WSPOŁCZESNY POLSKI FILM DOKUMENTALNY
Dyskusja z rzeczywistością
Przez cały okres po II wojnie światowej film dokumentalny odgrywał w kulturze polskiej
istotną rolę. Nigdy jednak nie przyjęła się u nas Griersonowska formuła dokumentu, zgodnie z ktorą ten rodzaj filmu słuŜy przede wszystkim edukacji obywatelskiej, pomaga potencjalnemu wyborcy rozeznać się w świecie. Owszem, w polskiej Wytworni Filmow Oświatowych zrealizowano dziesiątki filmow, popularyzujących wiedzę ze wszystkich dziedzin – od fizyki po nowoczesne malarstwo; wyświetlano potem te filmy w szkołach czy domach kultury. Co innego jednak film dokumentalny: będąc z definicji zapisem rzeczywistości, pozostawał zarazem domeną sztuki.
Specyfika polskiego dokumentu
Filmy te produkowane były przede wszystkim w załoŜonej w 1950 roku – więc obchodzącej
w roku 2000 swoje pięćdziesięciolecie – warszawskiej Wytworni Filmow Dokumentalnych.
Realizujący je autorzy szukali takiego sposobu przedstawienia wybranego przez siebie
wycinka świata, by przekształcał się on w wypowiedź artystyczną. Filmy dokumentalne, aŜ do lat osiemdziesiątych wyświetlane w kinach jako „dodatki” przed filmami fabularnymi, rywalizowały z nimi w konkurencji estetycznej – i nieraz rywalizowały skutecznie.
Najwartościowsze dokumenty – skoro zawierały prawdziwy obraz świata – przemycały
czasem treści w istocie opozycyjne, źle widziane przez komunistyczną władzę (po drugiej
wojnie światowej do 1989 roku Polska znajdowała się w bloku państw komunistycznych).
W skrajnych przypadkach władza zakazywała rozpowszechniania filmow dokumentalnych
pokazujących niedostatki czy zło socjalizmu.
Pierwszym festiwalem filmowym, jaki powstał w Polsce, był Krakowski Festiwal Filmow
Krótkometrażowych, organizowany nadal corocznie – w edycji krajowej od 1961, a w
międzynarodowej od 1964 roku. Dominowały w nim filmy dokumentalne i to wśrod autorow
tych filmow toczyła się zatem pierwsza reŜyserska rywalizacja, budząca gorące emocje wśrod
publiczności. Laureatem Głownej Nagrody pierwszego festiwalu w Krakowie w 1961 roku
został słynny, klasyczny dokument Kazimierza Karabasza Muzykanci. To właśnie Barabasz
[1]
2
(ur. 1930), obok Jerzego Bossaka (1910-1989), naleŜał do prawodawcow „etyki i estetyki”
polskiego dokumentu. Obaj byli wykładowcami Szkoły Filmowej w Łodzi; Karabasz
pozostaje nim do dziś. Bossak wyczulał studentow na społeczną rolę dokumentalisty, na wagę
tematu, na wyrazistość stanowiska autora; takŜe na zasadę pars pro toto: poprzez szczegołową
obserwację jakiegoś wycinka świata – autor powinien docierać do zjawisk ogolniejszych,
bardziej uniwersalnych.
Z kolei „szkoła Karabasza” – nieformalna doktryna estetyczna, ktora osiągnęła swoje
apogeum w latach sześćdziesiątych – akcentowała realizatorską ascezę: dokumentalista
powinien wystrzegać się wszelkiej inscenizacji, ograniczać do minimum własną ingerencję w
rzeczywistość, na bohaterow wybierać zaś – w miarę moŜliwości – zwykłych, niczym się nie
wyroŜniających ludzi. Dopiero wraŜliwe spojrzenie dokumentalisty – i konstrukcja filmu –
powinny uczynić z nich postaci niecodzienne, zasługujące na poznanie.
Przez podobną „szkołę dokumentu” przeszło parę pokoleń polskich filmowcow. Na ogoł
właśnie od kręcenia filmow dokumentalnych wielcy polscy reŜyserzy zaczynali pracę w kinie. Tak było z Wojciechem Hasem, Andrzejem Wajdą, Andrzejem Munkiem, Krzysztofem
Kieślowskim. Właśnie pokolenie Kieślowskiego na przełomie lat sześćdziesiątych i
siedemdziesiątych podniosło jeszcze rangę dokumentu. Pokolenie to – obok tworcy Dekalogu
trzeba tu jeszcze wymienić Marcela Łozińskiego, Marka Piwowskiego, Wojciecha
Wiszniewskiego, a takŜe starszych od nich Irenę Kamieńską i Bohdana Kosińskiego –
przyjęło za swoj obowiązek „opisanie świata”, w ktorym się Ŝyje, z całą jego zgrzebnością,
śmiesznością i ukrytym pięknem. Zarazem filmowiec-dokumentalista, skoro bierze na siebie
cząstkę odpowiedzialności za ukazywany przez siebie świat, nie moŜe uchylać się od jego
ostrego osądzania, od ryzyka zajmowania wyrazistego stanowiska.
Powrot do demokratycznej normalności
Poczynając od lat osiemdziesiątych sytuacja polityczna w Polsce zaczęła się zmieniać, a wraz
z nią m.in. warunki pracy reŜyserow. Wprowadzenie przez władze komunistyczne w 1981
roku stanu wojennego zahamowało na pewien czas produkcję dokumentow. Większość
napoczętych projektow trzeba było odłoŜyć. Z kolei po roku 1989, wraz z przywroceniem
ustroju demokratycznego, a nawet w znacznym stopniu wcześniej – po roku 1987, kiedy
wprowadzono w Ŝycie nową ustawę o kinematografii, dopuszczającą prywatnych
producentow do produkowania filmow – przeobraŜenia dokumentu miały jeszcze inny
3
charakter. Były one typowe dla kraju, ktory po czterech dekadach realnego socjalizmu, wraz z
obowiązującą w tym ustroju cenzurą, w przyspieszonym tempie przywracał we wszelkich
dziedzinach Ŝycia demokratyczne instytucje. Były to więc z jednej strony przeobraŜenia
tematyczne, z drugiej – organizacyjno-produkcyjne. Tak jak w dzisiejszych krajach
zachodnich, cała niemal produkcja dokumentalna zaczęła być produkowana przez prywatnych
producen...
Larimar