Dlaczego socjalizm?
Albert Einstein
Czy jest wskazane, aby ktoś nie będący ekspertem w kwestiach
gospodarczych i społecznych wyrażał poglądy na temat socjalizmu?
Z kilku powodów uważam, że jest.
Ekonomia i socjalizm
Rozważmy to zagadnienie najpierw z punktu widzenia wiedzy
naukowej. Zdawać by się mogło, że nie ma zasadniczych różnic
metodologicznych między astronomią a ekonomią: uczeni w obu tych
dziedzinach dążą do odkrycia ogólnie akceptowanych praw dla
wyodrębnionego zespołu zjawisk, aby wzajemne powiązania między
tymi zjawiskami uczynić maksymalnie zrozumiałymi. W
rzeczywistości takie metodologiczne różnice jednak istnieją.
Odkrycie ogólnych praw w dziedzinie ekonomii jest utrudnione,
ponieważ na obserwowane zjawiska gospodarcze mają wpływ liczne
czynniki, które trudno z osobna ocenić. W dodatku, doświadczenia
zgromadzone od początku tak zwanego cywilizowanego okresu
historii ludzkości są, jak powszechnie wiadomo, obarczone
wpływem czynników bez wątpienia nie wyłącznie ekonomicznych w
swym charakterze. Na przykład, większość mocarstw w historii
zawdzięczało swe istnienie podbojom. Ludy podbijające czyniły
się, w porządku prawnym i gospodarce, klasami uprzywilejowanymi
podbitego kraju. Nigdzie nie udało się nam naprawdę
przezwyciężyć tego, co Veblen nazwał “grabieżczą fazą” rozwoju
ludzkości. Obserwowalne fakty gospodarcze należą do tej fazy i
prawa, jakie możemy z nich wywieść, nie znajdują zastosowania
do innych faz. Ponieważ prawdziwym celem socjalizmu jest właśnie
przejście poza grabieżcze stadium rozwoju ludzkości, ekonomia
w jej obecnym stanie nie może nam dużo powiedzieć o
socjalistycznym społeczeństwie przyszłości.
Socjalizm zmierza ku celowi społeczno-etycznemu. Nauka nie może
jednak tworzyć celów, ani tym bardziej wpajać ich ludziom; może
ona, co najwyżej, dostarczać środki do ich osiągania. Same zaś
cele wskazywane są przez osobowości o szlachetnych ideałach
etycznych i - jeśli tylko cele te nie są chybione, lecz ważkie
i żywe - przyjmowane są i realizowane przez wielu ludzi, którzy,
wpół nieświadomie, określają powolną ewolucję społeczeństwa.
Z tych powodów powinniśmy uważać, aby nie przeceniać nauki i
naukowych metod w kwestii ludzkich problemów. Nie powinniśmy też
zakładać, że tylko eksperci mają prawo wypowiadać się na temat
organizacji społeczeństwa.
Sposób wyjścia z kryzysu społecznego?
Od pewnego czasu podnoszą się liczne głosy twierdzące, że ludzka
społeczność przechodzi kryzys, że jej stabilność została
poważnie zachwiana. Charakterystycznym dla takiej sytuacji jest
to, że jednostki należące do danej grupy, niezależnie od jej
wielkości, są obojętne lub nawet wrogie wobec niej. Aby to
zilustrować, pozwolę sobie wspomnieć tu pewne osobiste
doświadczenie. Rozmawiałem niedawno z inteligentnym i miłym
mężczyzną o niebezpieczeństwie następnej wojny, która w moim
przekonaniu poważnie zagroziłaby istnieniu ludzkości, oraz
stwierdziłem, że tylko organizacja ponadnarodowa mogłaby nas
przed nią uchronić. Wtedy mój gość spytał, bardzo spokojnie i
chłodno: "Dlaczego sprzeciwia się pan tak gorąco zniknięciu
ludzkiego gatunku?" Jestem pewien, że jeszcze sto lat temu nikt
nie wypowiedziałby czegoś takiego tak lekko. Są to słowa
człowieka, który na próżno starał się osiągnąć wewnętrzną
równowagę i w zasadzie stracił już nadzieję, że mu się to uda.
Co jest tego przyczyną? Czy jest jakieś wyjście?
Społeczeństwo i jednostki
Człowiek jest istotą indywidualną i jednocześnie społeczną. Jako
istota indywidualna, stara się on chronić istnienie swoje i
swoich najbliższych, zaspokajać swe osobiste pragnienia i
rozwijać swe wrodzone zdolności. Jako istota społeczna, zabiega
on o uznanie i sympatię swych pobratymców, pragnie uczestniczyć
w ich rozrywkach, pocieszać ich w ich smutkach i poprawiać
warunki ich życia. Tylko istnienie tych różnych, często
sprzecznych, dążeń tłumaczy specyficzny charakter człowieka, a
ich konkretna kombinacja określa stopień, w którym dana jednostka
może osiągnąć wewnętrzną równowagę i wnieść wkład w kondycję
społeczeństwa. Całkiem możliwe, że względna siła tych dwóch
popędów jest w zasadniczym stopniu ustalona dziedzicznie. Jednak
osobowość, która ostatecznie powstaje, jest w znacznej mierze
ukształtowana przez takie czynniki, jak otoczenie, w którym
człowiek się znalazł w okresie swego rozwoju, strukturę
społeczeństwa, w którym dorasta, tradycje tego społeczeństwa,
oraz sposób, w jaki ocenia ono różne typy zachowania.
Abstrakcyjne pojęcie "społeczeństwo" jest dla pojedynczego
człowieka sumą jego pośredniego i bezpośredniego stosunku do
jemu współczesnych, oraz do wszystkich ludzi z minionych
pokoleń. Człowiek jest zdolny do samodzielnego myślenia,
odczuwania, wysiłku i pracy. Jednak w swoim istnieniu fizycznym,
intelektualnym i emocjonalnym zdany jest on tak bardzo na
społeczeństwo, że nie sposób o nim myśleć, czy go zrozumieć,
poza ramami społeczeństwa. To właśnie społeczeństwo dostarcza
człowiekowi pożywienie, ubranie, schronienie, narzędzia pracy,
język, formy myśli i większą część treści tych myśli. Jego życie
czynią możliwym praca i dokonania wielu milionów żyjących
wcześniej i obecnie, ukrytych za słowem "społeczeństwo".
Adaptacja do ziemskiej społeczności
Człowiek otrzymuje w momencie narodzin, drogą dziedziczenia,
konstytucję biologiczną, którą musimy uznać za stałą i
niezmienną, a w której skład wchodzą też naturalne popędy
charakterystyczne dla rodzaju ludzkiego. W ciągu swego życia
człowiek nabywa również konstytucję kulturową, którą przejmuje
od społeczeństwa poprzez komunikację i wiele innych dróg wpływu.
Zachowanie społeczne istot ludzkich może się znacznie różnić,
zależnie od dominujących wzorców kulturowych i rodzajów
organizacji społeczeństwa. Na tym właśnie mogą oprzeć swe
nadzieje ci, którzy zabiegają o poprawę doli człowieka. Ludzie
nie są skazani, mocą swojej konstytucji biologicznej, na to, aby
wzajemnie się wyniszczać, czy być na łasce okrutnego, sobie
samemu narzuconego losu. Gdy zadajemy sobie pytanie, jak należy
zmienić strukturę społeczeństwa i kulturowe przyzwyczajenia
człowieka, aby życie ludzkie uczynić maksymalnie
satysfakcjonującym, powinniśmy stale być świadomi, że istnieją
pewne czynniki, których nie jesteśmy w stanie zmodyfikować. Jak
już wspomniano, natura biologiczna człowieka praktycznie nie
poddaje się zmianom. Poza tym, postęp techniczny i procesy
demograficzne kilku ostatnich stuleci stworzyły warunki, które
zagościły tu na stałe. Na obszarach stosunkowo gęsto
zamieszkanych absolutnie niezbędny jest podział pracy i wysoce
scentralizowany aparat produkcji. Dawno minęły czasy, które teraz
wydają się tak idylliczne, kiedy jednostki czy stosunkowo małe
grupy mogły być zupełnie samowystarczalne. Stwierdzenie, że
ludzkość stanowi teraz ziemską społeczność produkcji i
konsumpcji jest tylko niewielką przesadą.
Zasadniczy kryzys naszych czasów
Mogę teraz w skrócie przedstawić to, co moim zdaniem stanowi
zasadniczy kryzys naszych czasów. Dotyczy on stosunku jednostki
do społeczeństwa. Jednostka jest obecnie bardziej niż
kiedykolwiek świadoma swojej zależności od społeczeństwa. Jednak
nie odczuwa ona tej zależności jako atutu, jako organicznej
więzi, jako ochronnej siły, lecz raczej jako zagrożenie dla
swoich naturalnych praw, czy wręcz dla swojego ekonomicznego
bytu. Co więcej - jej pozycja w społeczeństwie sprawia, że jej
egoistyczne popędy są stale wzmacniane, podczas gdy skłonności
społeczne, z natury słabsze, stopniowo zanikają. Wszystkie istoty
ludzkie, bez względu na swoją pozycję w społeczeństwie, cierpią
na ów proces zaniku instynktów społecznych. Będąc nieświadomymi
więźniami własnego egoizmu, czują się zagrożone, samotne i
pozbawione prostej i naturalnej radości życia. Człowiek może
odnaleźć sens życia, jakkolwiek krótkie jest ono i pełne
niebezpieczeństw, tylko poświęcając się społeczeństwu.
Gospodarcza anarchia społeczeństwa kapitalistycznego w jego
obecnym kształcie jest moim zdaniem prawdziwym źródłem zła.
Widzimy przed sobą ogromną społeczność producentów, której
członkowie nieustannie usiłują pozbawić się nawzajem owoców swej
wspólnej pracy - nie siłą, lecz ogólnie rzecz biorąc zgodnie z
legalnie ustanowionymi regułami. W związku z tym ważne jest, aby
zdać sobie sprawę z tego, że środki produkcji - to znaczy cała
zdolność produkcyjna potrzebna do wytwarzania towarów
konsumpcyjnych, jak i dodatkowych towarów inwestycyjnych, może
prawnie być - i w przeważającym stopniu jest - prywatną
własnością jednostek.
Robotnicy i kapitaliści
Dla uproszczenia nazywał będę niżej “robotnikami” wszystkich
tych, którzy nie są współwłaścicielami środków produkcji - choć
nie jest to zwyczajowe rozumienie tego pojęcia. Właściciel
środków produkcji może kupić pracę robotnika. Posługując się
środkami produkcji, robotnik wytwarza nowe towary, które stają
się własnością kapitalisty. Zasadniczym elementem tego procesu
jest stosunek między tym, co robotnik wytwarza, a tym, co w
zamian otrzymuje - w kategoriach wartości rzeczywistej. Tak
dalece jak układ pracy jest "dobrowolny", wysokość wynagrodzenia
robotnika jest warunkowana nie rzeczywistą wartością
produkowanych przezeń towarów, lecz jego minimalnymi potrzebami
i zapotrzebowaniem kapitalisty na siłę roboczą w stosunku do
liczby robotników rywalizujących o pracę. Ważne jest
zrozumienie, że nawet w teorii wypłata robotnika nie jest
zdeterminowana rzeczywistą wartością jego produktu. Prywatny
kapitał koncentruje się w rękach nielicznych ludzi, częściowo z
powodu rywalizacji wśród kapitalistów, a częściowo dlatego, że
rozwój techniczny i rosnące rozbicie świata pracy stymulują
powstawanie większych jednostek produkcji kosztem mniejszych.
Rezultatem tych procesów jest powstanie oligarchii prywatnego
kapitału, nie poddającej się skutecznej kontroli nawet
demokratycznie zorganizowanego społeczeństwa. Dzieje się tak
dlatego, że członkowie ciał legislacyjnych są wybierani przez
partie polityczne, w dużej mierze finansowane lub w inny sposób
sterowane przez prywatnych kapitalistów, którzy w praktyce
izolują elektorat od legislatury. W konsekwencji, reprezentanci
ludu niewystarczająco chronią interesów upośledzonych warstw
społeczeństwa. Co więcej, w obecnych warunkach prywatni
kapitaliści nieuchronnie kontrolują, bezpośrednio lub pośrednio,
główne źródła informacji (prasę, radio, edukację).
Indywidualnemu obywatelowi jest zatem bardzo trudno dojść do
obiektywnych wniosków i zrobić mądry użytek ze swoich praw
politycznych. W większości przypadków jest to zaś wręcz
niemożliwe.
Prywatna własność dla zysku
Sytuacja panująca w gospodarce opartej na prywatnej własności
kapitału charakteryzuje się więc dwiema głównymi zasadami: po
pierwsze, środki produkcji (kapitał) są prywatne, a ich
właściciele rozporządzają nimi wedle swego uznania; po drugie,
układ pracy jest dobrowolny. Oczywiście, nie ma czegoś takiego,
jak społeczeństwo czysto kapitalistyczne w tym sensie. Trzeba w
szczególności uwzględnić to, że robotnikom udało się, drogą
długiej i ciężkiej walki politycznej, osiągnąć nieco
korzystniejszą formę “dobrowolnego układu pracy” dla niektórych
z nich. Jednak ogólnie rzecz biorąc, dzisiejsza gospodarka nie
różni się znacznie od "czystego" kapitalizmu. Produkcja odbywa
się dla zysku, a nie dla spożytkowania. Nie ma gwarancji, że
wszyscy zdolni i chętni do pracy znajdą zatrudnienie; niemal
zawsze istnieje "armia bezrobotnych". Robotnik lęka się stale
utraty pracy. Ponieważ bezrobotni i nisko opłacani nie tworzą
zyskownego rynku, produkcja towarów konsumpcyjnych jest
ograniczona, a konsekwencją jest wielki niedostatek. Postęp
techniczny skutkuje często zwiększeniem bezrobocia, zamiast
zmniejszeniem obciążenia pracą dla wszystkich. Motyw zysku,
połączony z rywalizacją między kapitalistami, jest odpowiedzialny
za niestabilność gromadzenia i użycia kapitału, prowadzącą do
coraz głębszych kryzysów. Nieograniczona konkurencja powoduje
ogromne marnotrawstwo pracy i okaleczenie społecznej świadomości
jednostek, o którym wspomniałem wcześniej. Owo okaleczenie
świadomości jednostek uważam za najgorsze zło kapitalizmu. Cały
nasz system edukacyjny skażony jest tym złem. Uczniom wpaja się
stale postawę przesadnej rywalizacji i uczy się ich czczenia
sukcesu w ramach przygotowania ich do przyszłej kariery.
Socjalizm jest wyjściem z kryzysu
Jestem przekonany, że jest tylko jeden sposób wyeliminowania
całego tego zła, a mianowicie stworzenie gospodarki
socjalistycznej i systemu edukacyjnego ukierunkowanego na cele
społeczne. W takiej gospodarce, środki produkcji są w posiadaniu
samego społeczeństwa, a wykorzystywane są w sposób planowy. W
gospodarce planowej, która dostosowuje produkcję do potrzeb
społeczności, rozdzielano by pracę pomiędzy wszystkich mogących
pracować, oraz zagwarantowano by wszystkim ludziom środki
egzystencji. Edukacja jednostki, poza wzmacnianiem jej
wrodzonych zdolności, zmierzałaby ku rozwinięciu w niej poczucia
odpowiedzialności za innych, zamiast gloryfikować władzę i sukces
w naszym obecnym społeczeństwie.
Niemniej jednak trzeba pamiętać, że gospodarka planowa to jeszcze
nie socjalizm. Może jej bowiem towarzyszyć całkowite zniewolenie
jednostki. Dojście do socjalizmu wymaga rozwiązania nadzwyczaj
trudnych problemów socjo-politycznych. Jak, w obliczu daleko
idącej centralizacji władzy politycznej i gospodarczej, zapobiec
wszechwładzy biurokracji? Jak bronić praw jednostki i tym samym
zapewnić demokratyczną przeciwwagę dla władzy biurokracji?
Jasność co do celów i problemów socjalizmu ma najwyższą wagę
naszych czasach przełomu.
Powyższy esej, tu w wersji skróconej, napisany został dla
pierwszego numeru Monthly Review założonego w 1949 r.
1. Thorstein Veblen (1857-1929) był ekonomistą i socjologiem.
dolek007