PYTANIA OGÓLNE
1. Podaj rozumienie pojęcia „ustrój społeczno-polityczny”, wymień najważniejsze typy ustrojowe. Omów ich opozycyjność na przykładzie dwóch wybranych typów ustrojowych.
Przez pojęcie ustroju społeczno-politycznego rozumie się dwie powiązane sfery życia społecznego, czyli ustrój ekonomiczny (gospodarczy) i ustrój polityczny (państwo).
Wszystkie typy ustrojowe mają swoją podbudowę ideową, która przesądza o kształcie tego ustroju, a tą podbudową jest doktryna gospodarczo-polityczna. Z drugiej strony mamy praktykę polityczną, która współgra z doktryną.
Najważniejsze typy ustrojowe:
1
· komunizm
o marksizm
o leninizm
o stalinizm
o maoizm
· realny socjalizm
· autorytaryzm
· totalitaryzm
o faszyzm włoski
o nazizm
· państwo liberalne
· monarchia
o konstytucyjna
o parlamentarna
· państwo demokracji parlamentarnej
2. Pojęcie państwa konstytucyjnego.
Do powstania państwa konstytucyjnego doprowadziły rewolucje mieszczańskie.
Samo pojęcie „państwo konstytucyjne” jest bardzo szerokie. Jego wyróżnienie oparto na jednym kryterium: jest to kryterium formalno-prawne, a jest nim fakt posiadania konstytucji będącej podstawą ustroju społeczno-politycznego. W ramach państwa konstytucyjnego mieszczą się państwa o rożnych ustrojach społeczno-politycznych, odmiennych strukturach terytorialnych, bardzo zróżnicowanych formach rządu. Wśród państw konstytucyjnych znajdują się zarówno państwa kapitalistyczne i komunistyczne, monarchie i republiki, państwa jednolite i złożone, demokratyczne i totalitarne.
3. Pojęcie konstytucji, ich typy (formalne, materialne) i sposoby ich tworzenia (oktrojowane, uchwalane).
Koncepcja konstytucji wyłoniła się z teorii umowy społecznej i teorii suwerenności ludu. Miała stanowić wyraz odnowienia stosunku umowy społecznej między suwerenem (narodem) a władzami państwa.
Przez konstytucję rozumie się ustawę, w której zawarte zostały podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania państwa. Ustawa konstytucyjna w hierarchii aktów prawnych zajmuje miejsce nadrzędne, co oznacza, że wszystkie ustawy i akty prawne niższej wagi nie mogą być z nią sprzeczne. Pełna konstytucja powinna zawierać katalog praw obywatelskich, określający miejsce i pozycję jednostki w państwie. Konstytucja zawiera także prawa podstawowe – czyli prawa wolnościowe i społeczne. Należą do nich: wolność wiary, światopoglądu, rozwoju jednostki, wolności prasy, zgromadzeń, wyboru zawodu, gwarancje własności prywatnej. Stanowią one element równoważący zasadę suwerenności ludu z zasadą większości. Służą ochronie Praw Człowieka, a także ochronie praw mniejszości.
Konstytucje w formie ustawy to konstytucje w znaczeniu formalnym. Konstytucję formalną (czyli zapisany akt prawny) należy odróżnić od konstytucji w znaczeniu materialnym, przez którą rozumie się cały system podstawowych instytucji politycznych i społeczno-gospodarczych, składających się na organizację i ustrój danego państwa.
Można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje konstytucji ze względu na sposób ich powstawania:
· oktrojowane – czyli nadawane społeczeństwu (taki charakter miała większość konstytucji XIXw. nadawanych przez monarchów), były one mało demokratyczne, stały się podstawą tzw. konstytucyjnych monarchii ograniczonych
· uchwalane – te konstytucje, które powstawały jako wyraz woli suwerena, czyli narodu, uchwalone zostały przez organ przedstawicielski do tego uprawniony lub przyjmowane w drodze głosowania powszechnego, czyli referendum
4. Struktura państwa konstytucyjnego.
Państwa konstytucyjne z uwagi na ich strukturę możemy podzielić na jednolite (unitarne) i złożone. Państwa złożone przybierały/przybierają w dobie państwa konstytucyjnego najczęściej formę konfederacji lub federacji.
Konfederacja stanowi związek równorzędnych państw. Jest to luźne połączenie państw zawierane dla realizacji ściśle określonych celów. Wszystkie państwa skonfederowane zachowują pełnię swojej suwerenności, zarówno w stosunkach zewnętrznych jak i wewnętrznych. Przykład – Kanada.
Federacja natomiast jest państwem związkowym, a nie związkiem państw. Wraz z jej utworzeniem powstaje nowe państwo z własną konstytucją i strukturą organów, wspólną dla wszystkich państw sfederowanych. Państwa wchodzące w skład federacji rezygnują z części swojej suwerenności i przekazują ją na rzecz państwa związkowego. Zachowują jednak suwerenność w pozostałym zakresie i realizują ją w oparciu o własne konstytucje i własny system organów władzy.
Celem federalizmu jest integracja heterogenicznych społeczności, w tym mediacja pomiędzy przeciwstawnymi często interesami społecznymi. O federalizmie można mówić wówczas, gdy państwo związkowe:
· jest podzielone na państwa tworzące jedność terytorialną
· opiera się na podziale władz związkowych i władz państw składowych państwa związkowego, które dysponują znaczną autonomią
· państwa związkowe mają swoje przedstawicielstwo w parlamencie związku i uczestniczą w jego tworzeniu
· ustalone zostały reguły rozwiązywania konfliktów pomiędzy państwami związkowymi
Główne znaczenie dla struktury systemów federalnych mają:
· różnice w rozwoju gospodarczym poszczególnych krajów i różnice struktur społecznych
· stosunek pomiędzy przynależnością terytorialna a identycznością narodową, który wyznaczają struktury etniczno-kulturalne, językowe; to one przesądzają czy mamy do czynienia z jednolitym państwem narodowym czy ze społecznościami wielonarodowymi, np. Niemcy i Austrię cechuje wysoki stopień narodowej identyczności, w Australii i USA różnice etniczne, kulturowe, językowe i religijne nie pokrywają się z terytorium, w Szwajcarii i Belgii natomiast tak.
5. Omów doktrynalne podstawy konstytucjonalizmu (3 zasady: zasadę suwerenności ludu i jej dwie formy, zasadę konstytucyjnych gwarancji praw obywatelskich, zasadę trójpodziału władzy)
Doktrynalne podstawy konstytucjonalizmu ukształtowały się w okresie pierwszych rewolucji mieszczańskich. Zalicza się do nich:
· zasadę suwerenności narodu
· zasadę konstytucyjnych gwarancji praw obywatelskich
· zasadę trójpodziału władz
Pierwsze dwie wywodzą się z teorii prawa natury, zakładającej, że istnieje porządek prawny wyższy i lepszy od tego, który pochodzi od ludzi.
Zgodnie z zasadą suwerenności narodu przyjmuje się, że jedynym suwerenem w państwie jest naród i od niego pochodzi wszelka władza. Jemu więc także przysługuje wyłączne prawo decydowania o kształcie państwa i kompetencji organów państwowych. Zasada suwerenności ludu oznacza prawo obywateli do ustanowienia polityczno-prawnego porządku i podziału władz. Za środek tworzenia woli państwowej i pogodzenia interesów uznaje się od XIXw. partie polityczne. Władzę suwerenną naród realizuje poprzez gwarantowane obywatelom prawa polityczne. Do najważniejszych z nich należą:
· bierne i czynne prawo wyborcze
· prawo piastowania funkcji i urzędów państwowych
· prawo tworzenia partii politycznych
Udział obywateli w sprawowaniu władzy może przybierać formę bezpośredniego uczestnictwa (referendum, plebiscyt). Wówczas decyzje państwa podejmowane są w drodze głosowania powszechnego. Jest to tzw. forma demokracji bezpośredniej. W państwach konstytucyjnych podstawowym sposobem sprawowania władzy przez naród jest forma demokracji pośredniej, przedstawicielskiej. W imieniu narodu-suwerena władze sprawują jego przedstawiciele, wybrani do parlamentu, którzy mają wyłączne prawo stanowienia ustaw, będących podstawą działania innych władz państwowych. Zasada większości – podstawą ustawy zasadniczej są procedury parlamentarnej reprezentacji. Ustawy są przyjmowane przez zwykła większość parlamentarną, ta zaś reprezentuje koalicje frakcji parlamentarnych.
Jednym z najistotniejszych zwycięstw rewolucji mieszczańskich była zasadnicza zmiana pozycji jednostki w państwie. Jednostka w państwie konstytucyjnym stała się obywatelem. Konsekwencją zasady suwerenności ludu / narodu było przyznanie jednostce praw politycznych, określających formy jej wpływu na sprawy publiczne. W myśl zasady konstytucyjnych gwarancji praw obywatelskich człowiekowi przysługują pewne prawa naturalne (wolność, równość) niezależnie od tego czy zostały one sformułowane w normach prawnych czy nie. Podniesienie politycznych i wolnościowych praw jednostki do rangi norm konstytucyjnych, podobnie jak uzasadnienie uch pochodzenia z prawa naturalnego, miały stanowić gwarancję ich stałości.
Monteskiuszowski podział władza państwowej na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą miał stanowić zabezpieczenie przed jednowładztwem ograniczającym prawa jednostki. Podzielone władze miały się wzajemnie kontrolować, co miało zapewnić między nimi równowagę. To idealistyczne założenie nie zostało zrealizowane w pełni w żadnej konstytucji (najbliższa ideału jest konstytucja amerykańska). Praktyka polityczna poszczególnych państw prowadziła natomiast zwykle do przewagi jednego z trzech organów władzy.
Przedstawione powyżej trzy zasady stanowiły i stanowią fundamenty demokratycznych państw konstytucyjnych.
6. System prezydencki a system parlamentarny. Parlamentarna i prezydencka demokracja.
Pojęcia parlamentarny i prezydencki system rządu oznaczają dwie podstawowe formy parlamentaryzmu. Pod pojęciem parlamentaryzmu rozumie się system reprezentacji. Są one zgromadzeniami wyposażonymi w kompetencje stanowienia prawa i kontroli rządu. W systemie prezydenckim rząd i parlament są relatywnie niezależne. Czasookres sprawowania rządu jest ustalony w konstytucji, większość parlamentarna nie może odwołać rządu. W systemie parlamentarnym odwołanie rządu zależy od większości parlamentarnej i zachowania bądź nie zaufania społecznego. We wszystkich systemach parlamentarnych istnieje parlament, rząd i główna osoba w państwie (monarcha lub prezydent), różnice polegają na relacjach między tymi instytucjami. Historyczne wzorce to: system amerykański (prezydencki) i system angielski (parlamentarny). System francuski natomiast charakteryzowany jest jako mieszany. Historycznie system prezydencki jest starszy od parlamentarnego. Początek dała mu konstytucja USA z 1787r. W systemie prezydenckim szef państwa i szef rządu tworzą jedność, w systemie parlamentarnym już nie. Reguły gry parlamentarnej ukształtowały się na początku XIXw. w Anglii.
Znaczące różnice systemu parlamentarnego i prezydenckiego:
· system parlamentarny
o przynależność rządu do parlamentu
o konieczność ustąpienia rządu w wypadku utraty wotum zaufania
o prawo rządu do rozwiązania parlamentu
o poddanie partii rządzącej kontroli szefa rządu, zachowanie dyscypliny partyjnej
· system prezydencki
o zakaz przynależności rządu do parlamentu
o utrzymywanie się rządu jest niezależne od większości parlamentarnej
o niemożność rozwiązania Kongresu przez Prezydenta
o partia prezydencka jest relatywnie niezależna od Prezydenta, której szefem jest nominalnie
o nie jest wymagana dyscyplina frakcyjna w innych kwestiach niż personalne
o Prezydent łączy w sobie funkcję szefa rządu i głównego reprezentanta państwa
Główna różnica to możliwość odwołania rządu przez parlament ze względów politycznych. W systemach prezydialnych funkcja partii reprezentowanych w parlamencie ogranicza się do kooperacji z rządem w kwestiach ustawodawczych, w systemach parlamentarnych partie rozstrzygają o losach rządu i o jego politycznej stabilizacji. Stąd w systemach parlamentarnych szef rządu zabiega o pozyskanie większości parlamentarnej, co nie ma miejsca w systemie prezydenckim. Prezydenckie parlamenty mają skłonności do wewnętrznej decentralizacji, parlamentarne parlamenty do dyscypliny frakcyjnej. Prezydenckie parlamenty są ustawodawcze, parlamentarne zgromadzenia są gremiami rozstrzygnięć politycznych.
Nie wszystkie systemy prezydenckie są tożsame. Z kolei demokracja parlamentarna zna zróżnicowanie na formę republikańską i monarchistyczną. W formie monarchistycznej państwo reprezentuje monarcha, premier odpowiada za politykę rządu (Szwecja, Holandia, W. Brytania).
W republikańskiej formie demokracji parlamentarnej wyróżnia się cztery typy wg kryterium podziału kompetencji pomiędzy szefem państwa a rządem lub szefem rządu:
· system kooperacji pomiędzy szefem państwa i rządem (Włochy)
· system kanclerski (RFN)
· dominacja prezydenta (Francja)
· dominacja parlamentu (Francja 1793r.)
Zmiana rządu – w demokracjach zachodnich reguluje ją konstytucja. Opiera się ona na pluralistycznym systemie partyjnym. W Finlandii i we Francji na zmianę rządu ma wpływ prezydent, w innych krajach jego rola jest minimalna. Zmiana rządu to zadanie parlamentu, jego główną podstawą są wybory. Najczęściej dokonuje się ona poprzez upadek koalicji.
7. Przedstawicielskie państwo konstytucyjne. Systemy partyjne, związki zawodowe, media masowe.
Przedstawicielskie państwo konstytucyjne opiera się na czterech wzajemnie powiązanych założeniach:
· „Wszelka władza państwowa pochodzi od ludu” – zasadę przedstawicielstwa ludu wiąże się powszechnie z osobą Jana Jakuba Rousseau, ale znajdziemy ją również w myśli antyku. Formuła o władzy z rąk ludu jest dwuznaczna, bowiem mówi, że lud rządzi i zarazem temu zaprzecza. Jeśli pominiemy formy bezpośredniej demokracji (referendum, inicjatywa ludowa), to formuła ogranicza się do wyborów. I tu wyborca ma ograniczone możliwości, bowiem głosuje na wielkie partie, mające szansę na sprawowanie władzy. W istocie lud nie ma bezpośredniego wpływu na ustawodawstwo. Jest reprezentowany przez parlament, rząd i sądy, tzw. reprezentantów ludu. Idea suwerenności ludu pozostała nieprzekładalna na rzeczywistość konstytucyjną.
· Suwerenność państwa – w okresie absolutyzmu stała się rzeczywistością, oznacza ona iż:
o państwo ma monopol władzy, ma prawo zastosowania środków przymusu
o państwo jest nośnikiem całego prawa, w państwie konstytucyjnym porządek państwowy jest tożsamy z porządkiem prawnym – to założenie wyklucza autonomiczne prawa różnych grup społecznych, tylko państwo ma monopol tworzenia prawa
o państwo w tworzeniu prawa (czyli jego treści) jest wolne
· Podział władzy państwowej:
o według grup funkcyjnych: ustawodawstwo, wykonawstwo, sądownictwo
o w obrębie grup funkcyjnych dalsze podziały – ustawodawstwo obejmuje dwie izby, wykonawstwo np. w Republice Niemiec – Prezydenta, Kanclerza i rząd
o wiele nowoczesnych państw zachowało formę zróżnicowania federalnego, czyli podział na związek i kraje związkowe, które dysponują znaczną autonomią, np. w Szwajcarii obowiązuje zasada kolegialności, czyli władze związku, kanonu i wspólnot tworzą ciała kolegialne
· Konstytucja – ustawa zasadnicza
Systemy partyjne – zachodnie demokracje opierają się na pluralizmie, zakładającym istnienie kilku partii politycznych (konserwatywne, socjaldemokratyczne, komunistyczne, chrześcijańsko-demokratyczne, liberalne, itd.). Systemy partyjne powstały z wykształceniem systemów wyborczych (proporcjonalnego i większościowego). Systemy partyjne dzielą się na:
· systemy dwupartyjne (Wielka Brytania, Kanada, USA)
· systemy umiarkowanego pluralizmu, gdzie partie o przeciwstawnych intersach są skłonne prowadzić politykę koalicyjną (Austia)
· systemy biegunowego pluralizmu
o z opozycją z prawa i lewa
o &...
bigmagic