I. Zagadnienia ogólne
1.POJĘCIE PRAWA KARNEGO
Zespół stanowiący system norm określający:
· jakie czyny człowieka są przestępstwami
· na jakich zasadach człowiek ponosi odpowiedzialność za popełnienie tych przestępstw
· jakie kary i inne środki odpowiedzialności karnej stosuje się wobec sprawców przestępstw
Zostaje powołane do życia przez państwo (jego instytucje). Państwo ma obowiązek wobec obywateli, aby zachować porządek w funkcjonowaniu życia społecznego, na nim spoczywa obowiązek karania za czyny sprzeczne z normami prawa karnego (ius utendi).Prawo karne wkracza we wszystkie dziedziny życia, nawet takie. Które nie są przez państwo normowane (np. zwyczaje, religie).
Dwa kryteria wyodrębnienia prawa karnego :
— formalne – wyodrębnienie z ogółu norm jakie czyny są przestępstwamii jakie środki prawne stosuje się wobec ich sprawców;
— funkcjonalne – zadaniem prawa karnego jest zwalczanie czynów przestępnych za pomocą kar i innych środków przewidzianych w tym prawie ( środki karne )
Cechy charakterystyczne prawa karnego :
— nie reguluje jednej ściśle określonej sfery stosunków społecznych, nie ustala praw i obowiązków uczestników tych stosunków ani nie pełni funkcji organizatorskiej
— jest to zespół norm powinnościowych – zakazów i nakazów, których przekroczenie jest zagrożone sankcją karną
— wprowadza sankcje za najpoważniejsze naruszenia stosunków społecznych regulowanych przez inne dziedziny prawa – pełni funkcję subsydiarną w stosunku do różnych dziedzin prawa
— chroni dobra społeczne i jednostkowe przed zamachami na nie niezależnie od tego, czy ich ochrona bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego Państwa , wynika z innych przepisów czy też wprost z prawa karnego – zawiera normy sankcjonowane ( nie zabieraj ) jak i normy sankcjonujące ( określają rozmiar sankcji )
Wkraczanie prawa karnego następuje, gdy mamy do czynienia z poważnym niebezpieczeństwem naruszenia dobra stosunków społecznych lub, gdy doszło do ich naruszenia.
· prawo karne ma charakter imperatywny – nakazujący – zespół norm bezwzględnie obowiązujący adresatów
· realizacja p.k. zawiązana jest z tzw. Dyspozycyjnością – nie jest zależna od czyjeś woli, decyzji
· nakazujący lub zakazujący charakter norm wynika z tego, że czyny, które naruszają p.k. są społecznie szkodliwe
· jest to prawo o charakterze oceniającym, wartościującym ludzkie zachowania
· prawo autonomiczne – nie służy do wymuszania posłuchu w drodze zagrożenia karami dla reguł zawartych w innych dziedzinach prawa
· posiada duży stopień ingerencyjności w dobra ludzkie (osobiste)
· Pojęcia wstępne
Prawo karne to ogół norm prawnych, które za pomocą kary jako zasadniczego środka przymusu, zawartego w tych normach chronią pewnych wartości społecznych, przed czynami społecznie niebezpiecznymi, zwanymi przestępstwami.
Wartość społeczna w rozumieniu prawa karnego to zdrowie, życie, majątek, godność jednostki.
Czyn społecznie niebezpieczny to zachowanie pozostające w ujemnej relacji do wartości publicznych.
Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary, jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
Przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki. Wykroczenia stoją obok przestępstwa, są poza działami prawa karnego.
· Cechy prawa karnego:
1. Zasada równości wobec prawa
2. Zasada praworządności
3. Zasada humanitaryzmu – prawo karne powinno być ludzkie humanitarne w tym znaczeniu, że wymagania przezeń stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki zabezpieczające nie powinny być okrutne, nie powinny poniżać karanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości.
4. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn – niezbędną przesłanka odpowiedzialności karnej jest czyn sprawcy, kara jest konsekwencją popełnienia czynu zabronionego przez ustawy karne (działania lub zaniechania). Nie mogą być podstawą odpowiedzialności karnej myśli, poglądy, zamiary człowieka, jego właściwości fizyczne lub psychiczne.
5. Zasada winy – oznacza to, że sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko wtedy, gdy z popełnienia czynu można zrobić mu zarzut. Podstawowym warunkiem osobistej zarzucalności czynu (czyli winy) jest współcześnie przede wszystkim występowanie określonej więzi pomiędzy sprawcą a jego czynem. Np. w odniesieniu do przestępstw umyślnych więź ta polega na tym, że sprawca ma zamiar popełnienia czynu. W obowiązującym polskim prawie karnym zasada winy wyrażona została w art. 1 § 3 KK(„nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu). Czyn wypełniający znamiona określone w ustawie karnej nie jest przestępstwem, jeżeli nie został przez sprawcę zawiniony. Określa się go wówczas jako „czyn zabroniony”. Ilekroć więc KK używa określenia „czyn zabroniony” oznacza to, że chodzi o czyn zabroniony przez ustawę ale niekoniecznie przestępny.
6. Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej
7. Nullum crimen sine lege, poenali anteriori – “nie ma przestępstwa bez ustawy” , zasada ta jest najważniejszą zasadą prawa karnego, chronią jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represja karną przez organy państwowe. W prawie polskim zasada ta sformułowana jest w art. 42 Konstytucji RP („odpowiedzialności karnej podlega ten, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”) i w art. 1 § 1 KK w analogicznym brzmieniu. Z zasady tej wynikają pewne reguły bardziej szczegółowe, mianowicie:
- Prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie (Nullum crimen sine lege scripta)
- Przepisy karne muszą opisywać przestępstwo w sposób maksymalnie dokładny (Nullum crimen sine lege scripta)
- niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzyść oskarżonego
- ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz (Nullum crimen sine lege praevia , lex retro non agit)
- kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana we wcześniej wydanej ustawie (Nulla poena sine lege)
ZASADA NULLUM CRIMEN SINE LEGE
Nie ma przestępstwa bez zakazu ustawowego lub czyn zabroniony musi być określony w ustawie.
Zasada ta zrodziła się w szkole klasycznej prawa karnego. Była to jedna z podstawowych cech modelu francuskiego. Podkreślana był tez przez ruch nowej ochrony społecznej po II wojnie światowej, gdy wykształcił się nowy kierunek zwany neoklasycyzmem.
Zasada ta w polskim prawie karnym została określona w art. 42 ust. 1 Konstytucji, gdy ustawodawca wskazał, iż tylko ustawa może zabronić, pod groźbą kary, określonych czynów. Wykluczyła ona zatem inne akty prawne i wskazała, że źródłem prawa karnego materialnego jest ustawa w zakresie w jakim określa ona co to jest przestępstwo i jakie są za nie przewidywane sankcje.
Zasada ta stanowi również podstawę funkcji gwarancyjnej prawa karnego.
Ponadto wskazuje też, iż normy prawa karnego muszą być określone bardzo dokładnie oraz wskazuje na brak możliwości stosowania analogii w prawie karnym.
ZASADA LEX RETRO NON AGIT
Zasada ta jest gwarancją stanu pewności prawnej co do czynów, które mogą powodować odpowiedzialność karną. Zasadę te wyraża art. 1 § 1 kk. Oznacza ona, że nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyn, który nie został zabroniony pod groźbą kary przed jego popełnieniem przez należycie uchwaloną i ogłoszoną ustawę (w DZ. U.).
Odstępstwem od tej zasady jest dekret z 31.08.1944 r. o wymiarze kary dla zbrodniarzy faszystowsko – hitlerowskich. Zgodnie z dekretem i ustawą z dn. 22.04.1964 r. zbrodnie ludobójstwa nie ulegają przedawnieniu.
Ustawa karna z reguły określa datę wejścia jej w życie, z tym że nie może być to data wcześniejsza od daty ogłoszenia tej ustawy w Dz. U. Okres między ogłoszeniem ustawy a wejściem jej w życie nosi nazwę vacatio legis.
Nullum crimen sine periculo sorieli
Nullum crimen sine culpa
Nullum poena sine lege poenali anteriori
2. Funkcje prawa karnego
· ochronna – ma chronić system stosunków społecznych, ekonomicznych, politycznych, interesy indywidualne, wartości grupowe, ogólne przed zamachami, atakami, destrukcją, szkodami wywołanymi przez ludzkie zachowania poprzez powiązania z funkcją afirmacyjno – motywacyjną – określa podstawowe standardy postępowania w społeczeństwie, wskazuje jakie dobra i w jakim zakresie podlegają ochronie ( f. a. ), a poprzez stosowanie sankcji zmierza do wzmocnienia motywacji do przestrzegania norm; jest tym skuteczniejsze im powszechniejsza jest świadomość prawna społeczeństwa.
· prewencyjno – wychowawcza (zapobiegawcza )– ograniczająca popełnianie przestępstw – wyraża się przez zagrożenie karą czynów uznanych za przestępstwo, zastosowanie kary, gdy ktoś popełnił przestępstwo, wykonanie, realizacja kary; celem kary i innych środków karnych ( zwłaszcza probacyjnych ) jest zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę;
· poszukiwania osiągania sprawiedliwości – sprawiedliwościowa konieczność rozliczenia sprawcy z popełnionego przestępstwa wobec społeczeństwa, odbywa się w ramach działalności zwanej wymiarem sprawiedliwości, proporcjonalne do winy sprawcy i szkodliwości jego czynu, stosowanie norm prawa karnego, a w szczegolności kar i inych środków karnych
· gwarancyjna – mechanizmy zabezpieczające obywateli przed zbyt daleko idącymi konsekwencjami kary, a zwłaszcza, gdy trzeba chronić przed niesłusznym lub niepotrzebnym postawieniem człowieka w stan oskarżenia, zakres czynów zabronionych powinien być dla obywatela jasny i aby sądy mogły stosować tylko takie kary, jakie zostały określone w ustawie; zasady : nulum crimen sine lege, nulla poena sine lege, lex retro non agit;
· humanitaryzm stosowania prawa karnego – poszanowanie człowieka, jego godności, oszczędzanie cierpień.
· Restytucyjna – wpływ wiktymologii poprzez odpowiedni system śroków karnych umożliwienie sprawcy starania o naprawienie szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu nawet jako samoistny środek karny.
Między funkcjami gwarancyjną i ochronną zachowana musi być równowaga – nie można realizować funkcji ochronnej za wszelką cenę, ale z drugiej strony nie można tak rozwijać funkcji gwarancyjnej , aby podważyć skuteczność walki z przestępczością ( zasada humanizmu prawa współczesnego – miarkowanie stosowanych środków represji mając na uwadze godność ludzką sprawcy.
· Funkcje prawa karnego:
1. Funkcja ochronna – ochrona systemu wartości społecznych
2. Funkcja wychowawcza – oddziaływanie na świadomość społeczną w kierunku zaakceptowania wartości kodeksu karnego
3. Funkcja gwarancyjna – wiąże się z nią kilka zasad nastawionych na to, aby chronić człowieka od ryzyka konfliktu z normą karną
4. Funkcja sprawiedliwościowa – historycznie pierwotna funkcja prawa karnego; zaspokajanie poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej przestępstwem, a także rodziny ofiary i jej grupy społecznej leży u genezy prawa karnego
3. Podział prawa karnego
· Działy prawa karnego
1. Prawo karne materialne ( prawo karne ) to zespół norm prawnych, zawierających zakazy i nakazy określonego zachowania się oraz przewidujących konsekwencje w razie ich naruszenia.
Prawo karne materialne jest dziedziną prawa określającą czyny społecznie szkodliwe będące przestępstwami , ustanawiające zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary i inne środki ( karne i środki zabezpieczające ) stosowane wobec sprawców w związku z naruszeniem prawa karnego.
W całokształcie norm pk wyodrębniamy:
1. prawo karne procesowe (inaczej postępowanie karne lub procedura karna) zespół norm prawnych regulujących postępowanie w sprawach o przestępstwa, które zabezpieczają realizację normy prawa karnego materialnego, zmierzających do realizacji norm prawa materialnego, określają status sprawy. Prawo karne procesowe określa:
naczelne zasady
warunki dopuszczalności ( przesłanki )postępowania karnego
uprawnienia jego uczestników
stadia procesu
rodzaje rozstrzygnięć ( wyroki, postanowienia )
środki kontroli tych rozstrzygnięć ( apelacja, zażalenie, kasacja )
2.Prawo karne wykonawcze określa organy powołane do wykonywania kar, tryb i sposób ich wykonywania. Reguluje tryb wykonywania kar, środków karnych i zabezpieczających orzeczonych za przestępstwo w postępowaniu karnym na podstawie norm prawa karnego materialnego oraz uprawnienia osób skazanych. W ramach prawa karnego wykonawczego wyróżnia się część zwaną prawem penitencjarnym, która normuje celowe wykonywanie kary pozbawienia wolności, zmierzające do resocjalizacji sprawcy.
Między przepisami kodeksów karnych zachodzą liczne związki:
1. przepisy kpk są tak ukształtowane aby zapewniały realizację norm prawa materialnego,
2. w kk występują przepisy o charakterze proceduralnym – tryb ścigania przestępstw na wniosek pokrzywdzonego, albo z oskarżenia prywatnego,
3. w kk zawarto najistotniejsze przepisy dotyczące dziedziny wykonania kary – art. 77 – 84
4. mieszany materialno – procesowy charakter instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego
W całokształcie norm prawa karnego wyróżnia się pewne jego części charakteryzujące się odmiennością przedmiotu i sposobu regulacji. Są to wyspecjalizowane ( szczególne ) dziedziny prawa karnego :
- Prawo karne skarbowe ( materialne i procesowe ):jest wyodrębnione ze względów przedmiotowych reguluje problematykę odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia skarbowe, tzn. czyny naruszające interesy Skarbu Państwa w zakresie podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier losowych i totalizatorów. Prawo karne skarbowe zawarte jest w kodeksie karnym skarbowym z 1999r. (KKS) normuje odpowiedzialność za przestępstwa i wykroczenia skarbowe oraz postępowanie w tych sprawach, które należy do finansowych organów orzekających i – w pewnym zakresie – sądów .
- Prawo karne wojskowe: wyspecjalizowane ze względów podmiotowych określa przestępstwa wojskowe i ogranicza do nich krąg osób mogących ponosić odpowiedzialność na podstawie tego prawa , jak i przedmiotowych; łączące się z celem tych przepisów - obowiązkiem służby wojskowej, zapewnieniem dyscypliny wojskowej i gotowości obronnej sił zbrojnych (np. dezercja) zawarte ono jest w kodeksie karnym jako „część wojskowa”. Odpowiedzialność żołnierzy unormowana jest w kk i opiera się na tych samych zasadach, co odpowiedzialność osób cywilnych, jednakże z licznymi odrębnościami wynikającymi z dyscypliny wojskowej.
- prawo wykroczeń, dziedzina prawa bliska prawu karnemu zwana też prawem
karno administracyjnym. Prawo o wykroczeniach określa czyny stanowiące wykroczenia, normuje zasady odpowiedzialności za te czyny, kary i inne środki. Przepisy prawa wykroczeń zawarte są w Kodeksie Wykroczeń z 1971 roku. KW nie nazywa odpowiedzialności za wykroczenia odpowiedzialnością karną, niemniej istota tych dwóch rodzajów odpowiedzialności jest taka sama, skoro chodzi o wymierzenie kary za czyny zabronione przez ustawę. Prawo o wykroczeniach różni się od prawa karnego głównie wagą czynów. Wykroczenia są czynami karalnymi o niższym stopniu społecznej szkodliwości niż przestępstwa i w związku tym zagrożone są łagodniejszymi karami. Całość orzecznictwa w sprawach o wykroczenia przejęły sądy powszechne.
- Postępowanie z nieletnimi – jest dziedziną prawa ściśle związaną z prawem
karnym, uregulowaną w „ustawie z dnia 26.X 1982r. O postępowaniu w sprawach nieletnich (do tego czasu obowiązywały przepisy k.k. z 1932 roku). Nie jest to część prawa karnego ponieważ wobec nieletnich w zasadzie nie stosuje się kar, lecz środki wychowawcze i poprawcze orzekane przez sad rodzinny w odrębnym trybie postępowania wobec osob które nie ukończyły 17 lat w chwili popełnienia przestępstwa..
Na gruncie prawa karnego procesowego analogia jest w zasadzie dopuszczalna, ale pod warunkiem, że nie będzie powodować ograniczenia lub zniesienia praw obywatelskich.
4. Prawo karne a nauki pokrewne
· Nauki pomocnicze i nauki pokrewne prawa karnego
Ścisły związek z prawem karnym mają:
Kryminologia, nauka o przestępczości i przestępcy, bada przyczyny przestępczości
- fenomenologia kryminalna
- statystyka kryminalna
- etiologia kryminalna
Kryminalistyka, jest nauka o metodach i środkach wykrywania przestępstw, wykrywania i ścigania ich sprawców oraz uzyskiwania i utrwalania środków dowodowych dla celów procesu karnego. W ramach kryminalistyki wyróżnia się
- Taktykę kryminalistyczną (np. taktykę przesłuchania lub taktykę pościgu)
- Technikę kryminalistyczną
Wiktymologia jest nauka o ofierze przestępstwa.
Nauki o polityce kryminalnej ich przedmiotem jest działalność organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Obejmuje ona politykę ustawodawczą państwa w zakresie tworzenia prawa karnego, politykę ścigania przestępstw, politykę wpływania na stosowanie przez sądy kar za poszczególne rodzaje przestępstw (tzw. polityka karna) i politykę w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolności (polityka penitencjarna).
Nauki penitencjarne zajmują się różnymi aspektami wykonywania kary pozbawienia wolności.
Psychiatria sądowa – bada odchylenia od normy życia psychicznego (niepoczytalność, poczytalność ograniczona)
Psychologia kryminalna – analizująca elementy życia psychicznego, sferę motywacyjną i emocjonalną zachowań przestępczych
Medycyna sądowa
5. Historia prawa karnego – rozwój historyczny
Do II połowy XVIII w. panowała obiektywna ocena przy dochodzeniu do odpowiedzialności za popełnione przestępstwa. Do tego czasu sprawca odpowiadał za każde przyczynienie się do przestępstwa, karano za popełnieni przestępstwa a także za nie doniesienie o jego popełnieniu. Karano także zastępczo tzn. np. burmistrz miasta dawał głowę za rozruchy w mieście, karano też śmiercią zwierzęta. Wymiar sprawiedliwości w tym czasie miał charakter stanowy, rodzaje kar zależały od pozycji w społeczeństwie. W Polsce, jak i w większości państw, osobnemu prawu podlegała szlachta, odrębnemu mieszczanie a jeszcze innemu chłopi.
Od II poł. XIII w. pod wpływem postanowień IV Soboru Laterańskiego rozpowszechniły się tortury, jednakże znaczna krytyka spowodowała iż od XVI w. powoli ich się zakazywało. W Polsce zakaz tortur wszedł w roku 1776 r.
Prawo karne wówczas funkcjonujące charakteryzowała niejasność i chaotyczność uregulowań, okrucieństwo kar i arbitralność stosowania tego prawa przez władców i ich urzędników.
Pod wpływem filozofii Oświecenia w wieku XVIII rozpoczyna się okres przeobrażeń systemu prawa karnego materialnego i procesowego. Na gruncie idei filozofów: Montesquieu (Monteskiusz), Beccarii powstaje nowy model prawa i procesu karnego zapoczątkowany Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. i kodeksem karnym francuskim z 1791 r.
Postulaty Oświecenia w prawie karnym – kierunek postępowo – humanitarny. Ruch ten domagał się ścisłego określenia czynów zabronionych i kar za nie grożących, ograniczenia katalogu przestępstw do tych naprawdę szkodliwych, poszanowania człowieka w czasie postępowania karnego, zniesienia tortur. Postulaty formalnej równości wobec prawa i laicyzacji prawa karnego (rozróżnienie sfer: grzech – naruszenie praw Boga, przestępstwo – naruszenie prawa) Wybitni ideolodzy Oświecenia: Voltaire, Rousseau, Montesquieu, Diderot, Marat, Beccaria, w Polsce: Ostrowski, Kołłątaj, Szymanowski.
W Oświeceniu nawoływania do reformy państwa i prawa najdobitniej odzwierciedlał się w kierunku postępowo – humanitarnym, który zakładał za Beccarią :
— wyznawał zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa ;
— przeciwstawiał się okrucieństwu i bezmyślności kar; w szczególności ostro zwalczał kary cielesne i był przeciwnikiem kary śmierci ;
— wysuwał tezę, że kara powinna być wprost proporcjonalna do ciężkości przestępstwa, gdyż tylko wtedy będzie sprawiedliwa ;
— kara nie powinna stanowić ślepego odwetu, lecz być celowa – dostosowana do potrzeb zwalczania przestępczości ;
— niedopuszczalne jest karanie za samą myśl, jak to miało miejsce w prawie feudalnym ( herezja, czary ), lecz tylko za czyn człowieka polegający na zewnętrznym zachowaniu się ;
— miarą ciężkości jest szkoda społeczna, a nie sam zamiar sprawcy ;
— ustawa powinna ściśle określać przestępstwa i grożące za nie kary, aby zapobiec samowoli sądów. Pogląd ten stał się podstawą sformułowania zasad : nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege.
Model francuski nazwano modelem klasycznym prawa karnego materialnego. Cechy tego modelu to:
a) zasada nullum crimen sine lege et nulla poena sine lege (odpowiedzialność tylko za czyn zabroniony w ustawie, kara za czyn musi być przewidziana w ustawie);
b) zasada równości wszystkich wobec prawa;
c) zasada odpowiedzialności tylko za czyn zawiniony;
...
gosicka