cw. 5. Zapozyczenia.pdf

Zapożyczenia w języku polskim

1. Zapożyczenia i ich typy (wg. Rybickiej-Nowackiej):

I. leksykalne (morfemowe) : jednostki przejęte w całości z języka obcego (forma + znaczenie) i

dostosowane do systemu polszczyzny (spolszczone): burmistrz , biżuteria , demokracja , eksport, sputnik .

II. kalki językowe :

A . strukturalne : (kalkuje się budowę obcych form):

- słowotwórcze : niem. duszpasterz (niem. Seelsorger ), korkociąg (niem. Korkzieher ),

nastolatek (ang. teenager ), czasem zapożycza się środki słowotwórcze (np. sufiksy i prefiksy:

łac. - acja : korporacja jak konstytucja ; ang. - gate , - holik, top-, e- : orlengate , zakupoholik ,

toplista , e-bank , e-sklep ,

- frazeologiczne : punkt widzenia (franc. point de wue ), rzecz w tym (ros. dieło w tom ),

polityczna poprawność (ang. political correctness ), lekarz rodzinny (ang. family doctor ),

- składniowe : wydaje się być jakimś (ang. it seems to be ), szukać za czymś (niem. nach etwas

suchen ),

B. semantyczne (pod wpływem j. obcego zmienia się znaczenie polskiego wyrazu):

- cienki (np. dowcip w zn. słaby, pod wpł. ros.), administracja (rząd, pod wpł. ang.), burzliwy

(intensywny, pod wpł. ros).

Dodatkowo można wyodrębnić pożyczki fonetyczne (wpływ na wymowę wyrazu polskiego). Wpływ jęz.

czeskiego i jęz. ruskich na polski.

Ze względu na sposób zapożyczenia można wyodrębnić pożyczki bezpośrednie i pośrednie .

2. Kontakty językowe polszczyzny i wpływy języków obcych:

- dialekty germańskie: IX-Xw.,

- język łaciński: X-XX w. ( 11 wieków oddziaływania na j. polski ),

- język czeski: X-XVI w. ( 7 wieków oddziaływania na j. polski ),

- język niemiecki: XII-XX w. ( 9 wieków oddziaływania na j. polski ),

- języki tatarskie i tureckie: XIII-XVII w.,

- język węgierski: XIV-XVI w.,

- języki ruskie: XIV-XIX w.,

- język włoski: XVI-XVII w.,

- język francuski: XVI-XX w.,

- język rosyjski: XIX-XX w.,

- język angielski: XIX-XX w.

3. ŁACINA – język elity intelektualnej, język, którego znajomość zawsze nobilitowała użytkowników.

(sfera sakralo-liturgiczna, urzędowa, sfera sztuki: literatura

piękna i retoryka, które dopiero się kształtują w języku polskim),

- poezja polsko-łacińska (Filip Kallimach, Konrad Celtis, Jan Dantyszek, Klemens Janicki),

- ars dictandi (sztuka dyktowania – sztuka redagowania listów, dokumentów, kronik): XII, XIII

w. - początki ( Kronika Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jan Ostroróg, Filip Kallimach,

Życiorys Grzegorza z Sanoka ).

b . łacina w okresie średniopolskim :

(zwiększa się zasięg łaciny, rozwijają się szkoły, łaciną włada nie tylko

duchowieństwo,ale i szlachta), nadal dominuje w kościele (choć reformacja wprowadza język polski),

- nadal jest językiem nauki (Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Kopernik),

- przestaje być głównym językiem urzędowym (sukcesywnie zmniejszają się jego wpływy),

- zmniejsza się rola łaciny w sztuce literackiej (od połowy XVI w. artyści tworzą w języku polskim, np. Jan

Kochanowski, który swoje pierwsze dzieła napisał po łacinie),

- zmniejsza się rola łaciny w retoryce (w sejmie zaczyna przeważać polski),

- nadal znajomość łaciny nobilituje, jest to język świadczący o wysokim wykształceniu i inteligencji,

- w 2 poł. XVII i XVIII w. pojawia się na salonach konkurent łaciny: j. francuski.

c. łacina w okresie nowopolskim :

- sukcesywnie zmnejsza się rola łaciny, język elitarny w odniesieniu do religii katolickiej (szczególnie w

odn. do liturgii), dopiero w XX w. zastąpią łacinę języki narodowe,

- język nauki międzynarodowej , szczególnie terminologii naukowej (np.prawnej, medycznej),

- w XX w. łacina stała się j. bardzo elitarnym, który znają nieliczni (głównie humaniści).

elitarny język pisany i subkod mówiony

a . łacina w okresie staropolskim :

elitarny język pisany i mówiony

4. Najstarsze zapożyczenia z łaciny (wyrazowe, pośrednie ) :

- cesarz < goc. kaisar < łac. caesar ,

- deska < germ. disk < łac. discus (krążek),

- wielbłąd < goc. ublandus < łac. elephantus (słoń).

5. Staropolskie zapożyczenia łacińskie :

a) pośrednie : anioł < czes. anjel < łac. angelus ; sumienie < czes. svědomi < łac. conscientia ,

b) bezpośrednie : manna, cedr, palma, pergamin.

6. Średniopolskie zapożyczenia łacińskie :

a) leksykalne : decyzja, deklaracja, reforma, propozycja, aktor, architekt, polityk, profesor, ampułka,

b) kalki słowotwórcze : Rzeczpospolita (replika łac. respublica ),

c) sufiksy słowotwórcze (-ika/-yka: fizyka , -ant: umizgant , -izm: egoizm ),

e) składniowe :

- accusativus cum ifinitivo: widziemy pszczoły miód robić ,

- orzeczenie na końcu zdania (dyskusyjne): dziatki miłe, jako to wy sami dobrze wiecie ...

7. Przyczyny zapożyczeń z łaciny :

- w okresie staropolskim : potrzeba nazywania nowych desygnatów,

- w okresie średniopolskim : potrzeba nazywania nowych desygnatów, potrzeba nazywania inaczej

(synonimika, stylistyka), potrzeba formułowania przekazu w stylu wysokim (ekspresja słowa, awans języka),

potrzeba kultury wysokiej (awans kulturowy, społeczny). Zapożyczeniom sprzyjały: rozwój szkolnictwa,

odrodzenie tradycji antycznej, konwencja barokowa hołdująca zasadzie: jedność w różnorodności .

8. Sztuka makaronizowania

LATYNIZM (fr. latynisme < łac. latinus ) – element językowy, najczęściej wyraz, zapożyczony z

łaciny i przystosowany do polskiego systemu językowego (np. kościół).

MAKARONIZM (włos. macaroni , drobne cząsteczki, płn.-włos.gw. maccherone to głupiec,

prostak) – obcy element językowy (łaciński, włoski, francuski, niemiecki) przeniesiony w

oryginalnej obcojęzycznej postaci (wyrazy, zdania, zw. frazeol., maksymy, przysłowia).

XVI w. makaronizowanie – zabawa poetycka polegająca na łączeniu w utworze wierszowanym różnych

języków w celach humorystycznych, komicznych.

Barok – epoka makaronizowania – konwencja mająca na zasadzie kontrastu, konceptu (pomysłu), polifonii

językowej zaskoczyć, wzruszyć (łac. movere ).

Proszę zaznaczyć w poniższym tekście latynizmy i makaronizmy :

V.bilis [Vulnerabilis] Fideliter Nobis Dilecte

List Wierności Twojej doszedł Nas, z którego zrozumiewamy, co Nam względem czasu wchodzenia

wojsk Króla Jmci [Jego Mości < Miłości] węgierskiego insynuujesz , ale że in mora Nam cenionego

terminu summum periculum , bo się wszystkim z tych codziennych prolongacyji – tak wojskowym, jako i

szlachcice – na desperatia prawie zanosi. Przeto żądamy pilnie i gorąco W. [ierności] Twojej, ażebyś

cokolwiek możesz mieć industriej na to obrócił, jakobyś Wielmożnego Generała Hatzfelda do

nieodwłocznego z wojskiem i z działami wchodzenia do Polski teraz zaraz przywiódł. Cokolwiek względem

zapłaty wojsku, albo ściągania się niektórych regimentów W.[ierność] Twoja wspominasz, to się może i

wszedłszy w Polskę w generalnym uczynić obozie, a tym czasem multum interest medevi tym ludziom,

którzy z okazjej tych zwłok, cale o posiłkach diffidując , do czego złego – strzeż Boże – kłonić się mogą. Na

list Wilmożnego Generała Hatzfelda przez V.[enerabilis] rodzonego Barona Garniera, gdy będzie powracał,

odpiszem; a teraz – zaleciwszy z na wtórę tę rzecz magni momenti – życzemy W.[ierności] T.[wojej]

dobrego od P.[ana] Boga zdrowia.

Ludwika Maria Królowa

Trudniejsze wyrazy:

V.bilis [Vulnerabilis] Fideliter Nobis Dilecte – Czcigodny, Szczerze Nam Drogi

in mora – w zwłoce

summum periculum – największe niebezpieczeństwo

multum interest medevi – wiele się może poprawić/wiele jest w tym lekarstwa

magni momenti – wielkiej wagi

9. Zapożyczenia z języka czeskiego ( czechizmy , bohemizmy ), X-1 poł XVI w.:

77% terminów łacińskich dostało się do polszczyzny przez czeski, kraj ten wszedł wcześniej w zasięg

wpływów kultury zachodniej.

1. Zapożyczenia fonetyczne :

- straż, władać, Władek (por. pol. stróż, włodarz, Włodek ),

- czeskie u wypiera polskie nosówki: poruczyć zam. poręczyć ,

- pojawienie się dźwięcznego h : harcerz, hardy , hojny ,

- czeskie h zam. polskiego g : hańba (por. stpol. gańba ),

- dyspalatalizacje: serce, wesele, śmiertelny, (por. stpol. sierce, wesiele, śmiercielny ),

2. Zapożyczenia leksykalne (głównie terminy religijne):

- biskup, kościół, anioł, diabeł, klasztor, ofiara,

- żak, szkoła, tablica, władza, tabor,

10. Zapożyczenia z języka niemieckiego ( germanizmy ):

XII-XVI w. - kolonizacja na prawie niemieckim, leksyka związana z:

- organizacją miejską ( burmistrz, gmina, sołtys ),

- budownictwem ( cegła, mur, rynek, ratusz ),

- mieszkanie, sprzęty ( grat, kuchnia, zegar ),

- przemysł, rzemiosło, handel ( bednarz, cech, jarmark, koszt, mistrz, murarz ),

- prawo, sądownictwo ( cło, czynsz, glejt, gwałt, myto, mord, żołd ),

- materiały, strój, uzbrojenie ( bawełna, fartuch, kołnierz, kiecka, sznur ),

- górnictwo ( hałda, huta, kilof, szyb ),

- imiona własne ( Olbracht < Albrecht , Biernat < Bernard ).

XIX-poł. XX w. - zabory :

- leksyka: fajny, frajda, heca, firma ,

- zapoż. strukturalne: - kalki słowotwórcze : korkociąg, czasopismo, duszpasterz,

- frazeologiczne : jako taki , wyciągnąć wniosek ,

Germanizmy nigdy nie cieszyły się dużym prestiżem, nie było mody na germanizmy, wręcz

odwrotnie – polski bronił się przez wyrazami niemieckimi.

11. Zapożyczenia ruskie , dziś ukraiński i białoruski ( rutenizmy ), głównie XVI-XVII w., ale również

później do XIX w.:

Związane z ekspansją Polski na wschód, polszczeniem się ruskiej szlachty. Ich ślady w listach

Stanisława Augusta, Radziwiłłów, Sapiehów oraz w dziełach twórców pochodzących z Kresów.

1. Pożyczki fonetyczne :

- PEŁNOGŁOS : czeremcha, czereśnia, czerep ,

- wpływ na zanik a ścieśnionego (nie było go na wschodzie),

2. Leksyka :

- terminy wojskowe i obozowe: znachor, zbrojny, rubież, nahajka, tuman, harmider, hałastra, car ,

- ekspresywizmy (często w literaturze, np. u Reja są nacechowane stylistycznie): sobaka, morda, duby,

czupryna, hulać, harować,

- nazwiska typu: - icz , - owicz , wyparły stare polskie: - ic , - owic (np. Chodkiewicz, Mickiewicz ).

12. Zapożyczenia węgierskie ( hungaryzmy ), XV-XVI w.:

Związane z panowaniem Stefana Batorego, kontaktami handlowymi, wojskowymi i dynastycznymi

(obecność studentów węgierskich w Krakowie). Część słownictwa związana jest z językiem górali,

którzy byli mieszanką nacji polskiej, węgierskiej, słowackiej, rumuńskiej).

Leksyka :

- deresz (siwy koń) , hejnał, szyszak, orszak, dobosz, czaty, katana (kurtka) , kontusz (suknia wierzchnia),

- baca, juhas, bryndza, koszara (zagroda), maczuga, wałach ( pierwotnie rumuńskie ),

- dziś; gulasz, leczo, tokaj .

13. Zapożyczenia turecko-tatarskie ( orientalizmy ), XV-XVII w.:

Handel (materiały), często za pośrednictwem ruskiego, wojny polsko-tureckie (XVII wiek).

Leksyka :

- adamaszek (syryjskie), atłas , bisior ,

- bachmat (koń tatarski), buława, horda, jasyr, kurhan, wataha, kołczan, haracz, jasiek, kaleka, torba, ułan .

14. Zapożyczenia włoskie ( italianizmy ), XVI-XVII w., II poł. XX w.:

Związane z panowaniem królowej Bony, żony Zygmunta Starego, która przywiozła ze sobą liczny

dwór, artystów, kucharzy, muzyków... Rozwój polskiego uniwersytetu, studenci wyjeżdżali za granicę.

Leksyka :

- życie dworskie: sztylet, szpada, bransoleta, opera, sonata, recital, partytura, fortepian, pianino, karoca,

- architektura, ogród: altana, tulipan, fonatanna, parapet , fresk , fontanna , kaseton, kopuła, akwarela ,

- kuchnia: sałata, pomidor, kalafior, seler, cytryna, karczochy , szpinak ,

XX wiek: pizza, pizzeria, capuccino, espresso, latte , pasta, spaghetti itp.

15. Zapożyczenia francuskie ( galicyzmy ), XVII-XIX w.:

Związane z panowaniem Jana Kazimierza (jego żona Maria Ludwika Gonzaga była Francuską, w jej

listach mnóstwo makaronizmów), Jana III Sobieskiego (Marysieńka również makaronizowała). Ogromny

wpływ francuskiego w dobie stanisławowskiej, później w czasie rozbiorów i Wielkiej Emigracji.

1. XVII wiek :

wojskowość: pistolet, petarda, bomba, karabin, bagnet.

2. W XVIII-XIX w . znaczenie Francji w Europie znacznie wzrasta, apogeum na dworze Stanisława Augusta

Poniatowskiego (francuscy malarze, architekci, kucharze):

- życie dworskie: rywal, amant, etykieta, negliż, afront, kokietka,

- technika, handel: kanalizacja, kaloryfer, ekran, branża, faktura,

3. XIX wiek (Księstwo Warszawskie, Legiony, Wielka Emigracja, podróże):

- publicystyka: felieton, reportaż, żurnal ,

- podróże: bilet, bagaż, apartament, balkon, depesza, parasol ,

- kalki słowotwórcze: antykamera (przedpokój),

- kalki frazeologiczne: punkt honoru, krzyk mody, postawić kropkę nad "i",

- fonetyczne: moda na francuskie "r".

16. Zapożyczenia rosyjskie ( rusycyzmy ), XIX-XX w.:

Zapożyczenia z języka rosyjskiego pojawiają się w polszczyźnie w czasie zaborów i w okresie PRL-u.

a. Leksyka :

- bałałajka, bliny, ukaz, sowietnik, czynownik, barachło, smykałka, sputnik, czajnik, samowar, dacza, donos .

b. Zapożyczenia strukturalne (kalki):

- słowotwórcze: brakoróbstwo, dobrosąsiedzki, w tym skróty: socrealizm, kołchoz, kombajn,

- frazeologiczne: okazywać pomoc, wziąć twierdzę, iść w odstawkę ,

- semantyczne: wiodący (główny), prawidłowy (słuszny), cienki (słaby),

c. Zapożyczenia o zabarwieniu emocjonalnym : gieroj, sołdat, swołocz, chuligan.

17. Zapożyczenia angielskie ( anglicyzmy ), poł. XIX-XXI w.:

Wzrost znaczenia floty brytyjskiej, roli Wielkiej Brytanii, wzrost techniki (Stany Zjednoczone), moda

na angielszczyznę (to język muzyki, kina, przemysłu).

1. XIX wiek, leksyka :

- życie codzienne: bar, dżem, bekon, komfort, pled, pulower, skaut, strajk ,

- teminologia morska: szkuner, wrak ,

- sport: boks, brydż, dżokej, derby, tenis, hokej, klub, mecz, lider, czempion, stoper ,

2. XX wiek:

- styl życia: big-beat, biznesmen, grill, hipis, hot-dog, hamburger, musical, nylon, serial, relaks, test, thriller,

trend, walkman, dżinsy,

- sport: badminton, fan, tandem, woley,

- technika i motoryzacja: laser, mikser, radar, jeep, land rover ,

- zapoż. strukturalne, słowotwórcze: mikrofala ,

- zapoż. semantyczne: dokładnie (tak), mediacja (pośrednictwo), serwować (podawać).

Polecam : artykuły w teczce oraz część o zapożyczeniach (autorstwa Izabeli Winiarskiej) z Język polski.

Kompendium , s. 803-811.

ZAGADNIENIA :

Zapożyczenia z języka angielskiego w polszczyźnie.

Rola języka czeskiego w rozwoju polszczyzny w okresie staropolskim.

Rola łaciny w rozwoju polszczyzny.

Zapożyczenia francuskie w dziejach języka polskiego.

Zapożyczenia z języka włoskiego w polszczyźnie.

Zapożyczenia z języków orientalnych w polszczyźnie.

Hungaryzmy w języku polskim.

Zapożyczenia niemieckie w polszczyźnie.

Które z języków najdłużej oddziaływały na polszczyznę?

Które języki wpływaly na polszczyzne krótkotrwale?

Jakie języki oddziaływały na język polski w początkach jego rozwoju, a które wpływają współcześnie?

ZADANIE :

1. Z jakich języków pochodzą wyrazy:

felieton, dedykacja, czynsz, basza, elementarz, miss, altana, reszka,kobierzec, filia, giaur, aria, partner,

balkon, fartuch, historia, rower, grunt, poncz, tajga, ratusz, dama, janczar, sojusz, brawo, komplement,

fraszka, sobór .

Zapożyczenia łacińskie:.................................................................

Zapożyczenia angielskie:...............................................................

Zapożyczenia niemieckie:.................................................................

Zapożyczenia francuskie:...............................................................

Zapożyczenia włoskie:.................................................................

Zapożyczenia rosyjskie:...............................................................

Zapożyczenia orientalne:.............................................................

2. Każdy szereg zawiera wyrazy pochodzące z jednego języka, jakiego:

1. gbur, loch, ochmistrz, pancerz – ....................................

2. reflektor, joga, rajd, kafeteria – .....................................

3. afisz, majonez, makijaż, peruka – ...................................

3. Z jakich języków pochodzą poniższe wyrazy związane z wojskowością:

– marszałek, musztra, salutować, sztab, werbunek – ........................................

– artyleria, brygada, dywizja, karabin, pluton, poligon – ..................................

– batalia, forteca, gwardia, batalion, kapral – ..................................................

– hejnał, szyszak, orszak, dobosz, czaty – ...............................................................

4. Z jakiego języka pochodzą nazwy tańców: cza-cza, fokstrot, flamenco, polka, twist, paso doble, polonez,

samba .

5. Z jakich języków pochodzą następujące nazwy owoców, warzyw, potraw i napojów: sznycel, musaka, tost,

lazagne (coraz częściej lazania), bryndza, sushi, korniszony, palinka, bekon, tiramisu, koktajl, befsztyk,

tortilla, kajzerka, kajmak, leczo, sałata, szampan, czekolada, stek, becherovka, paella, bigos, krem, risotto .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: