Współczesne kierunki w opiece nad dzieckiem- Wyd. Żak.pdf

Współczesne

kierunki

w opiece nad

dzieckiem

Wy b 6 r t eks 16 w

Wydawnictwo Akademickie "śak* Warszawa 1999

Redakcja naukowa Zofia Waleria Steimaszuk

Redaktor Józef MareJc ŚłMec

Opracowanie graficzne

Korekta

C Copyright by Wydawnictwo Akademickie , 3^ ^ and Zofia Waleria Stelmaszuk

MBŃ

Publikacja została przygotowana w ramach projektu badawczego

^Alternatywy opieki instytucjonalnej Perspektywa porównawcza"

realizowanego na Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego

Wydawnictwo Akademickie "śak"

Teresa i Józef Śniecińscy 02-127 Warszawa, ul. Mołdawska 13/5Ś tel7fax 822-82-67

SPIS TREŚĆi

Wstęp... ^

I. NOWY KONTEKST

1. Prawa dziecka w Europie. Perspektywa ogólna i zakres

problematyki..................................................................

^....13

Eugeen MMihellen

2. Przemoc wobec dziecka. Zmłgpy w w^czo^ .qpw^

zjawiska ................................,.,........^...........,.,.^^) 48

Herman E. M. Baartman .^ i^; ,^,/Vi ^ ,h

3. Opieka w teorii i praktyce ii%7

Herbert E. Colia-Mulier

4. Pomocnicza rola państwa w świetle Konwencji o Prawach Dziecka i prawa

polskiego................................................. 84

Marek Andrzę/ewsJu

Drdti,oprawa:

H. NOWE TENDENCJE W PRAKTYCE

5. Opieka instytucjonalna i jej alternatywy w krajach Unii Europejskiej

...................................................................

M&lter HeiiindEK

144

163

6. Zmiana paradygmatów w opiece nad dzieckiem Przykład

Hiszpanii..............................................

Ferran Casas

7. Nowe spojrzenie na rodzinę Zofia Waieria SteJmaszuR

WSTĘP (OD REDAKTORA)

185

8. Planowanie stałości w opiece nad dziećmi

9. ZałoŜenia i praktyka reintegracji rodziny.. ................

. MaJuccio, RoJbin WarsĄ Barbara A. Pine

196

217

233

278

301

10. Światowe kierunki w opiece zastępczej j, Margraret

11. Współczesne problemy adopcji Mariannę Berry

12. Rzecznictwo w sprawach dzieci. Doświadczenia kanadyjskie

.........................................................

Margraret M%Mams, Barbara

NOTY O AUTORACH

Prezentowany wybór tekstów poświęcony współczesnym tendencjom w opiece nad

dzieckiem trafia do rąk czytelnika w okresie wprowadzania długo w Polsce

oczekiwanych reform w tej dziedzinie. Towarzyszą im próby transformacji

istniejących i powstawanie nowych modeli, rozwój alternatywnych koncepcji,

ścieranie się opinii, skłonności do odrzucenia dotychczasowego dorobku. Stajemy

na progu zmian, które wymagają nie tylko działań systemowych, ale i gruntownej

rewizji wielu z dotychczasowych poglądów.

WaŜną rolę w inspirowaniu zmian miało w Polsce ratyfikowanie Konwencji o Prawach

Dziecka, a takŜe otwarcie na Europę i świat. Udział polskich naukowców i

praktyków w inicjatywach międzynarodowych, w tym w Europejskim Towarzystwie

Badań nad Opieką na Dziećmi (EUSARF), Międzynarodowej Organizacji Opieki

Zastępczej (IFCO), projektach Rady Europy, działaniach UNICEF i West-East

Dialogue, umoŜliwiają coraz bardziej owocną wymianę myśli i wspólne działanie.

Dzięki tej współpracy powstał projekt zaprezentowania szerszej rzeszy

czytelników najbardziej znaczących tendencji, jakie mają miejsce w opiece nad

dzieckiem w większości krajów rozwiniętych. Chcielibyśmy, aby umoŜliwiło to

spojrzenie w szerszej perspektywie na nasze własne dokonania w tej dziedzinie, a

takŜe skłoniło do postawienia pytań o wspólne problemy i moŜliwości ich

rozwiązywania.

Do udziału w tym przedsięwzięciu zaprosiliśmy autorów z kilku krajów

europejskich, USA i Kanady. Są wśród nich reprezentanci

Wstęp (od redaktora) 7

róŜnych dyscyplin: pedagogiki, psychologii, prawa, pracy socjalnej. Wszyscy

zareagowali nadzwyczaj Ŝyczliwie na zaproszenie, gotowi podzielić się

przemyśleniami, doświadczeniami i wnioskami z badań z polskimi pedagogami,

pracownikami socjalnymi i studentami specjalizującymi się w opiece nad

dzieckiem.

Dokonując wyboru problematyki staraliśmy się o przestawienie zarówno ogólnych

tendencji, jak i najwaŜniejszych zmian, jakie na przestrzeni ostatnich lat

dokonały się na polu opieki nad dzieckiem w krajach Zachodu, a jak dotąd, nie

znalazły szerszego oddźwięku w polityce społecznej i praktyce opieki nad dziećmi

w Polsce.

Pierwsza część pracy odwołuje się do szerszego kontekstu opieki. Otwiera ją

opracowanie Eugeena Verhellena omawiające rozwój praw dziecka i zmiany jakie

dokonały się w tym zakresie w Europie. Herman Baartman pokazuje z kolei, jak na

przestrzeni łat zmieniało się rozumienie przemocy wobec dziecka i jakie ma to

konsekwencje społeczne. Herbert Colla-Muller opisuje, na przykładzie Niemiec,

dylematy opieki w państwie socjalnym. Marek An-drzejewski analizuje rolę

państwa, odwołując się do fundamentalnej zasady pomocniczości, której

respektowanie na potu opieki nad dzieckiem pozostaje w Polsce zaledwie

postulatem.

W drugiej części pracy koncentrujemy się na współczesnych tendencjach w opiece

nad dzieckiem, poczynając od ich szerszej prezentacji w perspektywie

europejskiej. Walter Hellinckx omawia zmiany jakie dokonały się w tym zakresie w

krajach Unii Europejskiej. Ferran Casas pokazuje zmiany paradygmatów w opiece

odwołując się do doświadczeń reform społecznych w Hiszpanii. Zofia W. Stelmaszuk

omawia zmiany w pojmowaniu roli rodziny w procesie opieki. Kolejne opracowania

sięgają do bardziej szczegółowych zagadnień. Anthony N. Maluccio przybliŜa, mało

znane w Polsce zmiany w rozumieniu opieki, jakie dokonały się w USA i wywarły

znaczący wptyw na praktykę opieki nad dziećmi w większości krajów rozwiniętych.

Przykłady i wskazówki do nowej praktyki, skierowanej nie tylko na dziecko, ale i

jego rodzinę przedstawia autor w pracy poświęconej reintegracji rodziny,

przygotowanej wspólnie z Robin Warsh i Barbarą Pine. Matthew Colton i Margaret

Williams, odwołując się do doświadczeń róŜnych krajów i kultur, analizują

współczesne tendencje w opiece zastępczej. Mariannę Berry dzieli się swoimi

przemyśleniami opartymi na wieloletnich badaniach nad stabilnością i

niepowodzeniami adopcji dzieci o specjalnych potrzebach. Margaret Williams i

Barbara Thomlison wprowadzają nas w problematykę rzecznictwa w sprawach dzieci,

omawiając strategie rzecznictwa i jego rolę we współczesnym świecie.

Chciałabym serdecznie podziękować wszystkim autorom za ich gotowość dzielenia

się z nami swoimi przemyśleniami oraz wysiłek, jaki włoŜyli w przygotowanie lub

adaptację tekstów dla polskiego czytelnika. Mam nadzieję, Ŝe umoŜliwi to lepsze

komunikowanie się i współpracę osób zaangaŜowanych w działania na rzecz poprawy

sytuacji dzieci zagroŜonych i ich rodzin.

Szczególnie chciałabym podziękować Profesorowi Anthony*emu N. Maluccio za

inspirację i wsparcie udzielane mi przez lata współpracy oraz Profesorowi

Walterowi Hellinckxowi za pomoc w doborze treści publikacji i konsultację jej

zawartości. Dziękuję wydawnictwom Aubum House, Human Services Associates i

Luhterhand Verlag za Ŝyczliwe udostępnienie wcześniej publikowanych opracowań.

Dziękuję takŜe wydawcy, tłumaczom, współpracownikom i studentom za ich entuzjazm

i cierpliwość, a władzom Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego za

umoŜliwienie mi zrealizowania niniejszego przedsięwzięcia.

fMalena

CZĘŚĆ I NOWY KONTEKST

Fugeen

PRAWA DZIECKA W EUROPIE, PERSPEKTYWA OGÓLNA r ! ZAKRES PROBLEMATYKI*

WZROST ZAINTERESOWANia PRAWAMI DZiECKA

Rosnącego zainteresowania prawami dziecka w Europie nie moŜna rozpatrywać bez

uwzględnienia znaczenia nadawanego tym prawom w świecie. Przyjęcie 20 Mstopada

1989 roku, bez głosu sprzeciwu. Konwencji o Prawach Dziecka, szybkość z jaką

weszła ona w Ŝycie (2 września 1990) i fakt, Ŝe do tej pory ratyfikowana została

przez 191 krajów,' są tego przekonującym dowodem. Natychmiastowa odpowiedź

społeczności międzynarodowej na tę Konwencję i niemal powszechna jej ratyfikacja

jest zjawiskiem bez precedensu w historii praw człowieka.

Jakie mogą być tego przyczyny? ChociaŜ istnieje wiele moŜliwych wyjaśnień,

spróbuję krótko przedstawić dwa fundamentalne zjawiska. Pierwsze, to gwałtowna

zmiana (dekonstrukcja i rekonstrukcja) wizerunku dziecka, jaka miała miejsce na

przestrzeni kilku ostatnich dekad; drugie ma związek ze stworzeniem, zwłaszcza

po drugiej wojnie światowej, szerszego projektu praw człowieka. ^ ^

jest poszerzoną i uzupełnioną wersją, ChUdren s rights in Europę. Ań overvtew

and framework for understanding" zamieszczonego w pracy JEindscttaAsrecAt und

MMrajrecAt tm europa/schen łfontext pod redakcją Petera Koeppeła, Luchterchand

Verlag, Neuwied 1996. publikowaną za zgodą wydawcy Jedynie Somałia i Stany

Zjednoczone dotychczas nie ratyfikowały Konwencji.

Prawa dziecka w Europie 13

ZMtANA WtZEHUNKU DZIECKA^

MoŜna powiedzieć wprost, Ŝe aŜ do końca średniowiecza, w krajach Zachodu nie

postrzegano dzieci jako grupy społecznej. Świadomość taka istniała w niewielkim

stopniu, na dzieci zwracano niewielką uwagę; w kaŜdym razie, dzieci nie istniały

jako niezaleŜna grupa społeczna. Przy uwzględnieniu bardzo wysokich wskaźników

śmiertelności dzieci, jedyną troską, aŜ do szóstego, czy teŜ siódmego roku

Ŝycia, było ich przetrwanie. Osiągając ten wiek, stawały się częścią dorosłego

świata.

Miało to swoje odbicie w prawie: dziecko po prostu w nim nie istniało. W

wyjątkowych przypadkach, gdy dziecko posiadało jednak status prawny (zgodnie z

róŜnymi, następującymi po sobie ewolucjami prawa rzymskiego w Europie) stanowiło

ono osobistą własność ojca i dlatego teŜ on czy ona traktowani byli jak inna

prywatna własność.

Dopiero w dobie racjonalizmu (XVI wiek), a następnie oświecenia (XVIH wiek)

odkryto, Ŝe dzieci stanowią grupę społeczną. Od tego momentu uwaŜano ich za

przyszłych budowniczych oświeconego społeczeństwa. Ich nowa rola aktorów

przyszłego społeczeństwa kazała w nich widzieć twórców przyszłego dobrobytu.

W wyniku tego silnego podkreślania przyszłości i postępu, uwaŜano, Ŝe dzieci nie

są jeszcze istotami ludzkimi (jeszcze nie wiedzą, nie mogą, jeszcze nie są). Ich

status jako "tych, którzy jeszcze nie" przekształcił je w oddzielną kategorię

społeczną. Tworzono nowe prawa i instytucje, których celem było zobowiązanie

dzieci i tych, którzy są za nie odpowiedzialni (rodziców), do przyjęcia

moralnych zadań oświecenia.

t tak, przed końcem dziewiętnastego wieku w całym świecie zachodnim weszły w

Ŝycie nowe prawa; z jednej strony ustawy dotyczące ochrony dziecka z naciskiem

na kontrolę społeczną, a z dru-

giej ustawy dotyczące obowiązkowej edukacji, mającej na celu uspołecznianie

jednostki.

Te dalekosięŜne definicje makrospołeczne niosły liczne konsekwencje dla dzieci:

- poszczególne prawa i instytucje oddzielały dzieci od reszty świata i zamykały

je w ich własnym świecie. Było to moratorium, podczas którego musiały czekać,

uczyć się i przygotowywać do prawdziwego Ŝycia;

- dzieci stawały się w coraz większym stopniu własnością (oświeconego) państwa i

w coraz mniejszym prywatną własnością swoich rodziców. Stawały się przedmiotem

(nie podmiotem) makrospołecz-nych procesów skierowanych na stworzenie idealnego

społeczeństwa przyszłości.

Z takim właśnie wizerunkiem dziecka weszliśmy w dwudziesty wiek, kiedy wizerunek

dziecka stał się jeszcze bardziej wyrazisty. Moratorium młodości (faza "jeszcze

nie") zostało powaŜnie przedłuŜone. W niektórych krajach europejskich ten okres

"jeszcze nie" przekracza przewidziany prawem wiek, w którym osiąga się

dorosłość.

Obecnie róŜne prawa krajowe, podobnie jak przepisy międzynarodowe uwzględniają

pozycję dziecka jako przedmiotu. Przede wszystkim Deklaracja Genewska (z 1924

rok) oraz, w mniejszym stopniu. Deklaracja Praw Dziecka ONZ (z 1959 roku) nie

traktują dziecka jak podmiot, lecz jak przedmiot. Jest to widoczne wyraźnie w

sformułowaniu: "Dziecku nadaje się...".

JednakŜe w Łatach 70. i 80. moŜna zaobserwować pewne zmiany. Pozycja dziecka

jako osoby Jeszcze nie", pozycja "przedmiotu" zostaje powaŜnie zachwiana przez

przedstawicieli pochodzących z róŜnych sektorów i poziomów, działających z

róŜnych motywowi

Ich głównym i zasadniczym Ŝądaniem było uznanie dzieci za podmiot, za w pełni

dojrzałe istoty ludzkie. Argumentowali oni, Ŝe na-

^ Zob. takŜe: VerheUen E., Changes in the images of the cMd (w:) Reeman M.

VeefmanF. [eds.), ntełdeołogjesofc/MFdfwnSngAt^ MartinusNyhoff Pubłi shers,

Dordrecht, 199Z, s. 79-94.

t4 Fugeej] MarńeUen

Zob. m.in. matehaty z ł Międzynarodowego Kongresu Rzeczników Praw Dziecka

(1987): VerheHen E., Sptesschart F. Ombudsworł Ar chiłdren, awayofRnpnoMfng fńe

positJon of cMMrpn <n soctety Acco, Lauven, 1989.

dłitBht w

LeŜy uznać, Ŝe dzieci cieszą się wszystkimi prawami człowieka i są zdolne do

korzystania z tych praw samodzielnie. NatęŜy pamiętać, Ŝe Powszechna Deklaracja

Praw Człowieka (1948) nie wymienia wieku jako kryterium braku dyskryminacji.

W praktyce, w ostatnich dekadach pojawia się coraz większa jednomyślność, Ŝe

naleŜy uznać dzieci za osoby uprawnione do korzystania z praw człowieka.

Niemniej jednak probiem ich zdolności prawnych do korzystania z tych praw

samodzielnie jest ciągłe przedmiotem debat. To właśnie ten spór nad kompetencją

stanowi centralny problem toczonych obecnie dyskusji dotyczących dzieci.

Wszystko to oznacza, Ŝe znajdujemy się teraz w raczej niejasnej sytuacji. Z

jednej strony nadał dominuje wcześniejszy sposób postrzegania dzieci, lecz z

drugiej coraz częściej uznaje się, Ŝe dziecko posiada prawa (to jest prawa

człowieka). Ten proces dekonstrukcji i rekonstrukcji sposobu postrzegania

dziecka znajduje swoje odbicie, między innymi, w Konwencji o Prawach Dziecka ONZ

z 20 listopada 1989 roku.

"Dziecko ma prawo do..." jest całkiem nowym sformułowaniem, odnoszącym się

bezpośrednio do dziecka jako podmiotu. Ponadto, w Konwencji tej przyznaje się

dzieciom ogólne prawa człowieka (ar-tykuiy 12-16). Artykuł 12 jest artykułem

kluczowym, poniewaŜ uznaje dziecko za aktora, będącego współuczestnikiem Ŝycia

społeczeństwa. .t',i"h;".'t';.'.^u'U'-.łi,' ' . \f.;:'i''-.

PROJEKT PRAW CZŁOWMKA

Warto zauwaŜyć, Ŝe w ostatniej debacie na temat pozycji dzieci pojawiło się

pojęcie "praw człowieka". "Dzieci są istotami ludzkimi i jako takim przysługują

im wszystkie prawa człowieka".

Wprowadzenie praw człowieka, wraz z prawami dzieci, stanowi część szerszego

ruchu, który szczególne znaczenie międzynarodowe zyskał po drugiej wojnie

światowej.

RozwaŜenie pewnych cech tej ewolucji jest bardzo istotne.

Klasy praw człowieka i roia państwa

Jak dobrze wiadomo, nowoczesne pojęcie praw człowieka tworzyło się stopniowo,

począwszy od osiemnastego wieku. Amerykańska wojna o niepodległość (1776) i

rewolucja francuska (1789) wprowadziły tak zwaną pierwszą generację praw

człowieka; były to prawa obywatelskie i polityczne. Prawa te gwarantowało

państwo. Ta państwo miało powstrzymywać się od ingerowania w prywatne Ŝycie

swoich obywateli. Druga generacja praw człowieka wyłoniła się na początku

dwudziestego wieku, gdy po rewolucji rosyjskiej z 1917 roku, wprowadzono w

konstytucji rosyjskiej prawa obywatelskie, gospodarcze i kulturalne. Teraz rola,

jaką miało odgrywać Państwo została całkowicie odwrócona, gdyŜ otrzymało ono

stawiający duŜe wymagania mandat działania na polu polityki społecznej; Państwo

miało zagwarantować swoim obywatelom minimalny poziom dobrobytu i pomyślności.

W ostatnich Łatach mówi się coraz więcej o prawach człowieka i moŜna je nazwać

trzecią generacją praw człowieka. Mamy tu do czynienia z tzw. prawami

solidarności tj. prawem do pokoju, do zdrowego środowiska naturalnego, do

toŜsamości kulturowej oraz do samorządności. Debata nad rzeczywistym kształtem i

treścią tych nowych praw jest ciągle aktualna. Na przykład latem 1992 roku pod

auspicjami ONZ odbyła się w Rio de Janeiro światowa konferencja poświęcona

problematyce środowiska naturalnego i rozwoju (UNCED). Doprowadziło to do

przyjęcia przez 179 krajów tzw. Programu 21. Pojęcie zrównowaŜonego rozwoju,

które zostało wówczas wprowadzone moŜe stać się podstawą obydwu generacji praw

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: