NAUKA O PRZESTĘPSTWIE
I) Definicja przestępstwa.
Obowiązujący w Polsce k.k. nie zawiera definicji przestępstwa, ale analiza art. 1 ust 1-3 pozwala stwierdzić:
Przestępstwem jest czyn człowieka
- zabroniony przez ustawę
- pod groźbą kary
- jako zbrodnia lub występek,
- bezprawny,
- zawiniony
- społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
→ przy określaniu czy mamy do czynienia z przestępstwem istotna jest kolejność sprawdzania elementów definicji.
II) Przestępstwo jako czyn człowieka.
→ chodzi tu nie tyle o podkreślenie, że do odpowiedzialności karnej może być pociągnięty człowiek (a nie np. zwierzę, choć w starożytności i średniowieczu istniała możliwość odpowiedzialności karnej zwierząt), co o zaznaczenie, że chodzi o osobę fizyczną;
→ osoby prawne nie mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności karnej → wyjątek tworzy ustawa z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.
– czyn – zewnętrzne zachowanie się człowieka (działanie lub zaniechanie), które jest zależne od jego woli;
– zachowanie człowieka, by mogło być uznane za czyn musi być zewnętrznym zachowaniem zależnym od woli.
* przymus bezwzględny (vis absoluta) – nie jest czynem, zachowanie się człowieka działającego pod wpływem przymusu, któremu nie mógł się oprzeć (np. związanie człowieka, potrącenie samochodem przechodnia, gdy samemu zostało się potrąconym)
* przymus względny (vis compulsiva) – polega na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale nie wykluczający kierowania przez tę wolę jego zachowaniem, jednak ograniczający możliwość wyboru postępowania (np. stosowanie groźby lub tortur). Wtedy mamy do czynienia z czynem, jednak osoba działająca pod takim przymusem nie poniesie odpowiedzialności karnej. Wykluczenie jej nastąpi ze względu na s.w.k. lub okoliczności wyłączające winę.
– z pojęcia czynu wykluczamy również np. odruchy bezwarunkowe oraz przy przestępstwach z zaniechania, nie ma czynu gdy brak jest fizycznej możliwości zachowania się w odpowiedni sposób;
III) Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa.
Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa (typizacja przestępstw).
Opis ten składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa. Znamiona te mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury:
- podmiotu (art. 228 – łapownictwo tylko przez osobę pełniąca funkcję publiczną),
- strony podmiotowej (art. 286 – oszustwo – umyślnie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej),
- przedmiotu (art. 189 – fizyczna wolność człowieka),
- strony przedmiotowej (zabronione zachowanie, jego skutek, niekiedy też okoliczności).
Znamiona dzielimy na:
Znamiona opisowe (deskryptywne) – tzn. takie, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny, np. uderza, pieniądz itp.;
Znamiona ocenne – wymagają posługiwania się różnego rodzaju ocenami przez co zakres zakazu jest mniej wyraźny, np. istotne zeszpecenie, mienie w wielkich wartościach itp.
Znamiona normatywne – posługiwanie się pojęciami języka prawniczego, np. funkcjonariusz publiczny, uprawnienia, obowiązek.
IV) Bezprawność czynu.
– bezprawność karną wyraża zabronienie czynu pod groźbą kary, ale kary grożącej, a nie kary wykonanej czy orzeczonej; ważne też, że jest to bezprawność oceniana na tle całego systemu prawa, gdyż inne przepisy karne, a nawet przepisy innych gałęzi prawa mogą dozwalać, albo wręcz nakazywać dokonywanie takich czynów.
– typowe sytuacje wyłączenia odpowiedzialności karnej z powodu braku bezprawności to kontratypy.
– przestępstwa nieumyślne → wykluczają prawny charakter działania; są przestępstwami z nieostrożności.
V) Wina.
Art. 1 § 3 k.k. „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w chwili czynu.
→ W prawie karnym procesowym – szerokie pojęcie winy, tj. suma przesłanek, które muszą być spełnione, aby sprawca poniósł odpowiedzialność karną.
→ W prawie karnym materialnym – zawężenie pojęcia – przed ustaleniem winy, należy ustalić czy zachodzą przesłanki obiektywne odpowiedzialności karnej: czyn, związek przyczynowy, wypełnienie przez sprawce znamion przestępstwa i bezprawność → te przesłanki nie wchodzą w zakres pojęcia winy;
Kiedy zachodzi wina? → Podstawową przesłanką winy jest tzw. strona podmiotowa przestępstwa, określona w art. 9 k.k., tzn. zamiar popełnienia przestępstwa (umyślność) albo lekkomyślność lub niedbalstwo (nieumyślność) → nazywana czasem formami winy.
! Konieczne jest też ustalenie czy nie zachodzi sytuacja, w której wina jest wyłączona, tzn. wiek sprawcy (przesłanka pozytywna), przesłanki negatywne, jak niepoczytalność sprawcy (art. 31 k.k.), czy wymagalność zachowania zgodnego z prawem uzależniona od sytuacji motywacyjnej sprawcy: błąd (art. 28-30 k.k.), działanie na rozkaz (art. 318 k.k.), stan wyższej konieczności (art. 26 § 2 k.k.) → brak przesłanek pozytywnych, lub występowanie przesłanki negatywnej powoduje, że osobie, która popełniła dany czyn nie można przypisać winy.
Wina w prawie karnym materialnym jest personalną zarzucalnością popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.
Ä Szersze rozumienie zasady winy, wyrażonej w art. 1 § 3 k.k. (czyli stwierdzenie braku winy nie ze względu na ustawowe okoliczności wyłączającego winę, ale ze względu na szczególną sytuację, w której nie można zrobić osobistego zarzutu) jest niedopuszczalne, gdyż może prowadzić do nadużyć, oznaczałoby istnienie dwóch podstaw umożliwiających wyłączenie odpowiedzialności karnej (brak winy i znikoma społeczna szkodliwość) oraz zwiększenie władzy sądowniczej w stosunku do ustawodawczej → otwarty charakter klauzuli z art. 1 § 3 kk odrzucony przez większość doktryny i SN (2002 r).
– VI) Społeczna szkodliwość.
Pojęcie to pełni różne role:
1. jako wskazówka dla ustawodawcy przy stanowieniu nowych lub rezygnacji z istniejących typów przestępstw. Zakładamy, więc że typy zachowań opisane w ustawie powodują naruszenie lub zagrożenie określonego dobra prawnego.
2. społeczna szkodliwość konkretnego czynu może być znikoma, a wtedy czyn nie jest przestępstwem. Stopień społecznej szkodliwości bada się tylko w sytuacjach wyjątkowych, gdy powstaje wątpliwość.
Klasyfikacja przestępstw WYKŁAD 01.03
1. Waga przestępstw – art. 7 k.k.
– Przestępstwa:
* Zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat, albo kara surowszą (art. 7 § 2 k.k.)
* Występkami są czyny zagrożone karą przekraczającą 1 miesiąc pozbawienia wolności, 1 miesiąc ograniczenia wolności lub grzywny 30 stawek dziennych.
– Wykroczenia są czyny zagrożone karą aresztu do 30 dni.
2. Forma winy
– Art. 8 k.k. „Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.”
* Typy przestępstw nieumyślnych są w kk stosunkowo rzadkie. Nieumyślność występku musi być wyraźnie ustanowiona przez użycie słowa „nieumyślność” lub innego zwrotu określającego winę nieumyślną, np. „powinien i może przypuszczać”.
– Wykroczenia można popełnić zarówno umyślnie jak i nieumyślnie, jeśli ustawa tak stanowi.
3. Forma czynu
– przestępstwa z działania (zgwałcenie, napaść itp.);
– przestępstwa z zaniechania (nie zawiadomienie o przestępstwie, nie udzielenie pomocy itp.);
– przestępstwa i z działania i z zaniechania (fałszywe zeznania mogą być popełnione w ten sposób, że sprawca zeznaje nieprawdę lub zataja tę prawdę);
4. Znamię skutku
– skutek – (szerokie rozumienie) jest to zmiana w świecie rzeczywistym, będąca efektem przestępnego zachowania, która nie musi mieć charakteru czysto fizycznego (np. pozbawienie wolności jest tak samo skutkiem jak zniszczenie rzeczy) ale da się oddzielić od samego zachowania się;
– kryterium występowania wśród znamion danego przestępstwa znamienia skutku:
* przestępstwa formalne (bezskutkowe) – polegające na określonym zachowaniu się, np. nieudzielanie pomocy, nakłanianie do nierządu, fałszywe zeznania, a ewentualne skutki mogą mieć znaczenie dla wymiaru kary;
* przestępstwa materialne (skutkowe) inaczej przestępstwa znamienne skutkiem – gdy do jego znamion należy skutek, np. uszkodzenie rzeczy, pożar, bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia, pozbawienie człowieka wolności, obawa.
→ wywołanie stanu niebezpieczeństwa – związane z podziałem przestępstw polegających na naruszeniu dobra prawnego oraz na narażeniu dobra prawnego na niebezpieczeństwo konkretne lub abstrakcyjne Ú niebezpieczeństwo abstrakcyjne nie jest skutkiem, tylko potencjalnym skutkiem, więc te przestępstwa są formalne.
5. Podział ze względu na sprawce:
– Przestępstwa powszechne (ogólnosprawcze) – to takie, których podmiotem może być każda osoba fizyczna, która ukończyła określony wiek.
– Przestępstwa indywidualne – to takie, w których opisie ustawowym znamię podmiotu określone jest przez użycie dodatkowych cech, np. żołnierz, matka.
* Przestępstwa indywidualne właściwe – to takie, przy których szczególna cech podmiotu decyduje o bycie przestępstwa. Brak tej cechy powoduje brak przestępstwa, np. odmowa wykonania rozkazu, łapownictwo bierne, dezercja, znęcanie się nad osobą najbliższą?
* Przestępstwa indywidualne niewłaściwe – to takie, w których szczególna cecha podmiotu decyduje o stworzeniu jego kwalifikowanego lub uprzywilejowanego typu. Np. dzieciobójstwo dokonane przez matkę – art. 149 k.k., a jeśli dokona tego osoba inna jako współsprawca poniesie ona odpowiedzialność na podstawie surowszego art. 148 k.k. Lub art. 160 § 1 k.k. – kto naraża na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ale jeśli dokona tego osoba zobowiązana do opieki, podlega surowszej karze z art. 160 § 2 k.k.
! szczególna kwestia – podżeganie i pomocnictwo do przestępstw indywidualnych.
Typy przestępstw
a. typ podstawowy (zasadniczy) → typ przestępstwa będący punktem wyjścia;
b. typ kwalifikowany → zagrożony surowszą karą;
c. typ uprzywilejowany → zagrożony łagodniejszą karą;
Kto zabija człowieka – a., pod wpływem silnego wzburzenia – b. …
Tryb ścigania
– przestępstwa publicznoskargowe – te, które są ścigane z oskarżenia publicznego, np. zabójstwo.
– przestępstwa prywatnoskargowe – te, które są ścigane z oskarżenia prywatnego, np. zniesławienie, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej;
* jeżeli jednak wymaga tego interes publiczny, prokurator może wszcząć postępowanie bądź przyłączyć się do już wszczętego postępowania. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu.
– przestępstwa wnioskowe – te, które choć należą do publicznoskargowych, ich ściganie jest uzależnione od złożenia wniosku o ściganie przez osobę pokrzywdzoną, np. zgwałcenie, kradzież na szkodę osoby najbliższej, ale toczą się według reguł publicznoskargowych. Nie zalicza się ich do prywatnoskargowych, gdyż mogłoby być one zbyt trudne dla pokrzywdzonego.
* ...
gosicka