Kotliny podkarpackie - pas rzeźby w Polsce, występujący pomiędzy Karpatami, a pasem wyżyn. Dzieli się na trzy części: Kotlinę Oświęcimską, Bramę Krakowską i Kotlinę Sandomierską. Kotliny te powstały w zapadlisku tektonicznym, które wytworzyło się na przedpolu Karpat w czasie alpejskich ruchów górotwórczych. Są to tereny równinne, lecz czasem występują niezbyt wysokie wzniesienia.
W południowej części Polski, pomiędzy Karpatami a Wyżynami, rozciąga się pas obniżeń zwany Kotliną Oświęcimską i znacznie rozleglejszą Kotlinę Sandomierską. Kotliny łączy wąskie obniżenie, zwane Bramą Krakowską.
Kotliny Podkarpackie wznoszą się na wysokość od 200 do 300 m n.p.m. Krajobraz ich północnej części ma charakter nizinny. Dominują tu rozległe płaskowyże, równiny oraz szerokie doliny. Kotliny Podkarpackie obejmują obszar zapadliska tektonicznego. Powstało ono w czasie alpejskich ruchów górotwórczych. Obszar ten był zalany w trzeciorzędzie przez morze. Świadczą o tym warstwy osadów morskich o dużej grubości. Zawierają one bogate złoża soli kamiennej, eksploatowane od wielu stuleci w okolicach Bochni i Wieliczki.
Kotliny Podkarpackie, to jest Kotlina Sandomierska oraz Kotlina Oświęcimska, są położone w południowej części kraju, między Wyżynami Polskimi na północy, a Karpatami na południu.
Kotlina Sandomierska Kotlina Oświęcimska
Obniżenie to, zwane często Podkarpackim, ciągnie się od Bramy Morawskiej na zachodzie, po okolice Przemyśla na wschodzie i wykracza poza granice Polski. Łączy je Brama Krakowska. Ten rów tektoniczny jest długi na 40 km. i szeroki na 5-6 km. Podczas alpejskich ruchów górotwórczych w trzeciorzędzie powstało na przedpolu Karpat duże zapadlisko tektoniczne. Przez wiele milionów lat wypełniało je morze i gromadziły się w nim grube (dochodzące do 2500 m) warstwy skał osadowych: iłów, piaskowców, gipsów i zlepieńców. Wśród tych skał występują najcenniejsze bogactwa mineralne tej krainy: ropa naftowa, sól kamienna, siarka (jedne z największych na świecie złóż w Tarnobrzegu), gaz ziemny (Lubaczów) i gipsy. W okresie zlodowacenia krakowskiego zapadlisko wypełnił lądolód, który pozostawił tu piaski, gliny oraz iły. Po jego stopnieniu rzeki spływające z Karpat rozcinały osady polodowcowe, tworząc między dolinami wysoczyzny zwane płaskwyżami. Na obszarach pokrytych piaskami uformowały się wydmy śródlądowe. Największe pola wydmowe występują w Kotlinie Sandomierskiej. Rzeźba terenu kotlin jest mało urozmaicona. Dominują lekko pofalowane równiny znajdujące się na wysokości od 150 do 200 m n.p.m. Najniżej położone dno kotlin leży ma wysokość 138 m n.p.m., a najwyższe wzniesienia dochodzą do 266 m n.p.m. Gleby są tu mało żyzne, wykształcone na wcześniej już wspomnianych piaskach i glinach. Czarnoziemy i gleby brunatne to żyzne gleby, które uformowały się na lessach. Są też mady rzeczne wykształcone w dolinach rzek. Na lepszych glebach uprawia się pszenicę i buraki cukrowe, a na gorszych ziemniaki i żyto. Kotliny Podkarpackie należą do najcieplejszych regionów w Polsce. Lato jest tu długie i ciepłe, ze średnią temperaturą lipca sięgającą 19C. Zimy nie trwają długo, a temperatury w styczniu wachają się od -3C do -5C. Roczna suma opadów atmosferycznych osiągają 600-800 mm/rok.KOTLINA OŚWIĘCIMSKA
Wilczy pysk w Smolicach Drewniany kościół w Graboszu – jest
typową architekturą dla tego regionu
Piękno przyrody nie zna granic w tej krainie…
Kotlina oświęcimska jest położona nad górną Wisłą, między Wyżyną Śląską na północy, a pogórzem Śląskim na południu. Na Wiśle wybudowano Zbiornik Goczałkowski w celu zaopatrywania w wodę Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (występuje tam deficyt wód). Charakterystycznym elementem krajobrazu są liczne stawy rybne. Największym miastem tej kotliny jest Oświęcim, który leży przy ujściu Soły do Wisły. Według danych z 1998 roku, żyje tam niespełna 44 tysiące mieszkańców. Prawa miejskie uzyskał w 1272 roku. Od 1315 stolica księstwa oświęcimskiego. W latach 1772-1918 znajdował się w zaborze austriackim. W XX wieku miał miejsce rozwój przemysłu chemicznego, metalowego oraz rzemiosła. Podczas okupacji hitlerowskiej w latach 1940-1945 na przedmieściach Oświęcimia funkcjonował największy na ziemiach polskich obóz koncentracyjny Auschwitz. Obecnie w okolicach Pszczyny wydobywa się węgiel kamienny, który wykorzystuje się w celach energetycznych, cieplarnianych oraz w przemyśle chemicznym - Zakłady Karobochemiczne w Oświęcimiu. Będąc w Oświęcimiu nie można zapomnieć o zabytkach, jakie się tam znajdują - kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, zbudowany w XIV wieku, przebudowany w 1530 oraz restaurowany w XIX w. Jest też XIV-wieczny kościół podominikański Najświętszej Marii Panny Wspomożycielki, przebudowany w XIX w. z kaplicą Świętego Jacka z XIV wieku, zamek książąt oświęcimskich pochodzący z przełomu XIII i XIV wieku oraz XIX-wieczny dawny ratusz.
KOTLINA SANDOMIERSKA
Muzeum Budownictwa Ludowego - Skansen - Sanok Zamek w Łańcucie
Kotlina Sandomierska leży między Wyżyną Kielecką i Niecką Nidziańską na północnym zachodzie, Wyżyną Lubelską i Roztoczem na północnym wschodzie, a Pogórzem Beskidzkim na południu. Ma kształt trójkąta. Wzdłuż północno-zachodniego skraju Kotliny Sandomierskiej rozciąga się szeroka dolina Wisły. Kotlinę przecinają rzeki będące jej dopływami - San, Dunajec, Wisłoka, Tanew, Wisłok, Lubaczówka. Niegdyś całą kotlinę pokrywała ogromna puszcza. Do dziś ostały się tylko jej fragmenty: Puszcza Solska, Sandomierska, Niepołomicka. Żyjące tu żubry i łosie wyginęły pod koniec XVIII wieku. Kotlina Sandomierska dzieli się na jedenaście mniejszych jednostek fizyczno-geograficznych, dzielimy je na:
· Nizinę Nadwiślańską,
· Podgórze Bocheńskie,
· Płaskowyż Tarnowski,
· Dolinę Dolnej Wisłoki,
· Płaskowyż Kolbuszowski,
· Równinę Tarnobrzeską,
· Dolinę Dolnego Sanu,
· Równinę Biłgorajską,
· Płaskowyż Tarnogrodzki,
· Pradolinę Podkarpacką,
· Podgórze Rzeszowskie (Jarosławskie).
Przez południową część Kotliny przebiegał szlak handlowy wiodący z Krakowa do Lwowa. Wzdłuż tego szlaku powstawały miasta: Bochnia, Tarnów, Dębica, Rzeszów, Łańcut, Jarosław, Przeworsk, Przemyśl. Do dzisiaj jest to najsilniej zaludniony obszar Kotliny Sandomierskiej. Aktywizacja gospodarcza Kotliny Sandomierskiej miała miejsce w okresie międzywojennym. Wtedy rozpoczęto budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). Miał to być największy okręg przemysłu ciężkiego w Polsce, obejmujący pięć dawnych województw - kieleckie, rzeszowskie, lubelskie, tarnobrzeskie i tarnowskie. Jego centrum znajdowało się w widłach Wisły i Sanu. W ramach opracowanej koncepcji zrealizowano jedynie budowę huty i zakładów mechanicznych w Stalowej Woli - powstało tam zupełnie nowe miasto, fabryki nawozów azotowych w Mościcach (obecnie część Tarnowa) oraz kilku zakładów przemysłu zbrojeniowego, między innymi w Mielcu (fabryka samolotów). Rozbudowę COP-u przerwała druga wojna światowa, zaś po jej zakończeniu nie powrócono do realizacji tej koncepcji.Wspomniane już ogromne złoża siarki W okolicach Tarnobrzega przyczyniły się do powstania kilku kopalń oraz fabryki chemicznej - Kombinatu Siarkowego "Siarkopol-Machów", a w konsekwencji - Tarnobrzeskiego Okręgu Górniczo-Przemysłowego. Niewielki dotychczas Tarnobrzeg przekształcił się w duże i nowoczesne miasto. Początkowo siarkę wydobywano metodą odkrywkową. Obecnie eksploatuje się ją wyłącznie bardzo tanią metodą otworową przez wtłoczenie do złoża gorącej wody oraz wypompowanie uzyskanego roztworu.Najważniejsze miasto Kotlin Podkarpackich i zarazem stolica Podkarpacia, Kraków, jest jednym z największych ośrodków kulturalnych i naukowych w kraju. Mieszka tu około 750 tysięcy ludzi (trzecie pod względem wielkości, po Warszawie i Łodzi, miasto w Polsce). Prawa miejskie uzyskał w 1257 roku, a od panowania Kazimierza Odnowiciela do 1596 roku był stolicą naszego kraju. W okresie okupacji niemieckiej był siedzibą Generalnego Gubernatorstwa. Z rąk hitlerowców został wyzwolony bez zniszczeń dzięki manewrowi oskrzydlającemu 1 Frontu Ukraińskiego. Działa tu trzynaście wyższych uczelni, w tym jedna wojskowa oraz liczne instytucje kulturalne. Centrum Krakowa ze względu na największe w kraju skupisko zabytków i dzieł sztuki, zostało zaliczone do pięciu polskich obiektów znajdujących się na liście światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego UNESCO. Obecnie zagrożenie dla nich stanowi silne zanieczyszczenie powietrza.Najważniejsze zabytki Krakowa to: na Wawelu - katedra (najcenniejszy obiekt sakralny na ziemiach polskich, łączący w sobie elementy wielu stylów i epok od XI do XX wieku) z renesansową kaplicą Zygmuntowską, zamek królewski ukształtowany z XVI wieku; na Rynku Głównym - gotycki kościół mariacki z XIV - XV w., XIV-wieczne Sukiennice (Renesansowo-neogotycka hala targowa, usytuowana pośrodku krakowskiego rynku); fragmenty XIII-wiecznych gotyckich murów z Barbakanem i Bramą Floriańską. Znajdują się tu też inne budowle okresu od XII do XX wieku.
Letni Pałac Lubomirskich to zabytkowa późnobarokowa rezydencja z elemantami rokoka wzniesiona na na przełomie XVII i XVIII wieku., rozbudowany i otoczony dużym ogrodem, przebudowany w 1904r.; w latach 1981-1985 gruntownie odrestaurowany. W niszach znajdują się popiersia rodziny Lubomirskich.
Zespół kościelno-klasztornego oo. Bernardynów w Leżajsku:
Został on wpisany na listę pomników historii, zespół kościelno-klasztorny oo. Bernardynów w Leżajsku składa się z:- kościoła pw. Zwiastowania NMP, wzniesionego w latach 1618-1628,- klasztoru zbudowanego przed 1637 rokiem, położonego w bezpośrednim sąsiedztwie świątyni, od strony wschodniej,- obwarowań otaczających zespół, powstałych w dwóch etapach, począwszy od 2. ćw. XVII w. (I etap) i po 1681 roku (II etap), następnie przekształconych w 1 połowie XVIII w.,- dziedzińców i ogrodów, pochodzących z różnych okresów, przebudowywanych i przekształcanych.
Informacje o kotlinie w skrócie…
Kotlina Sandomierska położona jest w wielkim obniżeniu tektonicznym zwanym Zapadliskiem Przedkarpackim. Kotlina jest to na ogół teren wyrównany, lekko pofałdowany, o wzniesieniach od kilku do kilkunastu metrów n.p.m. Tworzy ją kilka krain geograficznych. Między Dunajcem a Wisłoką leży Płaskowyż Tarnowski, środkową część kotliny zajmuje Płaskowyż Kolbuszowski (między Wisłoką a Sanem), między Sanem a wzniesieniami Roztocza – Płaskowyż Tarnogrodzki, natomiast między Płaskowyżem Kolbuszowskim a Pogórzem – szerokie i płaskie obniżenie Pradoliny Podkarpackiej.
Na nizinnych terenach Kotliny Sandomierskiej zalegają gleby bielicowe wytworzone z piasków, glin, iłów i utworów pyłowych. Na północy przeważają gleby bielicowe z piasków wydmowych, na Płaskowyżu Tarnogrodzkim zaś gleby bielicowe pochodzenia wodnego. W dolinach Sanu, Wisłoka i Wisłoki występują urodzajne mady, zaś w okolicach Jarosławia, Przemyśla i Przeworska – czarnoziemy pochodzenia lessowego; sporadycznie również gleby bagienne i torfowiskowe.
Północną część kotliny zajmowała niegdyś rozległa Puszcza Sandomierska, a pozostałością po niej są jedne z największych kompleksów leśnych w Polsce. Tutaj na piaszczystych glebach przeważają bory sosnowe, chociaż występują także lasy liściaste i mieszane, z dominującą sosną oraz jodłą, świerkiem, modrzewiem, bukiem, dębem, grabem i brzozą. Na mokradłach i nadrzecznych tarasach zdarzają się lasy łęgowe z topolą i wierzbą. W runie leśnym przeważa paproć, jeżyna i borowina, znajdziemy tu również różne gatunki grzybów. Jedną z wielu osobliwości przyrodniczych jest naturalne stanowisko różanecznika żółtego (azalii pontyjskiej) w Kołaczni koło Woli Zarczyckiej oraz występowanie kotewki - orzecha wodnego w okolicach Tarnobrzega. Na terenie powiatu łańcuckiego znajdują się bobrowe żeremie. Natomiast w lasach Nadleśnictwa Tuszyma spotkać można rzadko występujące w tej części Polski muflony – dzikie owce oraz tarpany – żyjące w stanie półdzikim leśne koniki polskie.
Ciekawostki:
Czy wiesz, że...
rezerwat Kołacznia w okolicach Woli Zarczyckiej jest najmniejszym polskim rezerwatem o powierzchni 0,1 ha i chroni jedyne, najdalej na wschód wysunięte w Europie naturalne stanowisko azalii pontyjskiej, czyli różanecznika żółtego (Rhododendron luteum).
Badania archeologiczne przeprowadzone w okolicach Czorsztyna potwierdziły istnienie szczątków azalii, czyli należy przypuszczać, że była ona częścią flory jeszcze przed epoką lodowcową. Tak więc obecność azalii pontyjskiej w Kołaczni liczy sobie już 11 tysięcy lat! Jej nietypowe pojawienie się na terenach nizinnych pobudziło wyobraźnię mieszkańców, którzy o niej opowiadali sobie legendy. I tak rzekomo została ona posadzona na kopcu-mogile chana, wodza Tatarów, który zginąć miał w zasadzce w trakcie najazdu tatarskiego. Inna historyjka głosi natomiast, że Tatarzy przywieźli jej nasiona wraz z paszą dla koni.
Czy wies,z że…
Równina Tarnobrzeska leży na północ od Płaskowyżu Kolbuszowskiego, pomiędzy dolinami Wisły i Sanu. Zajmuje około 1,4 tys. km² powierzchni. Zbudowana jest z czwartorzędowych osadów rzecznych, głównie z piasków, które leżą na warstwach mioceńskich. Występują tu duże kompleksy wydmowe dochodzące do 25 wysokości (głównie wydmy paraboliczne). Na obszarze Równiny zachowały się resztki Puszczy Sandomierskiej, składającej się głównie z borów mieszanych, z dominacją sosny i dębu. Przez powierzchnię równiny przepływają rzeki Łęg oraz Trześniówka, będące dopływami Wisły. Pomiędzy Równiną Tarnobrzeską a doliną Wisły ciągnie się Garb Tarnobrzeski. Jest on wzniesieniem ostańcowym. W okresie międzywojennym na obszarze równiny próbowano otworzyć Centralny Okręg Przemysłowy (COP). W owym czasie powstała tu m. in. huta Stalowa Wola.
Bibliografia:- Encyklopedia Multimedialna PWN 2001,- Encyklopedia Popularna PWN 1994,- wiem.onet.pl,- Podręcznik dla klasy ósmej szkoły podstawowej autorstwa Edwarda Dudka oraz Jana Wójcika, Wydawnictwo Edukacyjne WIKING,
- 5 -
bartek1231211