Kategoria różni u Jacquesa Derridy i jej znaczenie w.pdf

Diametros nr 10 (grudzie 2006): 22 – 33

Kategoria ró ni u Jacquesa Derridy i jej znaczenie w

rozwa aniach nad zachodni tradycj filozoficzn

Maciej Mago ski

W niniejszej pracy pragn łbym zastanowi si nad rol pewnej kategorii

obecnej w pismach Jacquesa Derridy. Mam na my li kategori ró ni. W mojej

pracy chciałbym przedstawi osobliwo ci, jakie wi si z posługiwaniem si

niniejszym terminem przez Derridy, jak równie zbada rol , jak pełni on w

rozwa aniach Derridy nad tradycj filozoficzn .

My l c o ró ni trzeba, jak si wydaje, wyj od samego słowa jako d wi ku

i jako graficznego zapisu. Termin francuski, oddawany przez tłumacza jako

„ró nia”, to francuski wyraz différance . Wyraz ten, wymawiany, brzmi zupełnie

tak samo, jak inne francuskie słowo différence , oznaczaj ce ró nic . Mamy wi c do

czynienia z homofonem słowa „ró nica”, który w formie pisanej ró ni si od tego

słowa jedn liter ( a zamiast e ). Posłu enie si przez Derrid takim rodkiem

znajduje swe uzasadnienie w próbie wskazania pewnej niewspółmierno ci

pomi dzy dziedzin słowa pisanego i mówionego. Niewspółmierno ta wi e

si , według my liciela, z takim faktem jak nieistnienie pisma czysto fonetycznego.

Polega to na tym, e jakikolwiek zapis słowa mówionego musi z konieczno ci

posługiwa si elementami („znakami”) nie-fonetycznymi, takimi jak np. znaki

przestankowe, odst p, itp. Co wi cej ró nica pomi dzy dwoma fonemami (na

przykład différance i différence) sama pozostaje niesłyszalna. Według Derridy ta

okoliczno pokazuje, w pewien okre lony sposób, nieuchwytno faktu ró nienia

si , ró nicowania, tego, e fakt ten transcenduje (przekracza) zarówno porz dek

zmysłowo ci (tego, co pisane, równie tego, co słyszane), jak i intelligibilno ci. Nie

zawiera si ani w tym, co zmysłowe ani intelligibilne. Ale ju samo u ycie w tym

miejscu terminu „transcendowanie” mo e by nadu yciem. Terminem „ró nia”

okre li bowiem trzeba ów nieuobecniaj cy si warunek ró nic, ten warunek

który, w sensie cisłym, nie jest wła ciwie nawet transcendencj , skoro i

Maciej Mago ski Kategoria ró ni u Jacquesa Derridy...

transcendencja jest pewn form obecno ci 1 . Ró nia funkcjonuje jako pewna kate-

goria, przy pomocy której próbuje si mówi o wła ciwo ciach znaku oraz o (jego)

znaczeniu. Pewne fragmenty tekstu Derridy pt. Ró nia , zdaj si wskazywa , e

ma ona by pewnego rodzaju transcendentaln kategori , warunkiem mo liwo ci

wszelkich ró nic i wszelkiego rozszczepienia. „W ramach poj ciowo ci, zgodnie

zreszt z klasycznymi wymogami, mo na by powiedzie , e différance oznacza

przyczynowo konstytutywn , wytwórcz i ródłow , proces rozszczepiania i

podziału, którego wytworami lub ukonstytuowanymi skutkami byliby ró ni lub

ró nice, différentes lub différences ” 2 . Równocze nie jednak Derrida wzdraga si

przed okre leniem ró ni jako poj cia czy nawet nazwy, nie chce równie uzna

ró ni za jak czynn zasad , jak wskazywałby na to zacytowany wy ej fragment.

Ró ni nie mo na okre li ani jako czego czynnego, ani biernego. Orzekanie o niej

przypomina mówienie o Bogu w ramach teologii negatywnej, z t ró nic

wszak e, e nie chcemy przypisywa jej adnego „ponadistnienia”. Odmawiamy

jej pewnych własno ci, lecz nie po to, by stwierdzi , e w istocie przysługuj jej

one w stopniu tak wielkim, e niemo liwe jest ich uchwycenie przez nasz intelekt.

Ró nia wi e si z pewnym rozumieniem j zyka jako czego , co powstaje w

wyniku gry ró nic. Odwołuj c si do wyników bada Ferdinanda de Saussure’a,

Derrida rozwa a j zyk jako struktur ró nic. To samo ka dego składnika pola

znaczeniowego j zyka wyznaczona jest przez wi zk ró nic z innymi składnikami

tego pola, to znaczy ka de znaczenie jest to same ze sob tylko jako nie b d ce

adnym innym znaczeniem. Wszelkie zatem poj cia – rozumuje Derrida – wpisane

s w ła cuch wzajemnych odesła . Ró nia jako pewien warunek ró nic jest zatem

tak e warunkiem wszelkiej poj ciowo ci, sama wszak e nie jest poj ciem.

Czemu jednak słu y ró nia? W jakim celu podejmujemy filozofowanie

posługuj c si tym terminem? słowem? Kluczow kwesti pozostaje, jak mo na

s dzi , sprawa stosunku Derridy wobec tradycji metafizycznej. ródłem tego

tematu u Derridy jest, jak si wydaje, twórczo Martina Heideggera, do której to

1 Obecno nale y prawdopodobnie rozumie jako wszelk tre , rzecz sam , sens, prawd . Tak

wydaje si j pojmowa sam Derrida, gdy pisze o niej w swym eseju o Nietzschem. Zob. Derrida

[1997a] s. 46.

2 Derrida [1978] s. 382.

Maciej Mago ski Kategoria ró ni u Jacquesa Derridy...

twórczo ci francuski filozof odwołuje si w wielu swych tekstach, równie w

tek cie o ró ni. Problemem poruszanym przez Heideggera pozostaje stosunek

bytu do bycia. Dzieje zachodniej filozofii s według tego my liciela dziejami

zapomnienia bycia. Bycie jako to, co (jak si wydaje) umo liwia byt, staje si

przedmiotem namysłu pierwszych filozofów, presokratyków, lecz pó niej namysł

nad nim ust puje namysłowi nad bytem. Przywrócenie metafizyce jej wła ciwego

przedmiotu namysłu musi wi za si z jakim przekroczeniem dotychczasowej

tradycji filozoficznej. Ale sam Heiddegger w swym tek cie pt. Vorträge und

Aufsätze podchodzi do tego zagadnienia niezwykle ostro nie. Wskazuje, e

przej cie poza metafizyk nie jest jej przekroczeniem rozumianym jako prosta

krytyka w stylu o wieceniowym (tj. taka krytyka, która d y do obalenia

okre lonych tez). U ywa raczej terminu „przebolenie” ( Verwindung ), który zdaje

si sugerowa , e opuszczenie metafizyki jest ruchem w jaki sposób problema-

tycznym, a w ka dym razie nietypowym. Nie jest tu naszym celem precyzyjne

analizowanie relacji pomi dzy twórczo ci Heideggera a filozofi Derridy,

niew tpliwie jednak francuski filozof podejmuje w swej twórczo ci ten sam lub

podobny problem, który nurtuje autora Sein und Zeit . Derrida pojmuje tradycj

metafizyczn jako form my lenia nastawion na uobecnianie rzeczy. Kategoria

obecno ci wydaje si mie bardzo szerokie znaczenie w my li Derridy. Obejmuje

ona, jak si zdaje, wszelki rodzaj istnienia i wszelki mo liwy sposób dania czego

wiadomo ci. „Obecna” jest wszelka substancja, byt, transcendencja, obecna jest

(jak mo na s dzi ) wszelka tre wiadomo ci (tzw. obecno dla siebie). Otó

Heidegger, zdaniem Derridy, wci pozostaje w obr bie tak rozumianej „meta-

fizyki obecno ci”. Bycie pełni u niego funkcj zbli on do arche . Mówi si o nim w

kategoriach obecno ci. Przedstawia si je, jak pisze Derrida, w O gramatologii jako

pewne „znaczone transcendentalne” (warunek wszelkiej znaczeniowo ci). Ró nia

stanowi prób wyj cia poza te ograniczenia. Pisze Derrida: „Przemy lenie ró ni

stawia pod znakiem zapytania okre lanie bycia w ramach obecno ci czy

bytowo ci. Taki problem nie mógłby si pojawi ani zosta zrozumiany, gdyby w

jakim miejscu nie ukazała si ró nica mi dzy byciem a bytem. Wniosek pierwszy:

ró ni nie ma. Nie jest adnym bytem – obecnym jakby my sobie tego yczyli –

Maciej Mago ski Kategoria ró ni u Jacquesa Derridy...

doskonałym, jedynym, zasadniczym, transcendentnym. Nie rz dzi niczym, nad

niczym nie panuje i nie sprawuje nigdzie władzy. Nie pisze si du liter ” 3 .

Powy szy fragment pokazuje zarówno trudno ci, jakie wi si z podejmo-

waniem tematu ró ni, trudno ci z pomy leniem jej, jak i mo liwo , jak otwiera

namysł nad ni . Mo liwo ci t jest osi gni cie jakiego „dystansu” wobec

obecno ci, my lenia umykaj cego (jako ) tej kategorii. Ale na czym polega takie

my lenie?

Derrida pisze, co nast puje: „Przemy lenie ró nicy ontologicznej pozostaje

z pewno ci trudnym zadaniem, a jej wysłowienie pozostało prawie niesłyszalne.

Tote je li si przygotowujemy na przyj cie, poza naszym logosem, ró ni tym

bardziej nieokiełznanej, e nie daj cej si ju uchwyci jako epokowo bycia ani

jako ró nica ontologiczna, nie oznacza to, e omijamy prawd bycia ani e w

jakikolwiek sposób «krytykujemy», «podajemy w w tpliwo », zapoznajemy jej

nieustaj c konieczno . Przeciwnie trzeba z y si z trudno ciami pi trz cymi si

po drodze do niej, prze ywa je ponownie, skrupulatnie odczytuj c metafizyk

wsz dzie tam, gdzie normalizuje si dyskurs wiata zachodniego, a nie tylko w

tekstach z «historii filozofii». Trzeba sprawi , aby ukazał si resp. znikn ł tam lad

tego, co wykracza poza prawd bycia. lad (tego), co nigdy nie mo e si uobecni ,

lad, który sam nigdy nie mo e si uobecni – czyli ukaza si i objawi jako taki

w swoim fenomenie, lad pozostawiony ju poza tym, co w gł bi wi e ontologi

fundamentaln z fenomenologi . lad stale ró niony przez siebie samego nie jest

nigdy w samouobecnieniu sob . Zaciera si gdy uobecnia, cichnie gdy pobrzmie-

wa jako owo a , gdy si zapisuje, gdy wpisuje swoj piramid w différance ” 4 . Ten

fragment tekstu wydaje si zawiera odpowiedzi na interesuj ce nas pytania.

Wymaga jednak starannej analizy. Tym, co wydaje si tu szczególnie interesuj ce,

jest stwierdzenie Derridy, e ruch my lenia ku ró ni nie jest równoznaczny z

krytyk , zw tpieniem w te prawdy, które konstytuowały dotychczasow tradycj

filozoficzn (wydaje si bowiem, e to wła nie mówi Derrida w dwóch

pierwszych zadaniach, cytowanego wy ej fragmentu). Sytuacja wydaje si

3 Tam e , s. 402.

4 Tam e , s. 403-4.

Maciej Mago ski Kategoria ró ni u Jacquesa Derridy...

bardziej zło ona. Filozof wskazuje, e trudno ci, jakie wi si z my leniem

ró ni, stanowi jak gdyby integralny składnik tego my lenia. Mamy si z nimi

„z y ”, ale te wi cej mamy je w jakim sensie „produkowa ”, to znaczy naszym

celem powinno by ich wyszukiwanie. Mo na odnie wra enie (podkre lam

jednak, e to, co tu stwierdz , jest tylko pewn hipotez ), e Derrida głosi

odwrócenie standardowej postawy filozofa jako naukowca, którego celem jest

cisło , precyzja, konkluzywno i maksymalnie dobre uzasadnienie głoszonych

tez. W ramach takiej postawy uczony-filozof stara si raczej unika trudno ci, jakie

mog pojawi si w trakcie badania teorii filozoficznej. Nie chodzi tu o to, e stara

si on ukry fakt słabo ci własnej koncepcji, ale o to, e odkrywszy te słabo ci,

poszukuje dróg uporania si z nimi. Derrida natomiast, ka e „z y si ” ze

słabo ciami filozofii ró ni, czyli zapewne zaakceptowa je w pewien sposób uzna

za warto ciowe. Ale dlaczego?

Pisze dalej Derrida, e „prze ywanie trudno ci” wi e si ze strategi

odczytywania metafizyki w ka dym fragmencie zachodniego dyskursu, nie za

jedynie w tekstach dawnej filozofii. To równie osobliwe. Znaczy to bowiem, e

decydujemy si poszukiwa metafizyki w ka dej filozofii, a wła ciwie w ka dym

elemencie naszej kultury. W istocie rozumienie metafizyki jako „my lenia

uobecniaj cego” pozwala na przypisanie temu terminowi tak szerokiego zakresu.

Obecno zwłaszcza w wietle tego, co pisze o niej Derrida w pierwszym

rozdziale O gramatologii , wydaje si wi za z dychotomi znacz ce – znaczone. Ta

za implikuje w ostateczno ci, według Derridy, ró nic pomi dzy tym, co

zmysłowe i tym, co intelligibilne (elementem znacz cym jest zawsze co

zmysłowego, znaczonym co intelligibilnego). Derrida my li tu chyba przez

pryzmat Husserlowskiej dychotomii noeza – noemat, to znaczy rozró nienia na

akt my lenia oraz na jego istniej c w sposób idealny – tre . Tak wi c filozof

wydaje si s dzi , e ostatecznie filozofia musi koniecznie przyjmowa pewne

plato skie zało enia (o istnieniu obiektów idealnych). A jest to zapewne tylko

jedna ze strategii ukazuj cych metafizyczne uwikłanie filozofii, jak bowiem

stwierdza Derrida: „mechanizmy przynale no ci i nieprzynale no ci do epoki

(metafizycznej – przyp. mój) s zbyt subtelne, zbyt łatwo w tym wzgl dzie ulec

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: