Nowe kierunki w szkolnictwie i wychowaniu na przełomie XVIII w. i XIX w.
Zastosowania osiągnięć poznawczych człowieka wyrażały się przede wszystkim w zmianach gospodarczych. Burzono stare stosunki produkcyjne, tworzył się nowy ład gospodarczy, a wymiary przemian następujących w gospodarce określa się mianem rewolucji przemysłowej.
Rewolucja ta stanowiła w XIX w. dominujący czynnik przeobrażeń wszystkich dziedzin życia. Sprawy oświaty wyłamywały się powoli spod wszechwładzy kościoła, powstawała świadomość potrzeby nowego wychowania i nowej organizacji oświaty, służącej potrzebą rozwoju ekonomicznego, a jednocześnie odpowiadającej nowemu układowi stosunków społecznych. Najszersze i najpełniejsze projekty reform wyszły z Anglii od przedstawiciela socjalizmu utopijnego Roberta Owen’a. Zlikwidować nędzę i wyzysk może jedynie nowy ustrój. Był przekonany, że gminy spółdzielcze zapewnią nie tylko dobrobyt i sprawiedliwość, ale również wychowają młode pokolenie. Doświadczenia i poglądy pedagogiczne Owen’a wzbogaciły dorobek nauki i praktyki pedagogicznej i przyczyniły się do ożywienia myśli pedagogicznej w wielu krajach.
Wychowanie Saint – Saimon’a
Szkolnictwo zalecano podporządkować państwu i ograniczyć rolę związków komunalnych i religijnych. Państwo winno mieć decydujący wpływ na programy szkolne, ponieważ ono ma najlepszą znajomość tego, jacy specjaliści są potrzebni i w jakich kierunkach należy kształcić młodzież. Ośrodkiem żywego rozwoju myśli pedagogiki były Niemcy. Najbardziej reprezentatywny dla tego kierunku reform wychowawczych był filantropizm.
Oświata na innych obszarach ziem polskich.
Zabór pruski.
Na Śląsku gdzie nie było polskiej szlachty ani mieszczaństwa, funkcjonowało jedynie szkolnictwo elementarne zachowujące starą średniowieczną organizację i strukturę programową. Po aneksji Śląska przez Fryderyka II ustawa szkolna z 1763 roku ustalała obowiązek szkolny oraz sankcje za nie posyłanie dzieci do szkoły, której głównym celem było nauczanie języka niemieckiego oraz wyrabianie posłuszeństwa wobec władzy państwowej. Lud polski uparcie strzegł mowy polskiej. Jedną z form przeciwstawiania się germanizacji było upowszechnianie na Śląsku wydawnictw polskich, wśród których ważną rolę odgrywały elementarze.
Na obszarach włączonych do Prus po pierwszym rozbiorze Polski funkcjonowały dawne szkoły polskie sprzed okresu reformy, a na terenach zagrabionych w drugim i trzecim rozbiorze-szkolnictwo –KEN.
Pruskie władze były pełne podziwu dla poziomu szkół KEN dopiero po objęciu władzy przez Fryderyka Wilhelma II zaczęto przygotowywać program reformy szkolnej albo ziem polskich, która miała służyć ich organizacji.
Towarzystwo Przyjaciół Nauk od początku swego istnienia wiele uwagi poświęcała sprawom szkolnictwa i dzięki jego usiłowaniom władze pruskie wyraziły zgodę na utworzenie w Warszawie szkoły średniej pod nazwą Królewskie Liceum Warszawskie szkoła była symultanna.
Obejmowała uczniów zarówno wyznania rzymskokatolickiego jak i innych wyznań. Funkcję dyrektora pełnił Samuel Bogumił Linde, badacz języka polskiego. Dzięki wysokiemu poziomowi naukowemu Liceum zyskało dużą popularność w społeczeństwie polskim.
Zabór austriacki.
Podstawą nauczania była łacina i język niemiecki. Młodzież poddano policyjnemu nadzorowi. Szkoły miały kształcić głównie lojalnych urzędników.
W wyniku III rozbioru do monarchii austriackiej włączono Kraków. Uniwersytet Krakowski uległ germanizacji, pozbawiono go wpływu na szkolnictwo, postanowiono jednak utrzymać jako jedyny uniwersytet w Galicji. W roku 1805 zlikwidowano Uniwersytet Lwowski. Dopiero po kongresie wiedeńskim, kiedy Kraków otrzymał statut wolnego miasta, reaktywowano uniwersytet we Lwowie. W szkolnictwie elementarnym sytuacja układała się równie niepomyślnie.
Pedagogika i oświata w dobie Ks. Warszawskiego, Królestwa Kongresowego i Powstania Listopadowego.
Szkolnictwo ludowe wg ustawy z 1805 miało być nadal ośrodkiem szerzenia języka niemieckiego. Ustawa ta dokonała pewnego unowocześnienia programów gimnazjów, rozszerzając zakres przedmiotów rzeczowych, matematyczno – przyrodniczych. Wielką uwagę zwracano na lojalność kadry nauczycielskiej.
Stanowiły one ogniwo między szkołą elementarną a szkołą średnią, która była drogą do studiów. Szkoły podwydziałowe realizowały 2 – letni program nauczania.
Pełnymi szkołami średnimi były 6 – letnie szkoły departamentowe. Głównym ich celem było przygotowanie do studiów uniwersyteckich. Świadectwo ukończenia pełnego kursu szkoły departamentowej było warunkiem wstępu na uniwersytet.
Po utworzeniu Ks. Warszawskiego na jego obszarze nie było ani jednej wyższej uczelni. Starania podjął minister sprawiedliwości Feliks Łubieński – zorganizował on kurs prawniczy, przemianowany na 3 – letnią Szkołę Prawa.
W 1815r. zorganizowano drugi wydział – nauk administracyjnych. Druga wyższą uczelnią w W – wie była utworzona w 1809r. szkoła lekarska pod nazwą Wydziału Akademicko – Lekarskiego. Kierował nią St. Staszic. Tego samego roku zorganizowano szkołę wojskową – Szkołę Aplikacyjną na Artylerii i Inżynierii.
Odkąd na mocy traktatu wiedeńskiego Kraków wraz z najbliższym rejonem wydzielono jako odrębną Rzeczpospolitą Krakowską, władze oświatowe Królestwa Kongresowego niezwłocznie podjęły starania o utworzenie w W – wie uniwersytetu. Uniwersytet ten wiele uwagi poświęcał sprawie kształcenia nauczycieli szkół średnich.
Izba Edukacyjna Ks. Warszawskiego obowiązkiem uczęszczania do szkółek elementarnych objęła również dziewczęta.
W 1825r. powołano w W – wie Szkołę Guwernantek jako roczny kurs dokształcający czynne nauczycielki. Po roku funkcjonowania przekształcono ją w Instytut Rządowy Wychowania Płci Żeńskiej. Była to pierwsza państwowa szkoła żeńska na ziemiach polskich. Kurs nauczania trwał 3 lata.
Szkolnictwo Rzeczpospolitej Krakowskiej
Na kongresie wiedeńskim w wyniku politycznych przetargów Kraków wraz z najbliższym rejonem wyłączono jako wolne miasto. Władzę wykonawcza sprawował 12 – osobowy Senat, głową państewka był prezes Senatu. Nauka i oświata na skrawku ziemi polskiej mogły bowiem rozwijać się względnie swobodnie i promieniować na inne obszary ziem polskich. Uniwersytet w Krakowie wówczas nazwano Jagiellońskim. Pod względem organizacyjnym Uniwersytet Jagielloński podzielony był na 5 wydziałów. W 1821r. nadano nowy statut ograniczający jako autonomię. W liceum krakowskim rozwijało się bujne życie uczniowskie. Kształceniem rzeczowym na terenie Wolnego Miasta Krakowa zajmowały się trzy szkoły wydziałowe, w tym jedna dla młodzieży żydowskiej. W 1829r. utworzono średnią szkołę techniczną, która kształciła kwalifikowany personel dla zakładów przemysłowych.
Rozwój nauk pedagogicznych
W początkowym okresie tworzenia szkolnictwa przez władze oświatowe Księstwa Warszawskiego wyłoniła się kwestia stosunku do spuścizny KEN w dziedzinie organizacji szkolnej. Dyrektor Izby Edukacyjnej St. Potocki głosił zasadę podporządkowania szkolnictwa centralnym władzą państwowym z szeroką rozbudową samorządu lokalnego. Wyrażało się w tym przekonanie o wielkim znaczeniu oświaty w życiu nowoczesnego państwa. St. Staszic zaważył bardzo silnie na wielu dziedzinach życia publicznego i gospodarki Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Do końca życia był inicjatorem wielu poczynań społecznych i pełnił odpowiedzialne funkcje w centralnych instytucjach społecznych i państwowych. Olbrzymi również był wpływ na rozwój szkolnictwa wszystkich szczebli i rodzajów, od elementarnego po uniwersytety, od szkół ogólnych do zawodowych i technicznych.
Na podstawach naturalnych oparł teorię wychowania dzieci i młodzieży prof. Uniwersytetu Wileńskiego Jędrzej Śniadecki.
W dorobku nauk pedagogicznych należy odnotować pierwszą bardziej nowoczesna koncepcję kształcenia dziewcząt. Pozytywny wzór kobiety zarysowany przez Klementynę Tańską – Hoffmanową. Sformułowany przez Tańską zakres wykształcenia wykracza poza tradycyjne pojęcia. Przywiązuje ona wielką wagę do kultury języka ojczystego, ponadto w programie nauczania przewiduje języki nowożytne, historię, geografię i przyrodoznawstwo. Duże znaczenie przywiązywała do kształcenia „talentów” (muzyka, rysunek, taniec, śpiew, roboty ręczne, konwersacja towarzyska, głośne czytanie, pisanie listów, opracowania literackie).
W okresie Ks. Warszawskiego powstały w W – wie dwa ośrodki skupiające pedagogów i stwarzające możliwość dyskusji naukowych i wymiany poglądów. Przy Izbie Edukacyjnej powołano organ opiniodawczy – Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, pod kierunkiem Konstantego Wolskiego, które analizowało i opiniowało projekty organizacji szkolnej oraz inicjowało i dokonywało oceny wydawnictw szkolnych.
Stosunek władz pruskich do polskiej oświaty
Na zachodnich obszarach Ks. Warszawskiego, które na mocy traktatu pokojowego w Wiedniu nie weszły w skład Królestwa Polskiego. Władze pruskie ustanowiły tzw. Wielkie Księstwo Poznańskie, deklarowały poszanowanie praw języka polskiego w szkołach, utrzymanie szkół z polskim językiem nauczania na obszarach czysto polskich w urzędach i sądownictwie oraz dostęp Polaków do urzędów państwowych. Poziom szkół elementarnych polskich na wsi nie był wysoki. Znacznie lepsza była sytuacja materialna nauczycieli w miastach. Kształceniem nauczycieli dla szkól polskich zajmowało się jedyne 2 – letnie seminarium nauczycielskie w Poznaniu. Polityka germanizacji oświaty polskiej ujawniła się szczególnie ostro w szkolnictwie średnim. W Wielkim Księstwie Poznańskim zachowała się tylko jedna szkoła średnia w Poznaniu (gimnazjum) o programie neohumanistycznym tzn. z dominacją studium łaciny, greki i języków nowożytnych z niemieckim na czele. Nauka w niej trwała 6 lat.
Ożywienie polskiego życia narodowego w latach 40’ XIX wieku
Zelżenie nacisku germanizacji umożliwiło ludności polskiej pełniejszą swobodę życia narodowego. Biblioteka w Poznaniu wznowiła działalność wydawniczą i podjęła publikację staropolskich pamiętników. Nastąpił znaczny rozwój czasopiśmiennictwa. W roku 1840 powstały dwa nowe czasopiśmiennictwa „Orędownik Naukowy” i „Dziennik Domowy”, rozwinął się ruch wydawniczy. Dużą aktywność wydawniczą przejawiała Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego.
Idee oświatowe Wiosny Ludów
Tendencje oświatowe okresu Wiosny Ludów najpełniej wyrażał projekt ustawy szkolnej francuskiego radykała Hipolita Cornota. Projekt ten podstawowe znaczenie przywiązywał do podniesienia poziomu powszechnej oświaty na szczeblu elementarnym. Przewidywał bezpłatne szkolnictwo elementarne, oparte na budżecie państwowym, oraz przedłużenie obowiązku szkolnego chłopców i dziewcząt do 14 roku życia. Projekt przewidywał także upaństwowienie dotychczasowych ochronek dla dzieci z biednych rodzin miejskich i wiejskich. Projekt ten nie doczekał się realizacji.
pedagogika.koszalin