Budżet jednostki samorządu terytorialnego jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów tej jednostki. Uchwalany jest na rok budżetowy (rokiem budżetowym jest rok kalendarzowy) w formie uchwały budżetowej. Uchwała budżetowa stanowi podstawę gospodarki finansowej j.s.t. w odniesieniu do roku budżetowego. Uchwała budżetowa składa się z budżetu j.s.t. oraz załączników.
W załącznikach do uchwały budżetowej zamieszcza się:
1) zestawienie planowanych kwot dotacji udzielanych z budżetu j.s.t.,
2) plan dochodów wydzielonego rachunku dochodów samorządowych jednostek budżetowych prowadzących działalność określoną w ustawie z 7.9.1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.) oraz wydatków nimi finansowanych (zob. art. 214, 223 FinPublU),
3) plany przychodów i kosztów samorządowych zakładów budżetowych.
Zarówno dochody jak i wydatki budżetu jednostki samorządu terytorialnego ujmuje się w podziale na dochody i wydatki bieżące oraz majątkowe.
Do dochodów majątkowych zalicza się:
1) dotacje i środki przeznaczone na inwestycje,
2) dochody ze sprzedaży majątku,
3) dochody z tytułu przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności.
Natomiast przez dochody bieżące budżetu j.s.t. rozumieć należy dochody budżetowe niebędące dochodami majątkowymi.
Do wydatków majątkowych zalicza się wydatki na:
1) inwestycje i zakupy inwestycyjne,
2) zakup i objęcie akcji i udziałów,
3) wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego.
Podobnie przez wydatki bieżące budżetu j.s.t. rozumie się wydatki budżetowe niebędące wydatkami majątkowymi.
Problematyka dochodów j.s.t. jest uregulowana ustawą z 13.11.2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (tekst jedn.: Dz.U. z 2008 r. Nr 88, poz. 539 ze zm.).
Procedura budżetowa
Kompetencje w zakresie przygotowania projektu uchwały budżetowej posiada organ wykonawczy j.s.t. Natomiast do wyłącznej właściwości organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego (rady gminy, rady powiatu oraz sejmiku województwa) należy uchwalanie budżetu tej jednostki.
Projekt budżetu j.s.t. jest przygotowywany przez jej organ wykonawczy (tj. wójta, burmistrza lub prezydenta – w gminie, zarząd – w powiecie oraz województwie), który w wykonywaniu swojego zadania jest samodzielny i nie podlega wpływom innych organów. Zgodnie jednak z art. 234 FinPublU to organ stanowiący j.s.t. podejmuje uchwałę w sprawie trybu prac nad projektem uchwały budżetowej. Uchwała taka określać ma w szczególności: wymaganą szczegółowość projektu budżetu j.s.t., terminy obowiązujące w toku prac nad tym projektem oraz wymogi dotyczące uzasadnienia i materiały informacyjne, które zarząd przedłoży organowi stanowiącemu j.s.t. wraz z projektem uchwały budżetowej.
Zgodnie z postanowieniami art. 233 FinPublU do wyłącznej kompetencji organu wykonawczego j.s.t. należy nie tylko przygotowanie projektu uchwały budżetowej wraz z objaśnieniami, ale również inicjatywa w sprawie zmian tej uchwały oraz uchwały o prowizorium budżetowym.
Projekt uchwały budżetowej wraz z uzasadnieniem i innymi wymaganymi materiałami informacyjnymi (zob. art. 234 pkt 3 FinPublU) organ wykonawczy przedkłada organowi stanowiącemu i regionalnej izbie obrachunkowej – celem zaopiniowania, najpóźniej do 15 listopada roku poprzedzającego rok budżetowy. Opinię regionalnej izby obrachunkowej o projekcie uchwały budżetowej organ wykonawczy j.s.t. jest zobowiązany przedstawić, przed uchwaleniem budżetu, organowi stanowiącemu. Wskazany wyżej termin złożenia projektu uchwały budżetowej wraz z załącznikami jest terminem ustawowym, którego zmiana nie leży w zakresie kompetencji organów jednostki samorządu terytorialnego.
W terminie 7 dni od dnia przekazania projektu uchwały budżetowej organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego, organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego przekazuje podległym jednostkom informacje niezbędne do opracowania projektów ich planów finansowych. Jednostki te zobowiązane są opracować projekty planów finansowych w terminie 30 dni od dnia otrzymania stosownych informacji, nie później jednak niż do dnia 22 grudnia.
Uchwałę budżetową organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego powinien uchwalić przed rozpoczęciem roku budżetowego, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach – nie później niż do dnia 31 stycznia roku budżetowego.
W przypadku gdy dochody i wydatki państwa określa ustawa o prowizorium budżetowym, również organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego – na wniosek organu wykonawczego – może podjąć uchwałę o prowizorium budżetowym j.s.t. na okres objęty ustawą o prowizorium budżetowym.
Do czasu uchwalenia uchwały budżetowej, jednak nie później niż do dnia 31 stycznia roku budżetowego, podstawą gospodarki finansowej jest projekt uchwały budżetowej przedstawiony organowi stanowiącemu jednostki samorządu terytorialnego. W przypadku jednak nieuchwalenia uchwały budżetowej do dnia 31 stycznia roku budżetowego uprawnienia w przedmiotowym zakresie przechodzą na regionalną izbę obrachunkową, która w terminie do końca lutego roku budżetowego ustala budżet jednostki samorządu terytorialnego w zakresie zadań własnych oraz zadań zleconych. Do dnia ustalenia budżetu przez regionalną izbę obrachunkową podstawą gospodarki finansowej jest projekt uchwały budżetowej przedstawiony organowi stanowiącemu przez organ wykonawczy.
Wykonywanie budżetu
Budżet jednostki samorządu terytorialnego wykonuje jej zarząd (w przypadku gminy zob. w przedmiotowym zakresie kompetencje wójta, burmistrza, prezydenta miasta; art. 30 ust. 2 pkt 4 oraz art. 60 ustawy o samorządzie gminnym). Zarząd jednostki samorządu terytorialnego sprawuje ogólny nadzór nad realizacją, określonych uchwałą budżetową, dochodów i wydatków, przychodów i rozchodów budżetu jednostki samorządu terytorialnego.
W terminie 21 dni od dnia podjęcia uchwały budżetowej zarząd j.s.t. przekazuje podległym jednostkom informacje o ostatecznych kwotach dochodów i wydatków tych jednostek oraz wysokości dotacji i wpłat do budżetu.
Zarząd jednostki samorządu terytorialnego może opracować harmonogram realizacji budżetu j.s.t. i poinformować o nim podległe i nadzorowane jednostki.
W toku wykonywania budżetu j.s.t. – podobnie jak w przypadku budżetu państwa – obowiązują następujące zasady gospodarki finansowej:
1) ustalanie, pobieranie i odprowadzanie dochodów budżetu j.s.t. następuje na zasadach i w terminach wynikających z obowiązujących przepisów,
2) pełna realizacja zadań następuje w terminach określonych w przepisach i harmonogramie realizacji budżetu j.s.t. – jeżeli został on opracowany,
3) dokonywanie wydatków następuje w granicach kwot określonych w planie finansowym, z uwzględnieniem prawidłowo dokonanych przeniesień i zgodnie z planowanym przeznaczeniem, w sposób celowy i oszczędny, z zachowaniem zasady uzyskiwania najlepszych efektów z danych nakładów,
4) zlecanie zadań powinno następować na zasadzie wyboru najkorzystniejszej oferty, z uwzględnieniem przepisów o zamówieniach publicznych i z uwzględnieniem odrębności związanych ze zlecaniem zadań organizacjom pozarządowym.
Jeżeli chodzi o zasadę, zgodnie z którą niezrealizowane kwoty wydatków budżetu j.s.t. wygasają z upływem roku budżetowego, istnieje w tym zakresie istotny wyjątek. A mianowicie organ stanowiący j.s.t. może ustalić – co następuje w drodze uchwały – wykaz wydatków, które mogą być realizowane w okresie dłuższym niż okres roku budżetowego. Organ stanowiący j.s.t. ustala plan finansowy tych wydatków. Powinien również określić ostateczny termin dokonania każdego z wydatków ujętych w wykazie (przypadający w następnym roku budżetowym), z zastrzeżeniem, że ostateczny termin ich dokonania upływa 30 czerwca roku następnego.
Środki finansowe na wydatki, realizowane w ten sposób są gromadzone na wyodrębnionym subkoncie podstawowego rachunku bankowego jednostki samorządu terytorialnego. W przypadku ich niewykorzystania w terminie ostatecznym, określonym przez organ stanowiący j.s.t., podlegają przekazaniu na dochody budżetu j.s.t. Następuje to w terminie 7 dni od dnia określonego przez organ stanowiący j.s.t.
W przypadku rezerwy ogólnej – art. 222 ust. 1 FinPublU wskazuje na obowiązek jej tworzenia w budżecie j.s.t. (co do 1.1.2010 r. stanowiło jedynie możliwość). W pewnym zakresie zamieniły się zasady kształtowania wysokości rezerwy ogólnej – ponieważ zgodnie z przepisami FinPublU ustala się ją w wysokości nie niższej niż 0,1 i nie wyższej niż 1% wydatków budżetu (por. art. 173 FinPublU z 2005 r.).
Rezerwy celowe natomiast mogą być tworzone na wydatki, których szczegółowy podział na pozycje klasyfikacji budżetowej nie może być dokonany w okresie opracowywania budżetu (co nie uległo zmianie). Dodatkowo mogą być również tworzone na wydatki związane z realizacją programów z udziałem środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej oraz pochodzących z bezzwrotnej pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu oraz gdy odrębne przepisy tak stanowią. W przypadku rezerw celowych, których szczegółowy podział na pozycje klasyfikacji budżetowej nie może być dokonany w okresie opracowywania budżetu – ich suma nie może przekroczyć 5% wydatków budżetu.
Rezerwy celowe mogą być przeznaczone wyłącznie na cel, na jaki zostały utworzone, oraz wykorzystane zgodnie z klasyfikacją budżetową wydatków. Zarząd j.s.t. może jednak dokonać zmiany przeznaczenia rezerwy celowej.
Zarząd jednostki samorządu terytorialnego może podjąć decyzję o blokowaniu planowanych wydatków budżetowych. Może to nastąpić w przypadkach stwierdzenia:
1) niegospodarności w określonych jednostkach,
2) opóźnień w realizacji zadań,
3) nadmiaru posiadanych środków,
4) naruszenia zasad gospodarki finansowej.
O podjętej decyzji zarząd j.s.t. zawiadamia organ stanowiący tej jednostki.
Zarząd jednostki samorządu terytorialnego jest również uprawniony do dokonywania przeniesień planowanych wydatków.
gosicka