabójstwo, zbrojny rozbój, zamach na niepodległość Państwa, na życie Prezydenta oraz zbrodnie przeciwko pokojowi i ludzkości.

Występek obejmuje czyny zagrożone karą przekraczającą miesiąc pozbawienia wolności, miesiąc ograniczenia wolności lub 30 stawek dziennych grzywny.

Wykroczenia to czyny zagrożone karą aresztu ( od 5 do 30 dni), jednego miesiąca

ograniczenia wolności, grzywną do 5000 zł lub naganną.

Czynem jest tylko świadome zachowanie się człowieka, które stanowi rezultat jego decyzji woli, trudno uznać za czyn zachowanie nieświadome albo podjęte w warunkach wyłączających decyzję woli. Nie zachodzi, więc czyn w rozumieniu prawa karnego, jeżeli na człowieka wywarty został przymus absolutny, nie są też czynem ruchy wykonywane w stanie silnej gorączki, w ataku padaczki. Od przymusu absolutnego należy odróżnić przymus względny, który zachodzi w wypadku oddziaływania środkami fizycznymi np. bicie, lub psychicznymi np. groźbą zastrzelenia na decyzję woli człowieka.

Ustawowe znamiona wyznaczają zespół charakterystycznych cech czynu zabronionego,

tworzących zarys typu przestępstwa.

Ustawowe znamiona dotyczą:

cech podmiotu

cech strony podmiotowej

cech przedmiotu ochrony przestępnego

cech strony przedmiotowej tj. opisu zabronionego zachowania, ewentualnie jego skutki, a niekiedy również okoliczności.

Podział znamion na :

-          nazwowe

-          opisowe

-          wartościujące

-          normatywne.

Podmiotem przestępstwa, czyli jego sprawcą, może być tylko osoba fizyczna, która

osiągnęła określony etap rozwoju umysłowego i moralnego (wiek odpowiedzialności), a także znajduje się w takim stanie psychicznym, w którym jest zdolna do rozumienia znaczenia

przedsiębranego czynu i kierowania swym postępowaniem.

Granice wieku odpowiedzialności karnej określa prawo polskie jako ukończenie lat 17 przed popełnieniem czynu zabronionego. Granica ta ulega obniżeniu.

Ø      Ustawa przewiduje odpowiedzialność karną nieletniego, który ukończył lat 15 przed popełnieniem przestępstwa, jeżeli przemawiają za tym właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Wymaga to wszechstronnej oceny osobowości sprawcy

( stopnia rozwoju umysłowego i moralnego, stopnia demoralizacji) dla stwierdzenia, czy może on ponosić odpowiedzialność karną.

Ø      Druga kategorią wiekową jest młodociany, ponoszą oni pełną odpowiedzialność karną. Młodocianym jest sprawca, który w czasie popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat ( ale ukończył lat 17), a w czasie wydania wyroku pierwszej instancji – 24 lat. Są to sprawcy dorośli, jednakże z uwagi na ich wiek i kształtującą się jeszcze osobowość prawo karne przewiduje pewne modyfikacje w zakresie odpowiedzialności, kładąc akcent na wychowawcze oddziaływanie kary na młodocianych.

Problem odpowiedzialności karnej przedsiębiorstw

Nie ponosi odpowiedzialności karnej na zasadach określonych w kodeksie karnym osoba prawna lub inny twór zbiorowy ( instytucja, organizacja). Odpowiedzialność karna jest bowiem rodzajem odpowiedzialności osobistej, której podstawą przesłanką jest wina sprawcy czynu zabronionego. Powyższej zasady nie podważ nakładanie kar pieniężnych na przedsiębiorstwa za nieprawidłową gospodarkę paliwowo-energetyczną, zanieczyszczania wód, ziemi lub powietrza. Sankcje takie nie są pozbawione elementów karnych, nie należą jednak do środków odpowiedzialności karnej, przewidzianych w k.k.

Są to sankcje typu administracyjnego.

Podział przestępstw:

Powszechne – przestępstwo to może popełnić każdy prawie odpowiedzialny człowiek

(osoba poczytalna, która osiągnęła wiek odpowiedzialności).Podmiot ten

oznaczony jest w ustawie za pomocą zaimka „Kto” bez bliższych określeń.

Indywidualne – podmiotem tego przestępstwa może być jedynie osoba, która ma

określone w ustawie właściwości, wyróżniające je z kręgu innych osób.

Podmiot ten jest oznaczony za pomocą rzeczownika np. żołnierz.

Wśród przestępstw indywidualnych największe znaczenie mają przestępstwa funkcjonariuszy publicznych. Pojęcie to obejmuje: Prezydenta RP, posłów, senatorów

i radnych: sędziów; ławników; prokuratorów; notariuszy; komorników i kuratorów zawodowych; pracowników administracji państwowej lub samorządu terytorialnego

( z wyjątkiem osób pełniących czynności usługowe); osoby zajmujące stanowiska kierownicze w innej instytucji państwowej; funkcjonariuszy organu powołanego d ochrony bezpieczeństwa publicznego albo służby więziennej i osoby pełniące czynną służbę wojskową. Funkcjonariusze publiczni korzystają ze szczególnej ochrony prawnej, ale także ponoszą wzmożoną odpowiedzialność za przestępstwa, w szczególności za sprzedajność i nadużycie uprawnień służbowych.

Podział przestępstw indywidualnych

właściwe – znamionuje ono to, że indywidualne cechy podmiotu są warunkiem przestępczości czynu

niewłaściwe – właściwości podmiotu nie są warunkiem odpowiedzialności karnej, ale wpływają na jej zaostrzenie albo złagodzenie.

Przedmiot ochrony (zamachu)

Ogólnym przedmiotem ochrony przepisów prawa karnego są konstytucyjnie określone stosunki społeczne, a przede wszystkim prawa i wolności podmiotów tych stosunków.

Rozróżniamy:

rodzajowy przedmiot ochrony (zamachu), obejmuje on te normy prawne , które chronią analagiczne dobra pod względem rodzajowym

indywidualny przedmiot ochrony (zamachu), jset nim to dobro, na które skierowany został zamach przestępny, a które jest przedmiotem ochrony danego przepisu prawno karnego.

Często jest tak, że ten sam przepis chroni nie jedno, lecz kilka dóbr. Mówimy wówczas o złożonym przedmiocie ochrony, przy czym z uwagi na rodzajową klasyfikację przestępstwa w grę wchodzi ocena, który z tych przedmiotów jest bliższy, a który dalszy.

Przedmiot wykonawczy – przez który rozumie się materialny substrat będącego przedmiotem zamachu np. rzecz która sprawca skradł.

Przestępstwa podobne – przez przestępstwa te rozumie się przestępstwa skierowane przeciwko temu samemu rodzajowo dobru chronionemu prawem, a także popełnione z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia, albo w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Popełnienie przestępstwa podobnego stanowi kryterium recydywy szczególnej w typie podstawowym.

Znamiona strony przedmiotowej czynu zabronionego charakteryzują zabronione zachowanie się (czyn) sprawcy, jego formę i okoliczności, a także skutek tego zachowania oraz powiązanie między zachowaniem a skutkiem.

Zachowanie człowieka może polegać na:

działaniu, jest nim podjęcie określonych czynności celowych

zaniechaniu, można go określić jako powstrzymanie się (również celowe) przez podmiot od działania, które powinien był i mógł podjąć.

Podział przestępstw na :

materialne – charakteryzuje się tym , iż do jego znamion należy spowodowanie określonego w ustawie skutku. Oznacza to, że dopóki określony w ustawie skutek nie zostanie przez sprawcę spowodowany, możemy mówić jedynie o usiłowaniu , a nie dokonaniu przestępstwa.

formalne – skutek nie jest warunkiem ich dokonania, jednakże gdy zostanie spowodowany, wpływa zaostrzająco na wymiar kary.

Pojęcie skutku obejmuje wywołanie określonej zmiany będącej następstwem czynu. Skutkiem może być wszelka zmiana wywołana przez sprawcę np. zniszczenie, uszkodzenie rzeczy.

Typy przestępstw:

kwalifikowane typy przestępstw tworzone są bądź ze względu na szczególne okoliczności czynu, bądź jego następstwa. Okolicznościami kwalifikującymi mogą być: sposób popełnienia przestępstwa, okoliczności czynu. Okoliczności tworzące typ kwalifikowany objęte być muszą umyślnością.

uprzywilejowane typy przestępstw, tworzyć je mogą jedynie szczególne okoliczności. Będą to przede wszystkim okoliczności usprawiedliwiające szczególną sytuację psychiczną sprawcy. Typy uprzywilejowane wiążą się również z występująca często klauzulą wypadku mniejszej wagi.

Winą jest zarzucalny z punktu widzenia wymagań ustawy stosunek sprawcy do realizacji rzeczywistości objętej znamionami czynu zabronionego.

...