Style wychowania i postawy rodzicielskie a kształtowanie
się osobowości dziecka
Style wychowania i postawy rodzicielskie a
kształtowanie się osobowości dziecka
pedagog mgr Ewa Henyk
Jedną x podstawowych funkcji rodziny jest wychowanie dzieci. Rodzina jest naturalnym
Środowiskiem wychowawczym w odróżnieniu od sztucznego, takiego jak szkoła.
Każda rodzina preferuje inny styl wychowania. Jego wybór zależy od wielu czynników
m.in. od fazy rozwoju dziecka, jego potrzeb, możliwości, stanu zdrowia, osobowości, ale
przede wszystkim od poglądów rodziców.
Istnieje tyle stylów wychowawczych ile rodzin. Nie sposób wszystkie zliczyć i wymienić.
W literaturze zazwyczaj wyodrębnia się kilka podstawowych stylów. W rzeczywistości
rzadko występują one w czystej postaci; najczęściej przeplatają się. Ten artykuł przybliży
cechy poszczególnych stylów i ukaże ich wpływ na osobowość dziecka.
Styl wychowania - co to jest?
Styl wychowania wyraża się w określonym, dosyć stałym stosunku wychowawcy do
wychowanka (rodzica do dziecka), w metodach postępowania, a także w sposobie
egzekwowania nałożonych nań obowiązków.
Rodzice kształtują swój pogląd na wychowanie potomstwa głównie na bazie własnych
doświadczeń
wyniesionych ze swoich macierzystych rodzin, ale także na bazie obserwacji stosunku
rodzice - dzieci w innych rodzinach. Zdarza się również, że rodzice kształtują swój styl
wychowania na podbudowie teorii np. studiów pedagogicznych, psychologicznych,
czy odpowiedniej prasy i literatury.
Pod względem poglądów na wychowanie w rodzinie można wyróżnić dwa typy sytuacji:
homogamiczną i heterogamiczną. Z pierwszą sytuacją mamy do czynienia wówczas, gdy
doświadczenia obu małżonków są jednorodne, tzn. sami byli wychowywani w podobny
sposób. Natomiast z sytuacją drugą mamy do czynienia wtedy, gdy w rodzinie ojca i matki
preferowano odmienne metody wychowawcze i wzory postępowania.
Rodzaje stylów wychowania
Pierwsze badania (jak podaje D. Biernat-Borecka) nad stylami wychowania zostały
przeprowadzone przez K. Lewina, R. White'a i R. Lipitt'a . Wyróżnili oni trzy style
: autokratyczny, demokratyczny i laissez taire, czyli liberalny. Z kolei A. Hives wprowadził
obok wyżej podanych, czwarty styl - niekonsekwentny (nieokreślony).
M. Pilikiewicz mówi o siedmiu stylach: osiągnięciowym, nadmiernie opiekuńczym,
liberalnym, demokratycznym, autokratycznym (rygorystycznym, punitywnym,
okazjonalnym), zaniedbującym i odrzucającym.
Autokratyczny styl wychowania ma charakter konserwatywny
Opiera się na autorytecie przemocy i siły. Cechują go: napięcie, oschłość, brak wzajemnego
zainteresowania i zrozumienia. Rodzice apodyktycznie przydzielają zadania i ściśle
kontrolują ich wykonanie, dzieci natomiast muszą podporządkować się nakazom
i poleceniom. Wymaga się od nich bezwzględnego posłuszeństwa.
Konsekwentnie stosowane są kary i nagrody. Autorytaryzm ma wiele odmian i wariantów.
Na jednym krańcu kontinuum mieści się surowy nadzór i ostre środki represji, na drugim
życzliwe i serdeczne kierowanie dzieckiem.
Dewizą wychowania liberalnego jest stwierdzenie: "Niech wszystko leci, jak leci"
(D. Biernat-Borecka). W rodzinach o takim stylu zauważa się brak długotrwałej aktywności
i inicjatywy rodziców. W sposób świadomy i celowy pozostawia się dziecku całkowitą
swobodę, zamiast określonych obowiązków i norm zachowania. Rodzice zapewniają mu
warunki do zabawy i nauki oraz zaspokajają jego potrzeby. Interweniują dopiero w sytuacji
drastycznego naruszenia norm społecznych, po czym znów powracają do bierności.
Niestosuje się tutaj kar. Rodzice kierują się raczej odwołaniem do dobrej woli dziecka,
jego ambicji, schlebiania mu, a gdy to nie pomaga, skłaniają się nawet do przekupstwa.
Kupują dziecko podarunkami i obietnicami. Takimi metodami powodują rodzenie się
u dziecka lekceważącej postawy wobec dorosłych, autorytetów.
W niekonsekwentnym stylu wychowania rodzice żyją zasadą "raz tak, raz tak".
Cechą tego typu wychowania jest zmienność, niejednolitość i przypadkowość zabiegów
wychowawczych w zależności od samopoczucia rodziców, sytuacji itp. Może polegać to na
tym, że jeden rodzic rozpieszcza, a drugi terroryzuje albo oboje nie mogą się zdecydować
na podejmowanie konkretnych, stałych działań. Rodzice raz są dla dziecka bardziej
wyrozumiali, raz mniej. Albo w ogóle nie zwracają uwagi na jego wybryki albo surowo
za nie karzą. Postępowanie takie nie jest korzystne dla dziecka, bowiem uczy
interesowności; zaburza poczucie bezpieczeństwa; powoduje niepewność, agresję,
osamotnienie, bezradność.
"Utrudnia dziecku przyswojenie norm społecznych i moralnych, wywołuje poczucie
niesprawiedliwości i krzywdy." (M. Gierowska-Przetacznik) Doprowadza do utraty
szacunku wobec rodziców.
Odmienny jest styl demokratyczny, który zresztą uważa się za
najbardziej korzystny.
Dziecko traktuje się jako partnera, osobę współtworzącą życie rodzinne i współdecydującą o
nim. Zna ono zakres swoich obowiązków i zadań, ale nie są mu one kategorycznie
narzucone. Dobrowolnie może je przyjąć, zaakceptować i wypełniać. Rodzic pełni jedynie
funkcję koordynatora. Wszyscy członkowie rodziny mają zarówno prawa, jak i obowiązki.
W rodzinie, w której stosuje się demokratyczny styl wychowania, codziennymi "objawami
są: wzajemne zaufanie, sympatia, życzliwość, dążenie do porozumienia. Stosuje się w nich
przede wszystkim nagrody, a kary, jeżeli są użyte, to właściwie. Stawia się raczej na siłę
perswazji, argumentację słowną, dyskusję, odwołanie do ambicji, zachętę. Styl ten pozwala
dziecku na rozwijanie własnej inicjatywy, kształci w nim postawy prospołeczne.
Każdy z wymienionych stylów ma jakieś braki, choć najbliższy ideałowi wydaje się być styl
demokratyczny.
Dziecko wychowywane w sposób autokratyczny uczy się posłuszeństwa, ale często w
powiązaniu ze strachem, biernością, zamknięciem w sobie, niską samooceną.
Dzieci te mogą przyjmować despotyczne wzorce zachowania i zachowywać się w sposób
agresywny w stosunku do młodszych lub słabszych kolegów.
Z kolei dzieci wychowywane bardzo liberalnie bywają zbyt egocentryczne, skoncentrowane
na własnej osobie, nie umieją współpracować, a nawet współżyć z rówieśnikami. Najwięcej
zalet ma styl demokratyczny, bo uczy dziecko odpowiedzialności za siebie i innych,
podejmowania decyzji i ponoszenia konsekwencji swoich działań. Uczy dialogu
i życzliwości w stosunku do drugiej osoby.
Postawy rodzicielskie a kształtowanie się osobowości dziecka
Postawę rodzicielską - według M. Domańskiej - można określić jako całościową formę
ustosunkowania się rodziców do dzieci, do zagadnień pedagogicznych, itp.
Postawą rodzicielską nazywamy "stosunek emocjonalny do dziecka wyrażający się
w sposobie postępowania z dzieckiem i sposobie myślenia o dziecku". (M. Ziemska)
Niewątpliwie postawy rodziców mają wpływ na osobowość dziecka – zarówno pozytywny,
jak i negatywny. Jakie typy postaw zostały wyodrębnione w czasie różnych badań?
Leo Kanner, amerykański psychiatra, wyróżnił cztery typy postaw rodzicielskich:
• akceptacja i miłość - dziecko jest w centrum zainteresowania, rodzice bawią się z nim,
pieszczą je.
Dziecko wzrasta w poczuciu bezpieczeństwa, rozwój osobowości przebiega
prawidłowo.
• jawne odrzucenie - dziecko jest nienawidzone, zaniedbywane, kontakt z rodzicami jest
ograniczony.
W dziecku rodzi się agresywność, która może prowadzić do przestępczości; rozwój
uczuciowy jest hamowany.
• nadmierne wymagania (perfekcjonizm) - brak akceptacji dziecka takiego, jakim jest,
brak pochwał, krytykowanie, częste nagany. W dziecku rodzi się frustracja, brak wiary
w siebie, lęk.
• nadmierna opieka - poświęcanie się dla dziecka, rozpieszczanie go, nadmierne
pobłażanie lub ograniczanie swobody. Dziecko osiąga dojrzałość później, szczególnie
społeczną, jest niezdolne do samodzielności.
Anna Roe wyodrębnia natomiast sześć typów postaw rodzicielskich:
• postawa kochająca - odznacza się czułym, serdecznym, ale racjonalnym stosunkiem
rodziców do dziecka i udzielaniem mu pomocy w planach i zamierzeniach
• postawa ochraniająca - charakteryzuje się przedkładaniem dobra dziecka ponad
wszystko inne oraz dawaniem mu szczególnych przywilejów, pobłażaniem,
osłanianiem przed ujemnymi wpływami otoczenia
• postawa wymagająca - polega na stawianiu dziecku wygórowanych żądań oraz ścisłym
kontrolowaniu dokładnie ustalonego planu, który rzadko może być przez nie wykonany.
• postawa odrzucająca - objawia się pozostawieniem dziecka w samotności, bez opieki
Oraz nieliczeniem się z jego uwagami
• postawa zaniedbująca - wyraża się w braku troski o dziecko, niezaspokajaniu jego
potrzeb fizycznych i psychicznych
• postawa obojętna - cechuje się zwracaniem uwagi na dziecko tylko wtedy, gdy jest ono
blisko fizycznie i oddaleniem się od niego, gdy jest daleko; także brakiem dbałości o
przyszłość dziecka
M. Ziemska wskazuje na postawy właściwe, które sprzyjają kształtowaniu się pożądanych
zachowań i są nimi: akceptacja dziecka, współdziałanie z nim, zapewnienie dziecku rozsądnej
swobody, uznanie jego praw. Nieodpowiednimi postawami, wywołującymi skutki ujemne, są
natomiast następujące postawy: odtrącająca, unikająca, nadmiernie chroniąca, nadmiernie
wymagająca. Jeżeli pozycji dziecka towarzyszy zaufanie rodziców, pozostałych członków
rodziny, to sprzyja ona dobremu rozwojowi jego osobowości oraz jego dojrzewaniu
społecznemu. Pozycja dziecka odtrąconego, lekceważonego i nie darzonego miłością czy
zaufaniem, budzi w nim poczucie krzywdy i nieufności do rodziców czy rówieśników.
Wraz z rozwojem dziecka następuje zmiana stosunków między nim a rodzicami,
wzrastają wzajemne wymagania. Dorastające dzieci dążą do uświadomienia i oceny swoich
fizycznych oraz umysłowych właściwości, próbują ukształtować "obraz własnej osoby",
uświadamiają sobie odrębność i zależność od rodziców. Stosunki w rodzinie można podzielić
na pozytywne i negatywne. W pierwszych skrajną formą jest nadmierne akceptowanie,
ochranianie. Gdy taka postawa się pogłębia, może ukształtować negatywne cechy osobowości
dziecka - agresywność, kłótliwość, itp. Przeciwieństwem tej postawy jest odrzucenie.
Wywołuje ono u dzieci nadmiar żywotności i niepokoju, brak pilności oraz umiejętności
skupienia uwagi na lekcjach; a także obojętność i apatyczność, ucieczki z domu, kłótliwość,
kłamstwo. Zarówno dzieci o nadmiernej opiece, jak i odtrącone są słabiej przystosowane do
warunków w szkole i życia w kolektywie. Wpływ rodziców na rozwój dziecka niewątpliwie
ma zasadnicze znaczenie. Najlepsza jest zatem metoda "złotego środka".
Czy zachodzi związek między stylem wychowania a poziomem i formą
agresywności dziecka?
Za czynności agresywne przyjmuje się takie, które powodują cierpienie, szkodę u ludzi, na
których są one skierowane. Czynności agresywne mogą być częste i silne lub rzadkie i słabe.
Źródłem agresji często bywa środowisko rodzinne. Brak kontaktu z rodzicami, obojętność
uczuciowa, niechęć, odtrącenie wywołują u dzieci frustrację. Dzieci reagują agresją,
negatywizmem, biernością. Na napięcie emocjonalne dziecko odpowiada wycofaniem się;
...
Kinnniaa