Sila wladzy.pdf

Chudzicka 30/5/05 11:05 Page 145

resort represji

Miros∏aw Piotrowski

Si∏a w∏adzy

wobec Êrodowisk katolików Êwieckich

w PRL w latach 1944-1989

Si∏a nowej w∏adzy, w poczàtkowej fazie kszta∏towania si´ PRL-u, oparta by∏a na

bagnetach wkraczajàcej Armii Czerwonej i NKWD. Bez tego wsparcia komuniÊci nie mieli

najmniejszych szans przetrwania w Polsce nawet kilku miesi´cy. Ich g∏ównym przeci-

wnikiem by∏o nie tylko silne niepodleg∏oÊciowe Podziemie zbrojne, ale przede wszystkim

KoÊció∏ katolicki – pojmowany w sposób szeroki. KomuniÊci obawiali si´ bowiem zarówno

koÊcielnej hierarchii, duchowieƒstwa, zakonników (klasztorów), ale tak˝e, g∏´boko w

KoÊciele zakorzenionych, Êwieckich Êrodowisk katolickich, o charakterze spo∏ecznym,

charytatywnym, naukowym, a tak˝e politycznym, których aktywistami by∏y cz´stokroç

tak˝e osoby duchowne. Nale˝y jednak ju˝ tutaj zaznaczyç, i˝ komuniÊci zarówno w sto-

sunku do KoÊcio∏a katolickiego, duchowieƒstwa, jak i wspomnianych Êwieckich Êrodowisk

z nim zwiàzanych, stosowali podobne metody polityczne oraz tajne dzia∏ania operacyjne

(w podejmowanych rozpracowaniach traktujàc je bardzo cz´sto ∏àcznie), stopniowo je

infiltrujàc. Ca∏oÊç zagadnienia oddawano kompetencjom tych samych urz´dów.

W latach 1945-1952 sprawami KoÊcio∏a i Êrodowisk katolickich zajmowa∏ si´ rozbu-

dowany w Departamencie V Ministerstwa Bezpieczeƒstwa Publicznego (MBP) – Wydzia∏ V i jego

odpowiedniki w terenie, czyli wydzia∏y V-te w Wojewódzkich Urz´dach Bezpieczeƒstwa

Publicznego (WUBP) i referaty w Powiatowych Urz´dach Bezpieczeƒstwa Publicznego (PUBP).

W 1953 r. (szczytowy okres walki z KoÊcio∏em) pion koÊcielny rozbudowano organizacyjnie i

kadrowo. W miejsce Departamentu V, Wydzia∏u V – utworzono nowy, wydzielony Departament

XI z odpowiednikami terenowymi. Na jego czele stanà∏ oficer sowiecki pochodzenia bia∏oruskiego,

p∏k Karol Wi´ckowski. W grudniu 1954 r., w zwiàzku z ogólnà reorganizacjà resortu, w miejsce

MBP powsta∏ Komitet ds. Bezpieczeƒstwa Publicznego, a Departament XI zmieni∏ nazw´ na

Departament VI Komitetu ds. BP. Odwo∏ano p∏k. Wi´ckowskiego, a jego miejsce zajà∏ pp∏k Józef

Dziemidok, którego zast´pcà zosta∏ mjr Stanis∏aw Morawski (obaj wywodzili si´ z pionu MBP do

walki z KoÊcio∏em). 1

Ju˝ w kwietniu 1950 r. zniesiono Ministerstwo Administracji Publicznej i powo∏ano

Urzàd do Spraw Wyznaƒ, który podporzàdkowano Prezesowi Rady Ministrów. Urz´dy do Spraw

Wyznaƒ ÊciÊle wspó∏pracowa∏y z bezpieczeƒstwem, mimo ˝e ustawa tego nie przewidywa∏a. 2

M etody operacyjne

Zdaniem wicedyrektora X Departamentu MBP Józefa Âwiat∏y, pierwszym

autorem re˝imowego planu zwalczania KoÊcio∏a i Êrodowisk katolickich by∏ genera∏

145

Chudzicka 30/5/05 11:05 Page 146

Inwigilacja katolików

NKWD Iwan Sierow. Ju˝ w roku 1944 ustali∏ on g∏ówne ramy i metody dzia∏ania wymier-

zone w KoÊció∏, na bazie doÊwiadczeƒ sowieckich, zdobytych w walce z cerkwià pra-

wos∏awnà. Jego plan zak∏ada∏: „rozbicie KoÊcio∏a od wewnàtrz, przy pomocy nas∏anych

lub zwerbowanych agentów”. Ju˝ w 1945 r. poleci∏ szefowej Departamentu V, p∏k Julii

Brystygierowej („Lunie”) – „rozpoznanie ca∏ego duchowieƒstwa”. Niemniej zaznaczyç

nale˝y, i˝ do 1949 r. w∏adze bezpieczeƒstwa prowadzi∏y w stosunku do KoÊcio∏a wzgl´dnie

liberalnà polityk´. 3

Ârodowiskami katolickimi, do których zaliczano m.in.: dzia∏aczy Stronnictwa

Pracy (SP), Êrodowisko Tygodnika Powszechnego , Tygodnika Warszawskiego ,

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Katolickiego Stowarzyszenia M∏odzie˝y, Sodalicj´

Mariaƒskà, „Caritas”, kó∏ka ró˝aƒcowe, ministrantów, a tak˝e grup´ DziÊ i Jutro

Boles∏awa Piaseckiego (czyli póêniejsze Stowarzyszenie PAX, z za∏o˝enia majàce odgrywaç

rol´ „konia trojaƒskiego” w KoÊciele), a tak˝e duchowieƒstwem, planowano zajàç si´ nieco

póêniej. Niemniej SP, jako chadeckà partià politycznà, zainteresowano si´ ju˝ w 1945 r. 4

Od 1947 r. nastàpi∏o zintensyfikowanie dzia∏aƒ przeciwko KoÊcio∏owi. W

paêdzierniku 1947 r. odby∏a si´ pierwsza odprawa kierownictwa MBP poÊwi´cona

wy∏àcznie sprawom KoÊcio∏a, podczas której referat programowy pt. „Ofensywa kleru i

nasze zadania” wyg∏osi∏a Julia Brystygierowa. Zwróci∏a ona uwag´ na wrogie

oddzia∏ywanie ksi´˝y „z ambon” na spo∏eczeƒstwo, oraz fakt, ˝e episkopat chce stworzyç

w∏asnà parti´ politycznà (blok stronnictw katolickich, endeckich i ludowych) na bazie

Êwieckich Êrodowisk katolickich. Na poczàtku 1950 r. KoÊció∏ katolicki uznano za

czo∏owego wroga PRL-u, rozpoczynajàc fal´ aresztowaƒ ksi´˝y i biskupów. 5

Ostrze represji skierowano tak˝e na Êwieckie stowarzyszenia i organizacje

katolickie. Do systemu stosowanych represji wobec Êrodowisk katolickich i

duchowieƒstwa zaliczyç nale˝y rozmowy profilaktyczne, przes∏uchania i ostrze˝enia,

zatrzymania oraz inne dokuczliwe ich formy, jak brak zezwoleƒ na organizowanie pro-

cesji, pielgrzymek, rewizje w mieszkaniach itd. Zacz´to te˝ wypieraç lekcje religii ze szkó∏.

W zwiàzku z zaliczeniem Êrodowisk katolickich i duchowieƒstwa do „wrogów klasowych”

podj´to wobec nich specjalne metody operacyjne, zmierzajàce do pe∏nej ich infiltracji.

Prowadzono tzw. rozpracowania, które dzieli∏y si´ na:

– ewidencyjne (polegajàce na wprowadzaniu do ewidencji nazwisk i innych danych);

– agenturalne (pozyskiwanie w tych Êrodowiskach jak najwi´kszej liczby tajnych

wspó∏pracowników – pod poj´ciem TW kry∏y si´ trzy kategorie osób – informator, agent

i rezydent. Ka˝dy z TW przechodzi∏ tzw. „p∏ytkie przeszkolenie”. TW pozyskiwani byli na

podstawie: 1. patriotyzmu i lojalnoÊci, 2. materia∏ów kompromitujàcych, 3. materialnego

zainteresowania.);

– obiektowe (czyli rozpoznanie i rozpracowanie obiektu przez funkcjonariuszy UB, tak˝e

Sprawy Operacyjnego Sprawdzenia – SOS, Sprawy Operacyjnego Rozpracowania – SOR). 6

Rozpracowaniem obiektowym obj´to wi´kszoÊç grup i Êrodowisk koÊcielnych.

Ka˝dej tego typu sprawie nadawano kryptonim. Przyk∏adowo, spraw´ obiektowà doty-

146

Chudzicka 30/5/05 11:05 Page 147

resort represji

czàcà rozpracowania Êrodowiska KUL-u w 1950 r. opatrzono kryptonimem „Bogobojni”,

a od 1961 r. „Ciemnogród” i „Olimp”, dzia∏aczy Stronnictwa Pracy w Lublinie krypton-

imem „Zlepek” i „Fa∏szywi”. Pod koniec lat 80. na katolickie Êrodowisko pisma Spotkania

w Lublinie, za∏o˝ono spraw´ obiektowà o kryptonimie „Redaktorzy”. 7 Podobnie by∏o w

innych regionach kraju. Wobec dzia∏aczy „popielowskiego” Stronnictwa Pracy (czyli

Antoniego Antczaka) na terenie WUBP w Bydgoszczy (tak˝e PUBP w Toruniu) wszcz´to

agenturalne rozpracowanie o kryptonimie „Szaraƒcza”, a póêniej, ok. 1969 r., o krypto-

nimie „Chadecja”. W 1948 r. na dzia∏aczy „zrywowskiego” SP w Bydgoszczy (Macieja

Roszaka, Jana Faustyniaka, Tadeusza Andrzejewskiego, Henryka Trzeniƒskiego, Andrzeja

Trell´, Witolda Che∏mikowskiego, Rafa∏a Godyckiego, Wijasiewicza), za∏o˝ono agenturalne

rozpracowanie o kryptonimie „Szaleƒcy”, „Nielegalny”; na sekretarza SP w Wàbrzeênie

Józefa Màk´ agenturalne rozpracowanie „T´gi”. 8 W drugiej po∏owie lat czterdziestych

WUBP w Bydgoszczy zleci∏o za∏o˝enie spraw obiektowych na funkcjonujàce przy para-

fiach „stowarzyszenia koÊcielne”, m.in. oddzia∏y „Caritasu”. W sierpniu 1948 r., szef

PUBP w Wyrzysku chor. Korsak za∏o˝y∏ takie rozpracowanie na tamtejszy „Caritas” o

kryptonimie „Kary”, w S´pólnie Krajeƒskim (szef PUBP ppor. Sawa) – kryptonim

„Piramidy”, w Rypinie – kryptonim „Rybacy”. Rozpracowaniem obj´to tak˝e ko∏a w

Kowalewie, Lipnie, Grudziàdzu, Che∏mnie. Tam równie˝ do sprawy w∏àczono Sodalicj´

Mariaƒskà, Bractwa Ró˝aƒcowe, istniejàce przy wielu parafiach, Krucjat´

Eucharystycznà, Trzeci Zakon im. Âwi´tego Franciszka, a tak˝e Towarzystwo Przyjació∏

KUL, gdzie donosili do UB m.in. informatorzy: „Automat”, „Orze∏”, w Tucholi informa-

tor „Hart”. W 1956 r. spraw´ t´ z∏o˝ono do archiwum. 9 W 1962 r. w Krakowie tamtejsza

SB za∏o˝y∏a spraw´ obiektowà o kryptonimie „Wierni”. W jej ramach kontrolowano

dzia∏alnoÊç oÊrodków Duszpasterstwa Akademickiego na terenie Krakowa oraz Êrodowiska

krakowskiego Klubu Inteligencji Katolickiej (KIK), Tygodnika Powszechnego i Znaku .

Dopiero w paêdzierniku 1989 r. spraw´ zakoƒczono, sk∏adajàc materia∏y do archiwum

Wydzia∏u „C” krakowskiego Wojewódzkiego Urz´du Spraw Wewn´trznych (WUSW). 10

W rozpracowaniach obiektowych wykorzystywano osobowe êród∏a informacji

(OZI) – agentów, informatorów, rezydentów, obserwatorów, stosujàc Êrodki techniki ope-

racyjnej – pods∏uch pokojowy (PP), pods∏uch telefoniczny (PT), perlustracj´ korespon-

dencji itd. Przeprowadzano tak˝e tzw. kombinacje operacyjne (KO), b´dàce najwy˝szà

formà pracy operacyjnej bezpieki. 11

Chcàc sparali˝owaç i wyeliminowaç z ˝ycia politycznego chrzeÊcijaƒskie

Stronnictwo Pracy, w kwietniu 1946 r. naczelnik I Wydzia∏ V Departamentu MBP –

Henryk Piasecki poleca∏:

Zebraç wszystkie dotychczas posiadane materia∏y kompromitujàce na Stronnictwo

Pracy zadokumentowaç je i zaprowadziç na tej podstawie sprawy formularza

(pojedynczo) i sprawy agenturalnego rozpracowania (grupowe). Przystàpiç

natychmiast do nasadzenia agentury w S.P. wykorzystujàc przede wszystkim

147

Chudzicka 30/5/05 11:05 Page 148

Inwigilacja katolików

posiadane materia∏y kompromitujàce na dzia∏aczy S.P. Dla unikni´cia

przypadkowoÊci i niecelowoÊci sporzàdziç plan agenturalno-operacyjnych

zamierzeƒ i plan nasadzenia agentury. 12

Po zawieszeniu SP w lipcu 1946 r., Julia Brystigerowa, w jednym z wystapieƒ

skierowanych do szefów WUBP w kraju, pisa∏a:

W tej sytuacji nale˝y liczyç si´ z mo˝liwoÊcià przejÊcia grupy Popiela do pracy

nielegalnej. Sytuacja taka nak∏ada na W∏adze Bezpieczeƒstwa obowiàzek

szczególnie dok∏adnego Êledzenia przebiegu wydarzeƒ w Str. Pracy przy pomocy

dobrze zorganizowanej sieci agenturalnej.

P o l e c a m:

a/ u˝yç wszelkich mo˝liwych sposobów, a˝eby wprowadziç agentur´ w szeregi

grupy Popiela a przede wszystkiem:

dopilnowaç aby agentura rozpracowujàca dotychczas grup´ Popiela dawa∏a

cz´stsze, szczegó∏owsze (!) i wyczerpujàce meldunki o dzia∏alnoÊci grupy Popiela.

Zaleciç agenturze rozpracowujàcej grup´ „Zrywu” a˝eby w miar´ mo˝liwoÊci

przerzuci∏a si´ do grupy Popiela.

Wszystkich zwolenników Popiela, którzy odp∏ynà ze Stronnictwa Pracy

wziàç na ewidencj´. 13

ZnajomoÊç treÊci tego pisma pozwala lepiej zrozumieç zarówno post´powanie w∏adz bez-

pieczeƒstwa wobec wojewódzkich dzia∏aczy SP, jak równie˝ umo˝liwia pe∏niejsze rozez-

nanie w metodach infiltracji innych Êrodowisk katolickich.

Powo∏ujàc si´ na Dekret z sierpnia 1949 r. – nowelizujàcy ustaw´ o sto-

warzyszeniach – Julia Brystigerowa wyda∏a (we wrzeÊniu 1949 r.) ÊciÊle tajnà Instrukcj´

nr 30, w której stwierdza∏a m.in.: „Z wejÊciem w ˝ycie w/w Dekretu Organa

Bezpieczeƒstwa muszà zwi´kszyç znacznie swoje wysi∏ki i aktywnoÊç w rozpracowaniu

katolickich organizacji masowych”. Nakazywa∏a:

Wyeliminowaç z zarzàdów organizacji i stowarzyszeƒ dopuszczonych do dzia∏alnoÊci

elementy szczególnie wrogie i niebezpieczne, które skry∏y si´ w tych organizacjach

i pod pretekstem wykonywania kultu religijnego usi∏ujà uprawiaç, wzgl´dnie

uprawiajà wrogà, antypaƒstwowà dzia∏alnoÊç.

Dotyczy∏o to przede wszystkim takich stowarzyszeƒ, jak: Sodalicja Mariaƒska, Krucjata

Eucharystyczna, Ko∏o Ministrantów, rady parafialne, równie˝ bractwa religijne, jak:

˚ywy Ró˝aniec, Trzeci Zakon itp. Od tego momentu zacz´to infiltrowaç te Êrodowiska.

Póêniej tak˝e zaj´to si´ ruchem oazowym, pielgrzymkowym i innymi. 14

Od samego poczàtku w polu zainteresowaƒ UB znajdowa∏o si´ Êrodowisko KUL,

lecz jak wynika z materia∏ów operacyjnych resortu, do 1956 r. jego inwigilacja by∏a

niezadowalajàca, a zwerbowana agentura „peryferyjna”. Pozyskanie profesorów i studen-

148

Chudzicka 30/5/05 11:05 Page 149

resort represji

tów w tamtym okresie okaza∏o si´ niezmiernie trudne. Sytuacja zacz´∏a si´ zmieniaç

dopiero w latach 60., a powa˝ne sukcesy na tym odcinku bezpieka uzyska∏a w latach 70. i 80.

Og∏oszony 9 lutego 1953 r. – dekret o obsadzaniu stanowisk koÊcielnych –

spowodowa∏ nowà fal´ aresztowaƒ. Apogeum walki z KoÊcio∏em stanowi∏o aresztowanie

prymasa Stefana Wyszyƒskiego w paêdzierniku 1953 r. WczeÊniej, bo ju˝ w 1948 r.

nastàpi∏a fala aresztowaƒ w Êrodowisku Tygodnika Warszawskiego (m.in. ks. Zygmunt

Kaczyƒski, Konstany Turowski, Wies∏aw Chrzanowski). W grudniu 1953 r. Êrodowisko Pax

przej´∏o Tygodnik Powszechny . Wielu duchownym i dzia∏aczom katolickim stawiano

zarzut wspó∏pracy z hitlerowcami oraz wrogiej dzia∏alnoÊci politycznej.

G∏ównym instrumentem rozpracowywania Êrodowisk katolickich i duchowieƒstwa

pozostawa∏a nadal sieç agenturalna. Zaznaczyç nale˝y, i˝ w 1949 r. MBP posiada∏o ju˝ 53

tys. ludzi, w tym 5 tys. agentów i 48 tys. informatorów. W nast´pnych latach liczba ta uleg∏a

zwielokrotnieniu i w 1953 r. by∏o ju˝ blisko 120 tys. czynnych agentów i informatorów. Z

wielu nie korzystano na co dzieƒ – „uruchamiajàc ich” w razie potrzeby. ¸àcznie, w latach

1944-1989, na ewidencj´ wzi´to ponad 3 mln. osób, z czego – wed∏ug dotychczasowych

obliczeƒ pracowników IPN-u – ponad çwierç miliona pozyskano jako TW. 15

Popaêdziernikowe z∏udzenia

Polityczna odwil˝ polskiego paêdziernika 1956 r. mia∏a wp∏yw nie tylko na reor-

ganizacj´ urz´dów bezpieczeƒstwa publicznego, ale tak˝e na powstawanie nowych

Êrodowisk katolickich, którymi nale˝a∏o si´ zajàç. Wymieniç nale˝y tutaj przede wszystkim

Êrodowiska Znaku, Klubów Inteligencji Katolickiej, ChrzeÊcijaƒskiego Stowarzyszenia

Spo∏ecznego (ChSS), powsta∏ego w 1967 r. z inicjatywy Janusza Zab∏ockiego OÊrodka

Dokumentacji i Studiów Spo∏ecznych (ODISS), na którego bazie za∏o˝ono w 1981 r. Polski

Zwiàzek Katolicko-Spo∏eczny (PZKS), majàcy aspiracje do odgrywania roli partii

chadeckiej. 16 Podj´to energiczne kroki celem zdyskredytowania tego Êrodowiska.

Antycypujàc niektóre wydarzenia, warto przytoczyç w tym miejscu treÊç dokumentu z

marca 1983 r., opatrzonego klauzulà „tajne spec. znaczenia”, który rzuca Êwiat∏o na

sposób rozpracowywania, infiltracji, czy te˝ dyskredytowania tych Êrodowisk i dzia∏aczy.

W wewn´trznych wytycznych SB, dotyczàcych kierunków pracy operacyjnej w jednym ze

Êrodowisk katolików Êwieckich, jakim by∏ PZKS, pisano m.in. tak:

Istnieje zatem potrzeba opracowania koncepcji operacyjnej przy pomocy której

mo˝na by by∏o oddzia∏ywaç poÊrednio i bezpoÊrednio na osob´ Janusza Zab∏ockiego

w celu dyskredytowania jego koncepcji politycznych. W oparciu o aktualnà sytuacj´

operacyjnà proponuje si´ przyjàç nast´pujàce kierunki pracy operacyjnej. 17

I tu wskazywano ludziom SB co majà czyniç, aby dyskredytowaç to Êrodowisko oraz

wspomnianà osob´. Zlecano: „Ukierunkowanie tajnych wspó∏pracowników na fakt

149

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: