Etyka zawodowa.doc

                                                                                                                Uniwersytet Opolski

ETYKA
ZAWODOWA

Anna Hofman

                                                                                                                              II ZSP

Uwagi wstępne.

Wyraz "etyka" pochodzi od greckiego ethikos, to z kolei wywodzi się od słowa ethos oznaczającego charakter, ale także zwyczaj, obyczaj. Postępowanie etyczne powinno być zatem rozumiane jako postępowanie odpowiadające akceptowanym
w społeczeństwie wzorom.

Obecnie termin "etyka" używany jest w wielu znaczeniach.
Po pierwsze, jako synonim terminu "moralność".
Po drugie, przez pojęcie "etyka" rozumieć możemy usystematyzowaną refleksję na temat moralności. Tak rozumiana nauka, a może lepiej - usystematyzowana wiedza, ma dwa działy: etykę opisową i etykę normatywną. Etyka opisowa może być utożsamiana z nauką o moralności w rozumieniu, jakie temu terminowi nadała Maria Ossowska[1]. Zdaniem tej autorki tylko nauka o moralności (etyka opisowa) może spełniać wymogi stawiane nauce, natomiast etyka normatywna nie jest nauką, lecz zbiorem poglądów moralnych głoszonych przez moralistów,
a w szczególności przez autorytety moralne.

Po trzecie, wyraz "etyka" ("etyczny") bywa używany jako termin wartościujący w wypowiedziach typu: "Twoje postępowanie jest nieetyczne."
Po czwarte wreszcie, pod pojęciem "etyka" rozumieć można także uporządkowany zespół zasad postępowania akceptowany przez jakąś osobę lub grupę. To znaczenie interesuje nas najbardziej w kontekście rozważań na temat etyki zawodowej.
Jeśli pod pojęciem etyki rozumiemy zespół zasad postępowania spełniający minimalny wymóg spójności, możemy wyróżnić kilka typów tak rozumianej etyki.

Ze względu na kryterium oceny wartości czynu odróżnić możemy etykę dzielności (cnoty), etykę deontologiczną i etykę konsekwencjalistyczną. Przykładem pierwszej jest etyka Arystotelesa. Tego rodzaju etyka, w poszukiwaniu reguł postępowania, którymi powinniśmy się kierować w działaniu, wskazuje - w pierwszej kolejności - na cnotę, a nie na dobro, obowiązek, prawo czy rozum. Cnota jest przy tym rozumiana jako cecha charakteru zasługująca na podziw, posiadanie jej sprawia, że jesteśmy lepsi albo moralnie albo intelektualnie, albo w prowadzeniu jakichś spraw szczególnych[2].
Etyka deontologiczna oparta jest na pojęciu obowiązku, słuszności albo prawa[3]. Zgodnie z tym stanowiskiem czyn jest etycznie dobry dlatego, że stanowi wypełnienie obowiązku, prawa. Najbardziej znanym przykładem takiej etyki jest etyka Kanta.
Etyka konsekwencjalistyczna (konsekwencjalizm) głosi,
że wartość czynu bierze się w pełni z wartości jego konsekwencji. Zgodnie z tym stanowiskiem, żaden czyn nie jest dobry lub zły sam w sobie, a jedynie ze względu na konsekwencje, jakie za sobą pociąga.[4] Konsekwencjalistyczny charakter ma etyka utylitarystyczna. Spór między wymienionymi stanowiskami etycznymi trwa właściwie nieprzerwanie od starożytności.

Istota etyki zawodowej.

W literaturze brak jest precyzyjnej definicji etyki zawodowej- można spotkać rozmaite określenia.

Amerykańskie definicje są bardzo lapidarne. Oto jedna z nich- etyka zawodowa to normy i zasady rządzące zachowaniem członków grupy zawodowej[5]. Współcześnie w amerykańskiej literaturze prawniczej zauważalne jest dwojakie podejście do rozumienia etyki zawodowej, co przekłada się na używaną terminologię. Prawnicy teoretycy, zwłaszcza profesorowie prawa, chętnie
i często sięgają do dorobku etycznego i nie stronią od używania w swoich rozważaniach terminologii wyraźnie etycznej. Natomiast praktyka prawnicza, rozprawiając o problemach wykonywania zawodu i wypracowując jego zasady i reguły, coraz bardziej niechętnie używa terminologii związanej z etyką,
a zwłaszcza terminu „etyka zawodowa”. W jego miejsce mówi
o zasadach postępowania zawodowego lub zawodowej odpowiedzialności[6]. Tendencja ta daje się zaobserwować przez analizę kolejnych testów wersji amerykańskich kodeksów etycznych. Im starsze kodyfikacje tym częściej występowały odwołania do terminologii etycznej, współcześnie coraz rzadziej w tekście mówi się o „etyce” lub „moralności”. Słowo „kodeks” zdaje się razić prawników amerykańskich.

Wg Z. Ziembińskiego „przez etykę zawodową jakiejś grupy rozumie się najczęściej doktrynę moralną systematyzującą oceny i normy moralne związane z wykonywaniem określonego zwodu, względnie formułującą normy moralne postulowane do przyjęcia przez przedstawicieli danego zawodu”[7]

Często etykę zawodową zawęża się do norm zapisanych.
Np. I. Lazari- Pawłowska w książce pt. "Etyka. Pisma wybrane" podaje następujące określenie: "Etyką zawodową będę tu nazywać spisane normy odpowiadające na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postępować. Etyka zawodowa występuje w postaci norm zinstytucjonalizowanych (kodeksy, przysięgi, ślubowania) oraz norm formułowanych jako indywidualne propozycje, luźne lub stanowiące zespół postulatów"[8]. Autorka pisze dalej: "Od tak rozumianej e t y k i zawodowej należy odróżnić rzeczywiście przez daną grupę zawodową reprezentowane p r z e k o n a n i a m o r a l n e. Warto też wyodrębnić moralność zawodową rozumianą jako p o s t ę p o w a n i e danej grupy zawodowej oceniane ze względu na kryteria moralne"[9].

Pragnę zauważyć, że nie wszystkie normy muszą być spisane. Mogą się zawierać np. w przyjętym sposobie rozwiązywania ściśle określonych problemów, w sposobie podchodzenia do podobnych spraw itd. Etyka zawodowa nie może stać się instrukcją jak należy się zachować w każdym przypadku,
w każdej okoliczności bo nie sposób jest wyczerpać listy wszystkich takich przypadków i okoliczności. To co I. Lazari-Pawłowska nazwała przekonaniami moralnymi i postępowaniem danej grupy zawarte jest w tzw. etosie zawodu. Etos zawodu jest moralnością faktycznego zachowania się określonej grupy zawodowej w konkretnym środowisku i wartościowaniem z punktu widzenia jej osobistych zapatrywań[10]. Etyka zawodowa będzie czymś zasadniczo innym aniżeli etos. H. Skorowski wyraził to następująco: [Etyka zawodowa] kryje w sobie podejście nie opisowe, co ma miejsce w przypadku etosu, ale wartościujące
i normatywne, co w praktyce oznacza, iż zajmuje się ona tym "jak być powinno" i "dlaczego być powinno. Można zatem powiedzieć, iż przez etykę zawodową rozumie się próbę opracowania najważniejszych etycznych norm i dyrektyw określonego zawodu, a także ich faktycznych motywacji"[11].

Termin „etyka zawodowa” występuje w trzech znaczeniach:
1) norm określających, jak przedstawiciele danego zawodu winni się zachowywać, 2) przekonań moralnych przedstawicieli danego zawodu, 3) ocen etycznych zachowań przedstawicieli danego zawodu[12]. Etyka zawodowa wspiera się na etyce ogólnej i wyrasta z niej, etos zawodu zakłada istnienie etosu „ogólnego” „fundamentalnego” („bazowego”). Przyzwoitość (lub jej brak) nie cechuje człowieka „jako takiego”, lecz w jego zachowaniach i w jego roli społecznej, w tym także w wykonywaniu zawodu,
i to w rozumieniu niezacieśnionym do samych czynności zawodowych, lecz w rozumieniu pewnej ogólnej postawy życiowej, obejmującej w szczególności stosunek do ludzi. Nie brak autorów odnoszących się krytycznie do samego pojęcia etyki zawodowej.

Normy etyki zawodowej nie różnią się w istocie od przyjętych powszechnie norm postępowania, obowiązujących w danym społeczeństwie, cechujących tzw. porządnego- przyzwoitego- człowieka. Są natomiast dokładniejszym sprecyzowaniem pożądanych zachowań w szczególnych okolicznościach, jakie mogą występować podczas wykonywanego zawodu.[13]

Etyka zawodowa tym samym „rzuca pomosty między normami etyki ogólnej a specyfiką zadań i warunków pracy zawodowej”[14]. Podobną opinię zgłaszał W. Szenajch: Każda etyka zawodowa jest tylko szczególnym wyrazem etyki ogólnej”[15].

Niektórzy termin "etyka zawodowa" odnoszą do "spisanych norm odpowiadających na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postępować."[16]

Termin „etyka ogólna” można rozumieć na kilka sposobów. Sądzę, ze teza o zasadniczej zgodności etyki ogólnej i zawodowej dałaby się obronić przy następującej interpretacji. Zabieganie o cudze dobro traktowane bywa często jako definicyjnie związane z pojęciem normy etycznej; na tej właśnie podstawie można uznać, ze wszelka etyka- obojętnie czy ogólna, czy zawodowa- stanowi zbiór nakazów stojących na straży pozaosobistego dobra działającej jednostki, upatrując w tym czynnik wspólny obu etyk.[17]

Pod adresem różnych grup zawodowych formułowane są różne wymagania- od lekarzy, adwokatów, nauczycieli- wymaga się, aby dobro cudze mieli oni na uwadze przede wszystkim, zaś wymagania dotyczące kupców czy rzemieślników wypadają raczej skromnie a na uwadze powinni oni mieć również dobro cudze.

Poszczególne etyki zawodowe stanowią odrębne, często wzajem niezgodne zespoły norm[18].

Warto również przytoczyć poglądy, które biorą pod wątpliwość zasadność mówienia o etyce zawodowej. Przecież, czy punktem odniesienia zarówno w przypadku dyscypliny zwanej „etyką” jak i poddyscypliny nazywanej „etyką zawodową” za każdym razem nie jest człowiek? Czy obie dyscypliny nie wskazują na te same wartości i normy? Na tę wątpliwość zwraca uwagę m.in.
Ija Lazari-Pawłowska, cytując tezę S. Janczewskiego dotyczącą tożsamości pojęć etyki ogólnej i etyki zawodu[19] np. adwokata: „To, co z punktu widzenia etyki ogólnej jest uznane za nieetyczne, niemoralne, zakazane lub niewłaściwe, jest tak samo nieetyczne, niemoralne, zakazane lub niewłaściwe z punktu widzenia etyki adwokackiej”[20].

Zatem etyka zawodowa nie zawiera i nie może zawierać elementów przeciwstawnych moralności ogólnospołecznej to swego rodzaju powtórzenie moralności dominującej w społeczeństwie.

ZADANIA I FUNKCJE ETYKI ZAWODOWEJ.

              Do zadań etyki zawodowej zaliczyć można głównie regulowanie stosunków wewnątrz środowiska zawodowego– również na charakter współżycia ludzi w tych środowiskach, zjawisko solidarności wewnątrzzawodowej- jako przejaw elementarnej życzliwości we wzajemnych stosunkach ludzi stykających się stale na gruncie wspólnych celów i zainteresowań zawodowych, prowadzi to nierzadko do ukrywania błędów i nadużyć zawodowych, kamuflowania zjawisk zasługujących na przeciwdziałanie[21].

Do funkcji podstawowych moralności zawodowej należy również normowanie stosunku przedstawicieli zawodu do swych zadań i uprawnień zwłaszcza jeśli odnoszą się one bezpośrednio do spraw dobra- potrzeb, interesów- Człowieka. Reguły etyki zawodowej stanowią reguły określające stosunek przedstawicieli zawodu do przedmiotu działania, np. zasady rzetelności i sumienności zawodowej, poczucia odpowiedzialności, troski o wysoki poziom kwalifikacji zawodowych.

Zasady etyki zawodowej występują zarówno w postaci nakazów (mają one sens porfekcjinizujący, czyli mają doskonalić, usprawniać działania), jaki zakazów mających sens prewencyjny czyli zapobiegawczy.

Bez etyki zawodowej praca jest bardzo utrudniona, a na jej miejsce wkroczyć ustawodawca i kontrola formalna o charakterze represji prawa. W ten sposób kategorie zawodowe zostają pozbawione istotnej siły społecznej, jaką jest własna opinia rozporządzająca sankcjami. Bez etyki zawodowej kategorie zawodowe ulegają atomizacji, ich członkowie pozbawieni są impulsu do dążenia do doskonalenia się w wykonaniu zawodu i wykonaniu czynności zawodowych, a praca ma tylko prawie wyłącznie sens ekonomiczny[22]

RELACJA MORALNOŚCI ZAWODOWEJ DO OGÓLNEJ.

Rozpatrywać można na kilku płaszczyznach:

1)              jako konkretyzację, szczegółowy wyraz w swoistych sytuacjach zawodowych moralności ogólnospołecznych, czyli konkretnych warunków, sytuacji i zadań związanych z pracą zawodową, wiąże się z tym powstanie swoistej dla danego zawodu „szaty werbalnej” a więc pojęć, którymi posługują się przedstawiciele danych zawodów.

2)              jako odrębną hierarchizację społecznie uznanych wartości i postulatów moralnych czyli wysuniecie jakichś dyrektyw na czoło ze względu na przeznaczenie zawodu.

3)              jako modyfikację norm moralnych, bywa że odbiegają od norm uznanych społecznie, a czasami są nawet sprzeczne- normy dla określonego zawodu uchodzą w odniesieniu do niego za dodatnie, choć pozbawione mocy wiążącej
w stosunku do reszty społeczeństwa. Tak np. moralność zawodowa uczonego zabrania mu posłuszeństwa jakiemukolwiek autorytetowi, podczas gdy moralność zawodowa duchownego czy żołnierza to posłuszeństwo właśnie nakazuje[23].

4)              na swoisty charakter danej etyki wpływa również zalecany przez nią sposób rozstrzygania konfliktów moralnych.

5)              swoistość etyki zawodowej wyrażona w powiązaniach jej reguł z regułami prawnymi. Moralność odwołuje się do przeświadczeń wewnętrznych, sumienia i wrażliwości,
a ustawy są konkretyzacją prawa ogólnego i odnoszą się do obowiązków określonych grup zawodowych, uprawnień odbiorców ich usług, słowem- dotyczą pewnego zakresu współżycia społecznego, mając za kanwę podział pracy.
I ona właśnie zespala regulacje moralne z prawnymi[24].

ETYKA PRAWNICZA.

Nazwa „etyka prawnicza” została wprowadzona przez amerykańskiego teoretyka Henry’ego Drinkera tytułem jego książki: Legal Ethics, opublikowanej w 1953 roku. Od tego czasu do chwili obecnej nabrała wiele znaczeń (…):

1) etyka prawnicza jako odrębna dyscyplina naukowa,

2) etyka prawnicza jako zespół norm regulujących etyki zawodowe prawników,

3) etyka prawnicza jako odrębny przedmiot akademickiej edukacji prawniczej[25].

Szczególna rola etyki wynika ze szczególnej pozycji prawa, które jest bliskie moralności. Specyficzność wykonywania zawodu prawnika wymaga wręcz, aby byli oni związani normami etyki zawodowej- gdyż tworząc i stosując prawo decydują
o cudzej czci wolności, uprawnieniach czy majątku.

Etyka prawnicza należy do etyki klasycznych zawodów oraz najstarszych etyk zawodowych.

W zależności od kultury prawnej zasady etyki prawniczej zmierzają do szczegółowego określenia poszczególnych jej norm, inne poprzestają na określeniu ogólnych zasad. (najbardziej szczegółową etykę rozwinęła kultura prawna hinduizmu).

Etyka Prawnicza jako zespół norm regulujących etyki zawodowe prawników, zależnie od kultury pranej, opiera się na różnych normach w określonych ich połączeniach. Są to normy religijne i obyczajowe, moralne i prawne. Wszystkie one muszą zawierać jakieś moralne obowiązki prawników wobec samych siebie, wobec klientów, wobec społeczeństwa, wobec władz państwowych. Normy etyki prawniczej mogą mieć charakter samoregulacyjny, gdy są ustanowione przez stowarzyszenia zawodowe prawników, albo regulacyjny, gdy tworzą je dla prawników inne władze[26].

ETYKA OSOBISTA A ZAWODOWA-

Dawniej i dziś.

Już w starożytności podkreślano, że wśród relacji międzyludzkich są takie, które stawiają człowieka wobec specyficznego wyzwania etycznego. Chodziło zwłaszcza o te,
w których człowiek zdaje się na drugiego człowieka: by wyleczył go z choroby, by pomógł mu uregulować jego stosunki
z innymi ludźmi, by wsparł go w ułożeniu jego spraw z Bogiem. Ci, którzy podejmowali się jednego z tych zadań – lekarze, prawnicy, duchowni – składali przed jego podjęciem professio, publiczne wyznanie i zobowiązanie. Stąd też każdy z tych trzech – i tylko te – zawodów był nazywany professio: zawód
w znaczeniu klasycznym, o wysokiej randze wynikającej
z zajmowania się podstawowymi wymiarami egzystencji ludzkiej. Wszelkie działania związane z jego wykonywaniem podpadały pod zobowiązanie zaciągnięte przez publicznie złożoną professio. Jednak już w czasach, gdy nauki odpowiadające tym zawodom znajdowały symboliczny wyraz w trzech nawach katedry gotyckiej, dostrzeżono i doceniono społeczną rolę innych zawodów, a w społeczeństwie średniowiecznym etos zawodu należał do cech wyróżniających poszczególne stany. Jeszcze gdy formowała się Europa, dużo uwagi poświęcano etyce urzędu pojmowanego jako funkcji określonej i związanej prawem,
w szczególności urzędu władcy (iura faciunt regem) oraz rycerstwa. przyczyną wzrostu zainteresowania problematykami etyki zawodowej jest zwiększenie się liczby zawodów mających bezpośredni wpływ na losy jednostek i społeczeństwa ,powołanych do ochrony podstawowych wartości społecznych, a więc legitymujących się swoistym, powołaniem społecznym, a nie ograniczających się jedynie do wytwarzania określonych przedmiotów. Zawody te wiążą się szczególnie z określoną postawą moralną, a wybór takiego zawodu dla wielu ludzi nie jest tylko kwestią ekonomiczną czy techniczną, lecz i kwestią

moralną kwestią wyboru określonej postawy moralnej w życiu. Tradycyjne, powołanie to przypisywano właśnie zawodowi lekarza ,a później prawnika, nauczyciela. Dziś trudno byłoby klasyfikować zawody według kryterium „zajmowania się człowiekiem”. Równocześnie też utraciło swoją wymowę pojęcie służby: nawet klasyczne professiones stały się sposobem na życie, co – żeby już mówić o zawodach prawniczych – najwyraźniej zaznacza się w wadze, jaką przy wyborze kierunku studiów przypisuje się przyszłym szansom zawodowym. Obecnie reputacja prawnicza jest chyba najniższa w dziejach, idea profesji szlachetnej, honorowej legła w gruzach i to za sprawą samych prawników, jawiących się jako „ludzie elity bogactwa”, zorientowanych jedynie na pogoń za pieniądzem, spychających dobro klientów na dalszy plan.

Motywacja dzisiejszego kandydata na studia prawnicze jest zgoła inna niż średniowiecznych scholarów, którzy zewsząd garnęli się na uniwersytety dla poznania id quod verum, by móc czynić id quod bonum – (poznawać) prawdę, (by czynić) dobro – pełnione następnie funkcje społeczne były pochodną formacji zdobytej na uniwersytecie, a determinowanej pojęciami prawdy
i dobra. Roli społecznej, do której przygotowuje współczesny uniwersytet, nie wyznaczają już hasła „prawda i dobro”, lecz podział pracy wymagającej wysokiego przygotowania fachowego.

Zawód to we współczesnej literaturze pojęcie socjologiczne. Wykonując zawód człowiek odgrywa jakąś rolę społeczną[27], zawód to „funkcja całości”, ważna dla integracji i stabilizacji społecznej.

...