ustrój pol. Islandzkiej Wolnej WSpólnoty.doc

REFETAT: USTRÓJ POLITYCZNY ISLANDZKIEJ WOLNEJ WSPÓLNOTY W LATACH 930- 1262

              Tematem mojej pracy jest przedstawienie ustroju politycznego Islandzkiej Wolnej Wspólnoty w latach 930- 1262. Na samym początku  wyjaśnię czym  charakteryzuje się wymieniona w tytule wolna wspólnota. Wspólnota jest to- typ zbiorowości oparty na silnych, emocjonalnych więziach, nieformalnej strukturze, dominujący przede wszystkim w społeczeństwach pierwotnych. Jak sama nazwa wskazuje wolna oznacza, że każdy mógł do niej dołączyć pod warunkiem dostosowania się do jej praw. Ustrój polityczny Islandzkiej Wolnej Wspólnoty nazwany został przez naukowców jako przykład zorganizowanej anarchii. W moje prezentacji postaram się ustosunkować do tego stwierdzenia. Próbując odpowiedzieć na kilka ważnych pytań. Dlaczego właśnie na taki ustrój polityczny zdecydowali się Islandczycy? Czy był on dostatecznie dobry? I wreszcie dlaczego, doszło do upadku Islandzkiej Wolnej Wspólnoty ?

              Islandia została zasiedlona w 870r. głównie przez Norwegów. Z powodu przywłaszczenia sobie przez  króla Haralda Pięknowłosego całą ziemię dziedziczną, wszystkie grunty oraz wody. Tak możni panwie jak ogniści wolni gospodarze mieli być odtąd tylko dzierżawcami. Wobec tak strasznej niewoli wielu mężów opuściło kraj. Pragnąc wyeliminować opór, z jakim spotkały się jego twarde rządy rozpoczął prześladowania opozycji. Związku z tym wolni gospodarze zaczęli masowo opuszczać kraj. Głównym celem ich wypraw stała się nowo odkryta wyspa Islandia. Obok Norwegów na wyspę docierali także przedstawiciele innych nacji głównie Celtowie. Podstawowym problemem z jakim zmagali się pierwsi osadnicy były trudne warunki naturalne. Rywalizacje między sąsiadami szybko wyparła współpraca. Wówczas powstały stowarzyszenia przypominające dzisiejsze towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych- Hreppur i prywatne sądy polubowne zwane ϸing. Podstawą dla ich funkcjonowania był spontanicznie wytworzony system prawa zwyczajowego, czyli nasze prawo (vár lög). Wraz ze wzrostem liczby cudzoziemców pojawił się problem związany z obowiązywaniem prawa, ponieważ każdy przynosił ze sobą bagaż innych doświadczeń i praw które chciał wcielać w nowe życie. Spory jakie narastały w społeczeństwie spowodowały że w 930 roku Islandczycy zwołali zgromadzenie (Tingvellir), na którym przyjęto wspólny system prawny dla całej wyspy. Tak właśnie narodziła się Islandzka Wolna Wspólnota.

              Kiedy Islandia była już zasiedlona, przybył mieszkaniec ze wschodu ( Úlfljótr), który przyniósł ze sobą prawa z Norwegii. Nowy islandzki system prawa przypominał w dużej mierze nordycki z jednym wyjątkiem. Islandczycy zdecydowali, że lepiej poradzą sobie bez króla. Miejsce monarchy zajęło 48- osobowe Zgromadzenie Powszechne ( Lögrѐtta) zasiadali w nim Goϸi, właściciele pakietu praw zwanego Gođar, czyli uprawniającego posiadacza do stanowienia prawa i rozstrzygania sporów. Teoretycznie głównym uprawnieniem Goϸich było stanowienie prawa, w praktyce jednak ich prawotwórcza rola ograniczała się do wysłuchiwania losowo wybranego Głosiciela Prawa ( Lögsögumaŏur), który raz na trzy lata recytował zwyczaje obowiązujące w Islandii. Jeśli których z nich pominął i nikt nie zareagował, wówczas przestało to obowiązywać. Początkowo ‘’nasze prawo’’ przekazywano ustnie, jednak na przełomie 1117 i 1118 zostało ono zebrane w jeden zbiór (grágás) wówczas rola Goϸich ograniczała się do interpretowania spisanych w nich zwyczajów. Chciałaby podkreślić, że mimo to nie zrezygnowano z obowiązku recytowania prawa. Głównym uprawnieniem każdego właściciela gođar było spełnianie roli łącznika, poprzez którego Islandczycy podlegali prawu. Związek między Goϸim, a jego podwładnym nie miał charakteru terytorialnego. Islandczycy mogli swobodnie zmieniać swojego Goϸiego i przechodzić pod opiekę innego, który zechciał ich przyjąć.

              Na zwołanym w 930r. wiecu Islandia zastała podzielona na 4 ćwiartki, a każda z nich na 9 gođar. Podstawową instytucja sprawiedliwości stały się funkcjonujące w każdej ćwiartce prywatne sądy arbitrażowe ϸingi. Rolę ławników sprawowali w nich wolni Islandczycy ( ad hoc). Jeśli arbitrom nie udało się rozstrzygnąć sporu, sprawa trafiała do jednego z trzech Vorϸings ( jurorzy). Na szczycie tej struktury stał Alϸing pełniący role sądu odwoławczego oraz sądu rozstrzygającego sprawy, których członkami byli różnych ćwiartek. W późniejszym okresie powstał jeszcze jeden sąd (Fimmtardómur). Trafiały do niego sprawy które nie nalazły rozstrzygnięcia w innych sądach. Charakterystyczną cechą islandzkiego systemu prawnego jest całkowity brak zorganizowanego aparatu przymusu. Nie było przymusowych podatków, a dostęp do dóbr publicznych realizowano na drodze wzajemnej pomocy. Obca im była również publiczna egzekucja wyroków sądowych. Arbitraże rozsądzali spory, ale wykonanie wyroku leżało w interesie poszkodowanego wspomaganego przez przyjaciół, rodzinę i w razie potrzeby przez naczelnika.

              Prawo określało kary za każdy rodzaj przestępstwa. Jeżeli uznany za winnego Islandczyk nie poddał się dobrowolnie egzekucji, jego oskarżyciel ponownie udawał się do sądu i żądał wyjęcia go spod prawa tzn. przestępcę ogłaszano banitą i każdy mógł go bezkarnie zabić. Jednak w dowolnym momencie postępowania sprawy oskarżyciele mogli zdecydować się na zawarcie ugody. Islandczycy znali tylko trzy rodzaje kar: przymusowe odszkodowania, czasową i dożywotną banicję. Opłata za zabicie człowieka nosiła nazwę wergld czyli ludzkie złoto. Ważna była umiejętność rozróżniania zwykłego zabójstwa, które było traktowane jak każde inne przestępstwo, od morderstwa, które uważano za coś hańbiącego. Rozróżnienie to dokonywało się na podstawie intencji sprawcy, a mianowicie ‘’zabójca nie minie trzech domów zanim nie powiadomi o swoim czynie’’. Te dwa czyny miały również różnie konsekwencje prawne. Popełniając zbrodnie traciło się prawo do jakiegokolwiek usprawiedliwienia. Podobnie jak gođar, tak i prawo do odszkodowań stanowiło własność prywatną podlegającą obrotowi. Jeżeli ktoś nie był w stanie sam wyegzekwować swojej należności, mógł zwrócić się z prośbą o odpłatną pomoc do swojego naczelnika lub poszukać silniejszej od siebie osoby, która zgodziłaby się odkupić to uprawnienie.

              Niestety około 1210r. nastąpiło załamanie policentrycznego systemu prawa islandzkiego. Po okresie ponad pięćdziesięcioletniego konfliktu, który w staroislandzkich  kronikach przedstawiany jest jako czas wielkiego chaosu i bezprawia, Islandia poddała się władzy norweskiego króla. Czy jednak Hobbes miał racje w swojej teorii mówiąc, że społeczeństwo pozbawione suwerena, w sposób naturalny zmierza ku wojnie każdego z każdym? Obecnie na ten temat zdania wśród badaczy są podzielone. Jedni uważaj, że główną przyczyną upadku systemu prawa prywatnego było spotęgowanie skali konfliktów na skutek narastającej koncentracji władzy i bogactwa. Inni natomiast twierdzą, że badania wykazują, iż z powodu konfliktów u schyłku upadku śmierć poniosło około 350 os. co stanowi 7 os. na rok. Związku z tym naukowcy upadek Wolnej Wspólnoty upatrują w przyjęciu przez Islandie chrześcijaństwa i wynikłe stąd zmiany w strukturze dochodów Goϸich.

              Pierwsze kilkadziesiąt swoich lat Islandia była krajem pogański. Dopiero około 990r. jeden z następców Haralda Jasnowłosego wysłał do Islandii grupę uzbrojonych misjonarzy, którzy siłą nawracali na chrześcijaństwo. Związku z tym napięcie było tak duże, iż zdawało się, że nic nie powstrzyma zbrojnego starcia. Jednak zorganizowanie konfliktu uniknięto poprzez poddanie sporu arbitrażowi. Głosiciel praw przemówił do ludu, mówiąc że zapanuje chaos jeżeli w kraju nie będzie obowiązywało jedno prawo. W taki oto sposób przejęto chrześcijaństwo w Islandii. Wpłynęło to na system prawa z powodu podjęcia uchwały przez Alϸing o wprowadzeniu przymusowej dziesięciny w wysokości 1% majątku właściciela ziemskiego, które zobowiązane były płacić wszystkie gospodarstwa. Opłatę tę dzielono na 4 części: pierwszą przeznaczano biskupowi, drugą lokalnemu księdzu, trzecią biednymi i ostatnia trafiała na zabudowania kościelne. Na skutek przyjęcia chrześcijaństwa Goϸi, będąc jednocześnie kapłanem uniezależniał się od swoich klientów. Wysokość dziesięciny opierała się na wycenie majątku płatnika dokonywanej przez Goϸich, co pozwalało im na stopniowe zwiększanie obciążeń podatkowych. Gođar stanowił własność prywatną, dlatego nie tylko można było go sprzedać ale również i odziedziczyć, dzięki temu mógł on pozostać w rodzinie.

Około 1220r. pięć najpotężniejszych rodzin, przejęło kontrolę nad wszystkimi gođorđ.

Wówczas rynkowa konkurencja pomiędzy Goϸimi została już całkowicie wyparta przez konkurencje polityczną. Wyglądało to tak jakby walka toczyła się o to kto ma rządzić Islandią?

              Zmiany polityczne w Islandii skutecznie wykorzystał norweski król Hákon, popierając swoimi pieniędzmi i prestiżem raz jedną raz drugą stronę konfliktu.  W końcu w 1262r. mieszkańcy trzech ćwiartek przyjęli tzw. Gamli Sáttmáli- porozumienie oddające mu władzę na wyspie. Rok później została ona zatwierdzona również przez czwartą ćwiartkę i w taki oto sposób Islandzka Wolna Wspólnota przekształciła się w państwo minimalne.

              Reasumując powyższe rozważania stwierdzam, że policentryczny porządek Islandzkiej Wolnej Wspólnoty miał bardzo głęboko zakorzenione korzenie w swojej tradycji i obyczajach, czego dowodem jest tzw. nasze  prawo. Prawo to skutecznie istniało, a przede wszystkim sprawdzało się na Wyspie przez ponad 300 lat. Do momentu wprowadzenia przymusowej dziesięciny, która stworzyła właścicielom nieruchomości kościelnych podstawę do bogacenia się, co w konsekwencji doprowadziło do powstania klasy wielkich naczelników i zachwiania równowagi społecznej. Dlatego uważam, że upadek Islandzkiej Wolnej Wspólnoty nie był konsekwencją jej wolnorynkowego prawa, ale centralizacji tego systemu.

Ewelina Plebanik