POJĘCIE I PODZIAŁ PRAWA KARNEGO
- Prawo karne – ius poenale, ius criminale, penal law, droit penal, Stratrecht
- Przedmiot regulacji prawnej (zbiór przepisów), przedmiot badań naukowych i dziedzina wiedzy, przedmiot wykładu
- Związek z karą (jako byt rzeczywisty, fakt społeczny, pierwotny, kara kryminalna jako celowa i osobista dolegliwość stosowana w drodze przymusu państwowego wobec sprawcy
- Tradycyjnie zaliczane do prawa publicznego, podział na prawo materialne i procesowe, podział nowy XVIII w., łączne ujęcie jeszcze Feuerbach w 1801,
- Podział na materialne, procesowe i wykonawcze: (kk – zagrożenie karą, kpk – wymierzenie kary, kkw - wykonanie wymierzonej kary), 19 kwietnia 1969 (1 stycznia 1970), nowe kodyfikacje - 6 czerwca 1997 (1 września 1998)
- Powszechne: przestępstw, wykroczeń. Specjalne: wojskowe, skarbowe, nieletnich dewiantów. Kodeksowe. Pozakodeksowe.
- Prawo karne w znaczeniu przedmiotowym – ogół przepisów, typy czynów, kary, sankcje (norma puniendi), w znaczeniu podmiotowym – przysługujące państwu prawo wymierzania kary (ius puniendi)
- Prawo karne materialne: prawo sensu stricto, zbadanie istoty przestępstwa, zastosowanie kary do przestępstwa, stosunek między sprawcą, a państwem, Wolter i Cieślak – prawo nieprzekraczalnych granic, granice wyznaczane przez prawa innych ludzi i przez dobro całego społeczeństwa, w formie zakazów karnych, na straży dóbr
- Prawo karne procesowe: problematyka stosowania prawa karnego, postępowanie przygotowawcze, zasady procesu karnego, stosowania środków przymusu, postępowanie dowodowe, odwoławcze, obowiązki stron,
- Prawo karne wykonawcze: zasady wykonywania orzeczeń, wykonywanie kar, środków karnych, środków zabezpieczających, problematyka środków probacyjnych, nadzoru penitencjarnego, zatarcie skazania, aresztowanie, dzieli się na część ogólną, szczególną, wojskową i końcową
- Prawo karne skarbowe: odpowiedzialność za przestępstwa i wykroczenia skarbowe przeciwko interesom Skarbu Państwa, obowiązkom podatkowym, celnym, przeciwko obrotowi dewizowemu, organizacji gier i prywatyzacji mienia, kodeks karny skarbowy – 10.09.1999, odmienności, np. za usiłowanie kara nie przekraczająca 2/3 ustawowego zagrożenia, istnieje środek dobrowolnego poddania się odpowiedzialności
- Prawo karne wojskowe: do końca 1969 oddzielny kodeks karny Wojska Polskiego z 1944, 1969 przepisy włączono do kodeksu karnego jako część trzecią (art. 317-363), odpowiedzialność za delicta militaria, gdy nieuregulowane, stosuje się przepisy części ogólnej i szczególnej
- Prawo karne nieletnich dewiantów: nieletni tylko wyjątkowo odpowiadają wg kodeksu, bo nieukończony rozwój psychiczny i fizyczny, reguluje ich odpowiedzialność ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26.10.1982, przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości, wpływ na wychowanie, opiekę i prawidłowy rozwój,
- Prawo karne krajowe: rozdział XIII, wewnętrzny system prawny, elementy zawierające element zagraniczny, przepisy dotyczące zakresu obowiązywania polskiej ustawy karnej, immunitety, azyl, ekstradycja (ustawy, kk, kpk)
- Prawo karne międzynarodowe: ius gentium, umowy międzynarodowe (ok. 25), powszechnie uznane zwyczaje, zasady prawne, reguluje kwestie odpowiedzialności za zbrodnie wojenne, przeciwko pokojowi, ludzkości, handlu żywym towarem, stosowania tortur, piractwem, przestępczości zorganizowanej. Regulacja w Konstytucji (art. 9: polska przestrzega, 42: ukaranie w myśl prawa międzynarodowego, 87: w źródłach, 91 ust. 1: stosowanie bezpośrednio, ust. 2: pierwszeństwo, harmonizacja, inkroporacja
- Prawo karne wykroczeń: nazywane również prawem karno – administracyjnym, prawem karnym policyjnym, wcześniej trójpodział (code penal 1810, kary policyjne, poprawcze, dręczące), w polskim prawie karnym podział dychotomiczny na zbrodnie i występki, poza tym podziałem wykroczenia, w odrębnym kodeksie, z dniem 17.10.2001 zdeaktualizował się podział na prawo karne sądowe i pozasądowe, na podstawie art., 237 Konstytucji sądy powszechnie orzekają w sprawach o wykroczenia (wcześniej kolegia ds. wykroczeń). Wg Makarewicza mają charakter naruszeń porządkowych. Charakteryzują się co do zasady niższą społeczną szkodliwością. Kary: areszt (5-30 dni), ograniczenie wolności (do miesiąca), grzywna (od 20 do 5 tyś lub mandat do 500 zł, wyjątkowo do 1000 zł), nagana
NAUKA PRAWA KARNEGO
Szkoły
- Geneza: refleksja nad prawem karnym, Platon, Arystoteles, Seneka, początki we Włoszech (glosatorzy i postglosatorzy), prekursor Albert Gandinus, Jakub de Belvisio, porządkowanie i kompilacja prawa rzymskiego, germańskiego, kanonicznego, pierwsze systematyczne opracowanie Benedykta Carpzowa z 1635
- Kierunek Oświeceniowy (racjonalistyczny): Monteskusz – O duchu praw, Beccaria – o przestępstwach i karach, feudalne prawo karne, surowe, Carolina z 1532 (Jan Schwarzenberg), palenie na stosach, tortury, proces inkwizycyjnych, odpowiedzialność obiektywna, postulaty: zniesienia tortur, kodyfikacji prawa karnego, odwołanie do praw natury, zasada legalizmu nullum crimen, nulla poena (Józefina), racjonalizacja kary, humanitaryzm,
- Szkoła klasyczna: XVIII/XIX w Niemczech, i we Francji, Kant, Hegel, Feuerbach, metoda formalno - dogmatyczna, wolna wola człowieka (indeterminizm), nullum crimen, proporcjonalność kary do przestępstwa, subiektywizacja odpowiedzialności karnej, zasada czynu, prewencja i sprawiedliwy odwet, kk francuski, bawarski, kodeks Rzeszy
- Szkoła pozytywna: August Comte, brak wolnej woli człowieka (determinizm), krytyka szkoły klasycznej,
· Cesare Lomrosso – twórca antropologii kryminalnej, człowiek ma wrodzone predyspozycje, istnienie stygmatów przestępczych jak cofnięte czoło, zdeformowana czaszka, anomalie w uzębieniu, rozwinięte szczęki, autor Geniusz i Obłąkanie, koncepcja przestępców z urodzenia, zdeterminowanie przez cechy biologiczne
· Enrico Ferri – autor Socjologii Kryminalnej, wyróżnił czynniki antropologiczne, fizyczne (klimat) i społeczne (uwarunkowania ekonomiczne), 6 grup przestępców: okolicznościowi, z namiętności, z nawyknienia, z urodzenia, chorzy psychicznie, pseudoprzestępcy, proponował środki zabezpieczające
· Rafaalle Garpfalo – autor Kryminologii, przestępczość jako zjawisko masowe, przestępstwa sztuczne i naturalne, mala per se i mala prohibita (ze względu na decyzje ustawodawcy)
- Szkoła socjologiczna: XIX w., twórca Franz Liszt, program marburski, najważniejszy sprawca czynu, przyczyny tkwiące w warunkach społecznych, które prowadzą do powstawania przestępczości, nacisk na unieszkodliwianie, poprawę, odstraszanie i prewencje. W Polsce Makowski i Makarewicz
- Normatywizm: naczelna zasada formalno – dogmatyczna, oderwanie od uwarunkowań społecznych, przedstawiciele Karl Binding i Ernst Beling
- Ruch obrony społecznej: Ruch obrony społecznej powstał po II wojnie światowej, nawiązywał do szkół pozytywistycznych a zwłaszcza do socjologicznej, jego powstanie wiąże się z powstaniem Międzynarodowego Instytutu dla Studiów Obrony Społecznej.
-
- Ruch dążył do obrony podstawowych gwarancji jednostki, humanizacji prawa karnego, głosił postulaty zniesienia kary śmierci, zapewnienia sądowi wszechstronnych danych o sprawcy czynu i jego środowisku. Wnosił o rozdzielenie postępowania na dwie fazy: pierwszej czy sprawca popełnił zarzucany mu czyn i czy ponosi winę oraz drugiej jaki środek należy zastosować w tej sytuacji. Chciał zespolenia ochrony społeczeństwa i resocjalizacji przestępcy, operowanie karą i środkami zabezpieczającymi.
- Gdyż Ruch Ochrony Społecznej nie był koncepcją jednolitą, wymieniamy jego dwa kierunki :
- 1. Włoski - skrajnie-radykalny jego przedstawicielem jest Filip Grammatic, ruch ten nawiązywał do niektórych wcześniejszych skrajnych poglądów dążących do zmiany podejścia do prawa karnego. Głosił że człowiek jako jednostka antyspołeczna, zmierza do zerwania z tradycyjnymi zasadami odpowiedzialności karnej.Chciał oparcia programów resocjalizacyjnych oraz ochrony społecznej na antyspołeczności sprawcy. Jej wyrazem może być nie tylko czyn zabroniony, lecz także tryb życia manifestujący antysocjalne nastawienie.
- 2. Francuski - umiarkowany zwany nową obroną społeczną, jego przedstawicielem jest Mark Ancel – ruch ten głosił potrzebę badań poznawczych sprawcy, program reformy prawa karnego i polityki karnej oparty na przestrzeganiu zasad legalizmu (w tym nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege).Cechą charakterystyczną nurtu jest humanizm, a zwłaszcza dążenie do ograniczenia zakresu penalizacji czyli uznanie przez ustawodawcę określonego czynu za czyn zabroniony (przestępstwo), wykroczenie lub delikt dyscyplinarny oraz w niektórych koncepcjach utrzymywania zagrożenia karą danego czynu. Nurt francuski postulował również oparcie oddziaływania na sprawców przestępstw na programach resocjalizacyjnych. Warunkiem tych programów jest gruntowne badanie osobowości sprawców przestępstw, a więc zerwanie z abstrakcją proporcjonalności winy i kary na rzecz realnego oddziaływania resocjalizacyjnego.
- Pod wpływem Ruchy Nowej Obrony Społecznej do pewnego stopnia powstały niektóre kodeksy karne jak np. duńska ustawa kryminalna dla Grenlandii. A elementy resocjalizacyjny tego ruchu można odnaleźć w polskim kodeksie karnym z 1969roku a także w kodeksie greckim z 1952 roku czy szwedzkim z 1962 roku.
Nauki pokrewne i pomocnicze
- Kryminologia: badana przestępstwo i przestępcę na gruncie uwarunkowań społecznych, biologicznych psychologicznych, bada perzyny (etologia kryminalna) i objawy (fenomenologia), ojciec Garofalo, Stanisław Batawia
- Penologia: nauka o karze jako zjawisko prawne i socjologiczne, analiza celów i skutków, Bronisław Wróblewski
- Wiktymologia: nauka o ofierze, rola ofiary w dokonaniu przestępstwa, podatność na stanie się ofiarą, metody zapobiegania i zadośćuczynienia, ciemna liczba, przestępstwa bez ofiar, Brunon Hołtyst
- Penitencjarystyka: nauka o więziennictwie, wykonywanie kar izolacyjnych, kształtowanie tych środków dla jak najlepszej realizacji celów prawa karnego, kkw, Reguły Minimalne, rozporządzenie MS, pionierzy John Howard, Fryderyk Skarbek
- Polityka kryminalna: zagadnienie racjonalnego wykorzystania ius puniendi, kwestie legislacji, dekryminalizacji, kryminalizacji, stosowania prawa, kształtuję praktykę orzeczniczą, wykonywanie kar, pionier Liszt, a maeryce program „zero tolerancji” Wiliama Brattona
- Kryminalistyka: problematyka wykrywania przestępstw oraz pozyskiwania, badania i utrwalania dowodów, metoda przeprowadzania zeznań i przesłuchań, podział na technikę i taktykę kryminalną, w jej ramach funkcjonują: daktyloskopia, balistyka, fonoskopia, mechanoskopia, identyfikacja genetyczna, zapachowa, ojciec Hans Gross, w Polsce Władysław Sobolewski
- Medycyna sądowa: jako nauka pomocnicza (Franciszek Maciejowski, Jan Olbrycht, Stefania Raszeji), XVII ojciec Paola Zacchie, mechanizm dzialania urazów i innych czynników na organizm, oznaczenie znamion i czasu śmierci, oględziny, sekcja zwłok
- Psychiatria sądowa: rozstrzyganie o niepoczytalności albo ograniczonej poczytalności, zagadnienia związane ze stosowaniem leczniczych środków zabezpieczających, zdolność do uczestniczenia w procesie
CELE I FUNKCJE
- Cele: zadanie jakie stawiane są przed gałęzią, charakter subiektywny, zamierzone i pożądane, zaś funkcje charakter obiektywny, wskazują na rzeczywiście pełnioną rolę, możliwość pełnienia funkcji niepożądanych (patologizacja), kolizja (konkurencja celów)
· Ochrona dóbr prawnych – ochrona podstawowych wartości, uznane przez społeczeństwo za cenne (dobra prawne) i wymagające ochrony, zapewnienie porządku i ładu, ograniczenie przestępczości, realizacje celu ochronnego
· Zapobieganie (prewencja) – zapobieżenie wyrządzaniu nowych szkód, stanowienie i obowiązywanie zakazów karnych oraz poprze orzekanie i wykonywanie sankcji, prewencja ogólne i indywidualna, pozytywna i negatywna, kk z 1997 prewencja generalna pozytywna, kształtowanie świadomości społeczeństwa, wymaga skutecznego aparatu ścigania, dużego stopnia wykrywalności, stabilności prawa, poprawa prawna poprzez prewencje indywidualną, ponowne przestępstwo nieopłacalne
· Zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości – funkcja represyjna, odwetowa, umacnia szacunek dla prawa, spełnienie społecznych oczekiwań, uspakaja negatywne emocje, poczucie podzielane przez większość społeczeństwa, kara nieuchronna, szybka
· Poprawa (resocjalizacja) – prewencja indywidualna, poprawa moralna, zmiana osobowości, zapewnienie możliwości kształcenia, wykonywania zawodu, ale trudne gdy przepełnienie więzień
· Kompensacja i restytucja – naprawienie wyrządzonej szkody, geneza w karach prywatnych, jako odwet, naprawienie wyrządzonej szkody materialnej, wyrządzonej osobie albo społeczeństwu, świadczenie pieniężne, nawiązka, grzywna, propozycja Cielaka przeznaczenia grzywny na wybrany cel społeczny (do 12 tyś. Na koszty leczenie, pogrzebu, utraconych zarobków lub środków utrzymania), kompensata dla osoby lub najbliższych w przypadku art. 156, 157
· Subsydiarna – prawo karne jako ultima ratio, w ostateczności, gdy zawodzą inne uregulowania,
· Gwarancyjna – uniemożliwia samowolę, określoność przestępstw i kar
· Afirmująca – kształtowanie świadomości prawnej, promuje zachowania zgodne, pełni tę funkcję orzecznictwo, przekazy medialne
· Ekspiacyjna – odkupienie winy i uwolnienie się od moralnej odpowiedzialności
UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE
- Zemsta krwawa – powstanie kary opiera się na teorii zemsty, zemsta indywidualna (pater familia, mąż – żona), przejście do zemsty publicznej – źródło państwowej kary instytucjonalnej (vindicta publica, pewna grupa dokonywała zemsty, zemsta rycerska), sądownictwo sakralne przez kapłanów (naruszenie interesu najsilniejszego członka, norm uznawanych przez społeczeństwo, naruszenie kultu religijnego), zemsta publiczna – uśmiercenie jako kara definitywna, wykluczenie ze społeczności (wyganie, wyjęcie spod prawa, banicja – śmierć cywilna, sierot), pomsta krewniacza (blutrache), odpowiedzialność zbiorowa,
- Odwet – zasada talionu, miarkowanie zemsty, ograniczenie rozmiarów i kręgu podmiotów, które mogły jej dokonać, idea prewencji, dotyka wyłącznie sprawcę czynu, kary odzwierciedlające, ograniczenie w prawie azylu, proces upaństwowienia kary, przestępstwa publiczne – reakcja państwa i przestępstwa prywatne (delicta privata) – pozostawione dla reakcji pokrzywdzonego, ale gdy naruszał mir panującego, również król (50 grzywien)
- Okup (system kompozycji) – już w kodeksie Ur-Nammu, XVI, jednanie, płat, część dla panującego – fredus, główszczyzna (poena capita), zagłowie (wergeld) za zabicie, za zranienie nawiązka, układ kompozycyjny mógł zawierać postanowienia dodatkowe, kara „siedemdziesiąt”
- System proporcjonalności i upaństwowienia kary – całkowite upaństwowienie, teoria odstraszania, Carolina z 1532, nie przewiduje wykupienia od kary, kary śmierci, kary mutylacyjne, grzywna, chłosta, wygnanie, kary wykonywano publicznie, pozbawienie wolności jako procesowy środek zapobiegawczy, kara sprawiedliwa do kara proporcjonalnie surowa, cechuje się analogią, dalej racjonalizacja, bo wcześniej to chłostano morze, karano zwłoki, zwierzęta, za sam skutek
- Zagadnienia kryminalizacji i dekryminalizacji: najczęściej w sferze życia seksualnego, zmiana w obyczajowości, rezygnacja z karalności prostytucji, cudzołóstwa, homoseksualizmu, zaś kryminalizacja w przestępstwach komputerowych i profesjonalnej działalności finansowej, powinna uwzględnić aspekty sytuacji panującej w zakładach karnych, ich granice wyznaczają cele prawa karnego
· Kryminalizacja – stanowienie nowych zakazów karnych (np. HIV)
· Dekryminalizacja bezwzględna – zalegalizowanie (np. pornografia dla osób pow. 15 lat, gdy chcą) – nowy kodeks karny
· Kontrawencjonalizacja (dekryminalizacja względna) – przesunięcie danego czynu z kręgu przestępstw do kręgu wykroczeń, dekryminalizacja względna
· Dekontrawencjonalizacja – uznanie wykroczenia za przestępstwo (prowadzenie po pijaku)
· Penalizacja
· Depenalizacja - łagodzenie
- Związki z moralnością, polityką i religią
· Z moralnością
· Z religią
· Z polityką -
ZASADY PRAWA KARNEGO
- zasada to pewna prawidłowość będąca w opozycji do wyjątku, określona dyrektywa postępowania, dominujące, uzupełniające, skodyfikowane, nieskodyfikowane, wynikają z tradycji doktrynalnej oraz subiektywnych poglądów, część ma charakter ogólnoprawny (praworządności, sprawiedliwości, humanizmu), a część tylko w prawie karnym
· Praworządności – postępowanie zgodne z prawem, legalizm, funkcja gwarancyjna, kierowane pod adresem ustawodawcy
· Nullum delictum sine lege poenali – po raz pierwszy Deklaracja Praw Człowieka, art. 42 ust. 1 Konstytucji, ma ona nadrzędny charakter w hierarchii norm prawnych, art. 1§1, (sine lege scripta, sine lege certa), obowiązek określenia znamion czynu zabronionego, zakaz czynienia tego w aktach podstawowych, w sposób precyzyjnym, kompletny i jednoznaczny, nie mogą być w sposób blankietowy (tylko do konstytucji, czy umów), nie są możliwe wyjątki od tej zasady
· Sprawiedliwości -
· Humanizmu – szersze ujęcie zagadnienia, wymaga ludzkiej postawy w procesie stanowienia i stosowania prawa, człowiek w centrum zainteresowania, art. 3, zakaz tortur, poniżającego traktowania, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, humanitaryzm powinien dotyczyć całego postępowania, przygotowawczego, jurysdykcyjnego i wykonawczego
· Subsydiarności – stosowane w ostateczności, ultima ratio, posiłkowość, jedynie w absolutnej niezbędności, wyrządza dolegliwośc (malum passionis propter maulum actionis), w systemach totalitarnych prima ratio
· Czynu – tylko czyn może być podstawą odpowiedzialności, prawo karne czynu, (nullum sanctio sine actio, nullum crimen sine actione, cogitationis poenam nemo patitur), art. 115§1, odstępstwem jest stosowanie środków wychowawczych wobec nieletnich w związku z demoralizacją, przymus leczenie
· Społecznej szkodliwości – art. 1§2, art. 115§2, odwołanie do materialnej definicji przestępstwa, bez względu na zawinienie godzi w jakiekolwiek dobro prawne, wpływa na przestępność danego czynu,
· Winy – nullum crimen (poena) sine culpa, odpowiedzialność nie może mieć charakteru obiektywnego, subiektywizacja – ograniczenie ze względu na zawinienie sprawcy, art. 1§3 element definicji przestępstwa,
· Indywidualizacji odpowiedzialności – odpowiedzialność tylko za własne czyny, niedopuszczalność odpowiedzialności zbiorowej czy grupowej, pozostałość w bójce, pobicia, podżegacz, pomocnik, indywidualizacja winy, odpowiedzialność tylko za to, co obejmował swym zamiarem, w granicach swe umyślności lub nieumyślności, niezależnie od innych, art. 20, 21, 55 (okoliczności wypływające na wymiar), ale tez odpowiedzialność podmiotów zbiorowych
· In Dubio pro reo – wszystkie wątpliwości rozstrzyga się na korzyść sprawcy art. 5§2 kpk, związana z zasada domniemania niewinności
· Nulla sanctio sine iudico – zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości, prawo do sądu, wymiar należy wyłącznie do sądu (art. 45 i 175 Konstytucji), przez niezawisłe i niezależne sądy, sędziowie posiadają kwalifikacje, 17.10.2001 likwidacja kolegiów ds. wykroczeń
·...
gosicka