Listy kontrolne jako narzędzia do oceny warunków pracy bhp.pdf

BEZPIECZEÑSTWO PRACY 2/2001

dr hab. MARIA KONARSKA, prof. CIOP

Centralny Instytut Ochrony Pracy

Listy kontrolne

jako narzêdzia do oceny warunków pracy

Dyrektywa Rady z 12 czerwca 1989 r. o

wprowadzeniu œrodków w celu zwiêkszenia bez-

pieczeñstwa i poprawy zdrowia pracowników

podczas pracy (89/391/EWG) zobowi¹zuje do

wprowadzania wymagañ bhp na poziomie mi-

nimalnym, jednak na wystarczaj¹co wysokim,

aby zapewniæ bezpieczeñstwo i ochronê zdro-

wia pracowników [5].

W myœl tej dyrektywy, odpowiedzialnoœæ za

warunki pracy ponosz¹ pracodawcy, których

obowi¹zkiem jest zapewniæ pracownikom bez-

pieczeñstwo i ochronê ich zdrowia w ka¿dym

aspekcie zwi¹zanym z prac¹, przez zapobiega-

nie ryzyku zawodowemu, informowanie, orga-

nizowanie szkoleñ oraz zapewnienie koniecz-

nych œrodków i w³aœciwej organizacji. „Mo¿liwie

najwiêksza odpowiedzialnoœæ” za w³asne bez-

pieczeñstwo i zdrowie spoczywa równie¿ na pra-

cownikach, zgodnie z zakresem ich przeszko-

lenia i otrzymanymi od pracodawcy instrukcja-

mi. Wdro¿eniem dyrektywy w Polsce s¹ posta-

nowienia rozdzia³u 10 Kodeksu pracy i rozpo-

rz¹dzenia wydawane przez Ministerstwo Pracy

i Polityki Spo³ecznej.

zagro¿eñ i oceny ryzyka zawodowego

opracowany przez zespó³ ekspertów z

CIOP [23, 24].

W ma³ych firmach, w których obowi¹-

zek oceny i optymalizacji warunków pra-

cy musi zapewniæ sam pracodawca, a za-

stosowanie specjalistycznego oprogra-

mowania nie jest mo¿liwe ze wzglêdu na

brak sprzêtu informatycznego, czy kwa-

lifikacji pracodawcy, do analizy i oceny

warunków pracy mog¹ s³u¿yæ listy kon-

trolne – narzêdzie na tyle proste, aby mo-

g³y siê nimi pos³u¿yæ osoby nie posiada-

j¹ce specjalistycznego sprzêtu i du¿ej

wiedzy z dziedziny bezpieczeñstwa i er-

gonomii.

Listy kontrolne, stosowane od lat

w praktyce eksperckiej, mog¹ okazaæ siê

optymalnym narzêdziem oceny warun-

ków pracy, mo¿liwym do szerokiego za-

stosowania w ma³ych firmach.

Opracowanie wykonano w ramach

Programu Wieloletniego (b. SPR-1) pn.

„Bezpieczeñstwo i ochrona zdrowia cz³o-

wieka w œrodowisku pracy” dofinansowa-

nego przez Komitet Badañ Naukowych

i przedstawiona na II Kongresie w Dort-

mundzie we wrzeœniu 1964 r. przez ze-

spó³ pod kierunkiem G.C. Burgera.

Zawiera ona ponad 300 pytañ ogól-

nych i szczegó³owych, pozwala na kom-

pleksow¹ analizê prawie wszystkich ele-

mentów pracy, co ma na celu zwrócenie

uwagi na czynniki decyduj¹ce o warun-

kach pracy, nie zawiera jednak kryteriów

oceny oraz klasycznych elementów do-

tycz¹cych bezpieczeñstwa pracy.

Opieraj¹c siê na Liœcie Dortmundzkiej

lub na podobnej zasadzie tworzono wie-

le eksperckich list kontrolnych. Obecnie

tak szczegó³owe listy kontrolne wydaj¹

siê zbyt pracoch³onne. Wspó³czesne eks-

perckie listy kontrolne s¹ bardziej synte-

tyczne i oparte na ukierunkowanych za-

sadach analizy systemu pracy: z punktu

widzenia zadania (task-oriented) lub pra-

cownika (person-oriented).

Jedn¹ z czêœciej stosowanych list kon-

trolnych jest opracowana w 1983 roku

przez Romerta i Landau’a metoda AET

(Ergonomic job analysis technique)

uwzglêdniaj¹ca analizê zadaniow¹ pra-

cy. Zawiera ona 32 pozycje obejmuj¹ce

zagadnienia dotycz¹ce przedmiotu, œro-

dowiska psychospo³ecznego i material-

nego pracy, zwi¹zane z odpowiedzialno-

œci¹, wymaganiami, zadaniami pracy

[21].

Przedmiotem analizy i oceny list zo-

rientowanych na pracownika (person-

-oriented) jest ekspercka ocena oparta na

analizie subiektywnej percepcji pracy

przez pracuj¹c¹ osobê (np. w metodzie

W œwietle tych postanowieñ praco-

dawca powinien przeprowadzaæ ocenê

ryzyka na ka¿dym stanowisku pracy

i wspó³dzia³aæ z pracownikami w tworze-

niu warunków pracy zgodnych z wyma-

ganiami bezpieczeñstwa i ergonomii.

Jedn¹ z konsekwencji tak nakreœlonej

strategii realizacji dyrektyw jest du¿e za-

potrzebowanie na narzêdzia oceny wa-

runków pracy, i to o bardzo ró¿nym po-

ziomie profesjonalnoœci, zarówno dla

przeszkolonych pracowników s³u¿b bhp,

jak i takich narzêdzi, które pozwala³yby

na ocenê bezpieczeñstwa i ergonomii pra-

cy osobom posiadaj¹cym niewielk¹ wie-

dzê z tego zakresu.

Najlepszymi i najbardziej polecanymi

narzêdziami oceny warunków pracy s¹

programy komputerowe, zawieraj¹ce od-

powiedni¹ wiedzê specjalistyczn¹ i me-

tody kwalifikacji wpisywanych danych.

Przyk³adem takiego programu mo¿e byæ

STER – komputerowy system rejestracji

Listy s³u¿¹ce kontroli

warunków pracy

Pierwsze listy s³u¿¹ce kontroli warun-

ków pracy by³y tworzone przede wszyst-

kim przez lekarzy i psychologów, na pod-

stawie analitycznych doœwiadczeñ orga-

nizacji pracy. Zadaniem tych list by³o u³a-

twienie nadzoru nad warunkami pracy

i ocen¹ stanu zdrowotnego pracowników.

Listy te powstawa³y z potrzeby opa-

nowania ¿ywio³owego, niekontrolowa-

nego rozwoju technicznych œrodków

pracy, dominuj¹cych nad mo¿liwoœcia-

mi pracowników. Mia³y one g³ównie

charakter analizuj¹cy i diagnostyczny,

nie dostarcza³y wskazañ konstruktorom,

projektantom i organizatorom produkcji,

do optymalizacji œrodków i organizacji

pracy.

Najbardziej znana jest klasyczna Lista

Dortmundzka. Opracowana zosta³a na

zlecenie I Kongresu Ergonomicznego

BEZPIECZEÑSTWO PRACY 2/2001

JDS – Job Diagnosic Survey – Hackman

J.R. Oldman G.R., 1980 [15], Work Abi-

lity Index – Tuaomi K. i wsp. (1994 [22]).

Oceny te s¹ jednak ukszta³towane przez

motywacje, jakimi pracownik kieruje siê

w pracy. Dlatego s¹ one miarodajnym

Ÿród³em wiedzy o warunkach pracy dla

eksperta, je¿eli pracownicy s¹ odpowie-

dzialni za wyniki pracy, postrzegaj¹ pra-

cê jako wa¿n¹ i wartoœciow¹, maj¹ „wie-

dzê wyniku” w³asnej pracy i mo¿liwoœci

porównania jej z normami.

Dobrym przyk³adem nowoczesnego

narzêdzia do analizy, oceny i poprawy

warunków pracy jest lista kontrolna

opracowana na zlecenie Miêdzynarodo-

wej Organizacji Pracy (ILO, 1996) [8].

Zawiera ona sformu³owane zagadnienia

do analizy pracy i sugestie w formie zwiê-

z³ego imperatywu i graficznych wskazó-

wek, do ergonomicznej optymalizacji sta-

nowiska pracy.

W Polsce pierwsze listy kontrolne,

g³ównie s³u¿¹ce organizacji pracy, po-

wsta³y ju¿ w latach 30. (Karaffa-Korbutt

1933). Maj¹ one obecnie znaczenie hi-

storyczne [17]. W latach powojennych

listy do analizy warunków pracy opraco-

wywali: A. Hansen w 1963 r. [16], H. Kir-

schner i P. Krasucki w latach 1968, 1970

[18], A. Ogiñski w 1968 r. [21], J. Giera-

simiuk w 1984 r. [12], J. Lewandowski

w 1995 r. [6].

S¹ to listy opracowane w du¿ej mie-

rze na takich samych zasadach, jak Lista

Dortmundzka. Wiêkszoœæ z nich, to listy

analizuj¹ce warunki pracy z punktu wi-

dzenia bezpieczeñstwa i higieny. Zawie-

raj¹ one szczegó³owe pytania, które s¹

podstaw¹ analizy systemu pracy, niektó-

re z nich zawieraj¹ elementy zmierzaj¹-

ce do oceny. Listy opracowane przez

A. Ogiñskiego, J. Lewandowskiego za-

wieraj¹ oprócz analizy, równie¿ wskaza-

nia do diagnozy i opracowania propozy-

cji rozwi¹zania problemu.

Na uwagê zas³uguje arkusz oceny er-

gonomicznej opracowany przez J. Gie-

rasimiuka [12] zawieraj¹cy system oce-

ny bezpieczeñstwa eksploatacji maszyn

i urz¹dzeñ oraz innych elementów pracy,

decyduj¹cych o obci¹¿eniu pracownika.

Arkusz jest czêœci¹ ramowych wytycz-

nych, zawieraj¹cych odes³anie do norm,

zaleceñ, które s¹ pomocne zarówno

w ocenie, jak i w optymalizacji warun-

ków pracy.

Wœród list kontrolnych u¿ywanych od

lat, wiêkszoœæ stanowi¹ listy eksperckie,

mog¹ce s³u¿yæ do analizy i oceny warun-

ków pracy prowadzonej przez eksperta,

na podstawie obserwacji poczynionych

spoza grupy pracowniczej. S¹ one na ogó³

pracoch³onne i wymagaj¹ wiedzy specja-

listycznej z wielu dziedzin. Wiêkszoœæ

zagadnieñ w tych listach poœwiêconych

jest problemom bezpieczeñstwa pracy.

œci miêœniowo-szkieletowych, staj¹ siê

problemem ekonomicznym w coraz licz-

niejszej grupie pracowników pozaprze-

mys³owych, z powodu du¿ej liczby ab-

sencji chorobowych i obni¿enia wydaj-

noœci pracy. Jest równie¿ wiele przes³a-

nek sk³aniaj¹cych do opinii, ¿e przewle-

k³e dzia³anie czynników uci¹¿liwych

mo¿e prowadziæ do utrwalonych zmian

chorobowych. Najefektywniejsze s¹ tu

listy szczegó³owo uwzglêdniaj¹ce warun-

ki pracy na stanowisku – ukierunkowane

na analizê poszczególnych stanowisk pra-

cy, jak na przyk³ad stanowisko pracy

z komputerami (Grabosz, Sikorski 1999

[14]), (CIOP – Wolska i wsp. 2001 [2]).

W ergonomicznych listach kontrol-

nych du¿¹ wagê przywi¹zuje siê do su-

biektywnych ocen warunków pracy, wy-

chodz¹c z za³o¿enia, ¿e odczucie warun-

ków pracy jest decyduj¹ce w kszta³to-

waniu œrodowiska spo³ecznego pracy

i w ostatecznym rachunku decyduje

o akceptacji tych warunków przez pra-

cowników.

Œwiadomy wspó³udzia³ pracowników

jest szczególnie wa¿ny dla ergonomii,

której celem jest tworzenie warunków

optymalnych, a wiêc warunków dobrych

dla pracowników wed³ug ich subiektyw-

nych kryteriów.

Jak wykazuje praktyka ergonomiczna

ostatnich lat, w zak³adach pracy wysoko

rozwiniêtych krajów po³¹czenie sta³ej

optymalizacji warunków pracy ze wzro-

stem wydajnoœci sta³o siê mo¿liwe w wa-

runkach aktywnego udzia³u pracowni-

ków w kszta³towaniu swoich warunków

pracy, jest to tzw. ergonomia partycypa-

cyjna (O. Brown, 1993). Tak pojêta er-

gonomia, w której wspó³udzia³ pracow-

ników wp³ywa na wydajnoœæ pracy, ma

szansê na akceptacjê pracodawców i po-

zyskanie œrodków finansowych na two-

rzenie optymalnych warunków pracy.

Niewiele z cytowanych list kontrol-

nych w³¹cza elementy oceny dokonanej

przez pracownika do systemu ergono-

micznej oceny warunków pracy. Dobrym

doœwiadczeniem w tym zakresie by³y

opracowane w CIOP zasady wspó³pracy

zespo³u ergonomistów z biurem projek-

tów (G³uski, Gadomska, Gierasimiuk

1975 [13]) oraz badania warunków pra-

Kierunki rozwoju

list kontrolnych w ergonomii

W ostatnich latach wzrasta zapotrze-

bowanie na ergonomiczne listy kontrol-

ne, w których obok zagadnieñ bezpie-

czeñstwa, coraz wiêksz¹ uwagê przywi¹-

zuje siê do analizy i oceny czynników

kszta³tuj¹cych uci¹¿liwe warunki pracy.

Z powodu zmian na rynku pracy, po-

woduj¹cych wzrost liczby stanowisk pra-

cy biurowej czy pracy us³ugowej, na co-

raz wiêkszej liczbie stanowisk pracy do-

minuj¹ uci¹¿liwoœci spowodowane taki-

mi czynnikami obci¹¿aj¹cymi jak:

– zadania powtarzalne,

– d³ugotrwa³y brak mo¿liwoœci zmia-

ny pozycji,

– przeci¹¿enie i niedoci¹¿enie fizycz-

ne i umys³owe,

– nieodpowiednie warunki œrodowiska

psychospo³ecznego,

– nieodpowiednio zaprojektowane sta-

nowisko pracy w zakresie przestrzeni

pracy,

– nieodpowiednie wyposa¿enie stano-

wiska (narzêdzia itp.),

– nieodpowiednie oœwietlenie,

– przeszkadzaj¹cy ha³as,

– nieodpowiednie warunki mikrokli-

matu.

Czynniki te nie s¹ okreœlane jako czyn-

niki szkodliwe œrodowiska pracy. S¹ to

czynniki uci¹¿liwe, czyli takie, które nie

powoduj¹ trwa³ych urazów i chorób

uznawanych za zawodowe, powoduj¹

natomiast zmiany odwracalne – zmêcze-

nie i dolegliwoœci. Skutki dzia³ania tych

czynników, zw³aszcza stresu i dolegliwo-

BEZPIECZEÑSTWO PRACY 2/2001

cy z monitorami ekranowymi, oparte na

metodyce opracowanej przez miêdzyna-

rodowy zespó³ MEPS (Aaras i wsp. 1991

[1], Konarska i wsp. 1992 [19]). W bada-

niach tych dokonywano analizy warun-

ków pracy i projektowano jej optymali-

zacjê na podstawie wyników list eksperc-

kich oraz oceny pracowników, których

wci¹gniêto do analizy i optymalizacji

metod¹ interwencji partycypacyjnej (Bu-

gajska i wsp. 1997 [4]).

Innymi przyk³adami nowoczesnych

narzêdzi kompleksowej ergonomicznej

analizy i oceny, przeznaczonych do u¿yt-

kowania równie¿ i pracowników, s¹ listy

kontrolne: fiñska [9] i francuska [10].

Maj¹ one podobn¹ cechê – w bardzo syn-

tetycznej formie graficznej umo¿liwiaj¹

ocenê warunków pracy wed³ug przyjê-

tych kryteriów, sugeruj¹ równie¿ kierun-

ki optymalizacji.

dów poligraficznych i introligatorskich,

pralni, restauracji, sklepów spo¿ywczych,

zak³adów œlusarskich i budowy maszyn,

przedsiêbiorstw transportowych, budo-

wlanych zak³adów przetwórstwa two-

rzyw sztucznych, drewna, pracy z kom-

puterami.

Listy te mog¹ byæ z powodzeniem sto-

sowane równie¿ przez pracowników. Za-

wieraj¹ one wartoœciowe wskazówki do-

tycz¹ce poprawy warunków pracy w za-

kresie, w jakim mo¿e i powinien doko-

nywaæ pracownik na swoim stanowisku.

Geneva 1996 (Ergonomiczna lista kontrolna, er-

gonomiczne rozwi¹zania na rzecz poprawy wa-

runków pracy, bezpieczeñstwa i zdrowia pra-

cowników. T³um. IMP – £ódŸ)

[9] Ergonomic Workplace Analysis. Ed. Aho-

nen M., Launis M. and Kuorinka T.: Ergono-

mic Section Finnish Institute of Occupational

Health 1989

[10] Ergonomie en Production. Principales speci-

fications. Version 2, Ed. Renoux J.: Renault Secu-

rite Conditions de Travail, Renault le Mans, 1996

[11] Evaluation of Human Work. A practical

ergonomics methodology. Ed. Wilson J.R., Cor-

lett E.N.: Taylor and Francis, London 1995

[12] Gierasimiuk J.: Arkusz oceny ergonomicz-

nej. W: Bezpieczeñstwo pracy i ergonomia.

Maszyny, stanowiska pracy. Podstawowe kry-

teria, wymagania i zasady oceny. Wyd, CIOP,

Warszawa 1984

[13] G³uski F., Gadomska H., Gierasimiuk J.:

Opracowanie ergonomicznych za³o¿eñ rozbu-

dowy i modernizacji Warszawskich Hut Szk³a.

Etap II. Zasady wspó³pracy zespo³u ergonomi-

stów z biurem projektów. CIOP, W-wa 1975

[14] Grabosz J., Sikorski M.: Jak oceniæ ryzyko

pracy przy komputerze. Wyd. ODDK, Oœrodek

Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o.

Gdañsk 1999

[15] Hackman J.R., Oldman G.R.: Work rede-

sign. Reading, MA: Addison Wesley 1980

[16] Hansen A.: Analiza Pracy. Wyd. CRZZ,

Warszawa 1963

[17] Karaffa-Korbutt K.: Ogólna higiena pracy.

Kraków 1933

[18] Kirschner H., Krasucki P.: W: Ergonomia

w badaniach praktycznych. I i II seria badañ.

Wyd. Zw., Warszawa 1970

[19] Konarska M., Widerszal-Bazyl M., Ro-

man D., Wild J., Wolska A., ¯o³nierczyk D.,

Bugajska J., Nies³uchowska M.: Evaluation of

work stress on the data entry vdt operators

stand. W: WWDU Conference Proceedings,

Berlin 1992

[20] Ogiñski A., Ko³odziej M., Gierulski C.:

Ergonomiczna analiza pracy operatora walca-

rek wykañczaj¹cych. W: Ergonomia w bada-

niach praktycznych. Wyd. Zw., Warszawa 1967

[21] Romhert W., Landau K.: A new technique

for job analysis. Taylor and Francis, London 1983

[22] Tuaomi K., Ilmarinen J., Jahkola A., Kata-

jarinne L., Tulkki A.: Work Ability Index. ed.

Institute of Occupational Health, Helsinki 1994

[23] STER – komputerowy system rejestracji

zagro¿eñ i oceny ryzyka zawodowego. Opraco-

wanie zbiorowe. Wyd. CIOP, Warszawa 1999

[24] Suchecka M., Biernacki A., Kurowski J.:

Narzêdzia wspomagaj¹ce zarz¹dzanie bezpie-

czeñstwem pracy w przedsiêbiorstwie – kom-

puterowy program STER. Bezpieczeñstwo Pra-

cy 12/2000

PIŒMIENNICTWO

[1] Aaras A., Westlander G., Dainoff M., Lau-

rig W., Ong Choon Nam, Kumashiro M., Ko-

narska M.: Musculoskeletal discomfort, eye stra-

in and psychosocjal stress in VDT operators

working in optimized workplaces and working

environments (MEPS Project), Trialplan nr 140,

Oslo Medstat 1991

[2] Bezpieczeñstwo i higiena pracy w ma³ych

przedsiêbiorstwach w: kot³owniach, zak³adach

przetwórstwa miêsnego, zak³adach obs³ugi i na-

prawy pojazdów mechanicznych, zak³adach

produkcji odzie¿y, zak³adach przetwórstwa

drewna, zak³adach przetwórstwa owocowo-wa-

rzywnego, piekarniach, zak³adach poligraficz-

nych i introligatorskich, pralniach, restauracjach,

sklepach spo¿ywczych, zak³adach œlusarskich

i budowy maszyn, przedsiêbiorstwach budow-

lanych, przedsiêbiorstwach transportowych, za-

k³adach przetwórstwa tworzyw sztucznych oraz

pracy z komputerami. Listy kontrolne bhp, Po-

radniki pracodawcy. Opracowanie zbiorowe.

Wyd. CIOP, W-wa 1998, 1999, 2000, 2001

[3] Brown O.: On the relationship between par-

ticipatory ergonomics, performance and pro-

ductivity in organizational system. W: The Er-

gonomics of Manual Work. Ed. Marras W.S.,

Karwowski W., Smith J.L., Pacholski L., Tay-

lor and Francis, London, 495-498, 1993

[4] Bugajska J., Gedliczka A., Wolska A., Ko-

narska M., Roman-Liu D.: Optymalizacja pra-

cy przy komputerze – wspornik nadgarstkowy.

Bezpieczeñstwo Pracy, s. 5-7, 5/1997

[5] Dyrektywa Rady z 12 czerwca 1989 r. o

wprowadzeniu œrodków w celu zwiêkszenia bez-

pieczeñstwa i poprawy zdrowia pracowników

podczas pracy 89/391/EWG

[6] Ergonomia. Materia³y do æwiczeñ i projek-

towania. Praca zbiorowa pod redakcj¹ J. Le-

wandowskiego. Wyd. Marcus S.C., £ódŸ 1995

[7] Ergonomia. Zagadnienia przystosowania

pracy do cz³owieka. Praca zbiorowa. Wyd.

Ksi¹¿ka i Wiedza 1968

[8] Ergonomic Checkpoints. Practical and easy-

to-implement solutions for improving safety,

health and working conditions. Wyd. ILO,

Listy kontrolne dla w³aœcicieli

ma³ych przedsiêbiorstw

Przyk³adem doskona³ego narzêdzia do

oceny i poprawy warunków pracy s¹ li-

sty kontrolne z poradnikami dla w³aœci-

cieli ma³ych przedsiêbiorstw opracowy-

wane sukcesywnie w CIOP [2]. S¹ skie-

rowane do osób nie maj¹cych szerokiej

wiedzy fachowej z zakresu bezpieczeñ-

stwa i ergonomii, tote¿ istotn¹ zalet¹ jest

przystêpnoœæ tego prostego narzêdzia do

analizy i kontroli stanowisk pracy.

Listy zorientowane na analizê warun-

ków pracy, obejmuj¹ zagadnienia doty-

cz¹ce bezpieczeñstwa, higieny, ergono-

mii pracy w ma³ych przedsiêbiorstwach,

a poradniki zawieraj¹ niezbêdn¹ wiedzê

konieczn¹ do tej oceny oraz powo³anie

siê na przepisy prawne, dotycz¹ce zagad-

nieñ, które s¹ przedmiotem analizy i oce-

ny. Umo¿liwia to korzystanie z tych po-

radników wszystkim osobom nie posia-

daj¹cym fachowej wiedzy z dziedziny

bhp.

Do tej pory wydano ponad 20 tytu³ów

list i poradników, przeznaczonych dla:

kot³owni, zak³adów przetwórstwa miê-

snego, zak³adów obs³ugi i naprawy po-

jazdów mechanicznych, zak³adów pro-

dukcji odzie¿y, zak³adów przetwórstwa

owocowo-warzywnego, piekarni, zak³a-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: